Jak pracować z dzieckiem zdolnym?

Przez wiele lat szkoła nastawiona była głównie na pracę z uczniem słabym, mającym problemy nie tylko w opanowaniu programu nauczania, ale także problemy natury osobistej. O dzieci zdolne martwiono się znacznie rzadziej, wynikało to bowiem z przeświadczenia, że sobie jakoś poradzą. W rzeczywistości jest to liczna grupa dzieci, która wymaga stworzenia w procesie kształcenia specjalnych warunków odpowiadających ich możliwościom, a przede wszystkim potrzebom.
Każdy nauczyciel w trakcie swojej praktyki zawodowej spotyka się z szeregiem trudności, a przy pracy z dzieckiem zdolnym tych problemów jest dwa razy więcej. Główny dylemat dotyczy rozpoznania i identyfikacji jednostek utalentowanych. Aby rozpocząć pracę z takim uczniem należy go najpierw odszukać, a do tej pory nie ma na to lepszych sposobów niż rzetelna wiedza i obserwacja. Praca z uczniem zdolnym nie jest priorytetowa, dlatego bardzo często nauczyciele nie mają pomysłu na pracę z nim. Uczeń uzdolniony ma specyficzne potrzeby, a zadaniem nauczyciela jest sprostanie wszystkim wymaganiom.
Do wykrywania zdolności intelektualnych służą różne wypracowane przez psychologię testy inteligencji, zdolności, osobowości. Najlepiej jednak poznaje się zdolności przez obserwację procesów i wyników działania jednostki. Możliwość takiej obserwacji mają przede wszystkim rodzice i nauczyciele. Oni w pierwszej kolejności mogą zwrócić uwagę na dzieci wyróżniające się wysokimi lub wybitnymi zdolnościami w jakimś kierunku.
Do wybitnie zdolnych zalicza się dość powszechnie tych, których iloraz inteligencji w skali Termana – Merrill pozostaje w granicach 130 – 139. Oprócz ilorazu inteligencji uwzględnia się uzdolnienia specjalne i zdolności twórcze. Dziecka zdolnego nie należy mylić z dzieckiem geniuszem. Człowiek zdolny może przez rozwijanie swoich predyspozycji dojść do takiego stanu posiadanych umiejętności i wypracowanej wiedzy, iż stanie się jednostka wybitną. Jest on indywidualistą w swoim działaniu i przejawianych predyspozycjach oraz posiadanych umiejętnościach. Przykładem tej kwestii są najwybitniejsze umysły w historii świata, którzy jako uczniowie uznawani byli za nieuków: Isaac Newton, Albert Einstein, Ludwik Pasteur, Karol Darwin, Tomasz Edison, Grzegorz Mendel. Pośród dzieci nawet wybitnie zdolnych rekrutują się także dzieci z trudnościami, młodzież z domów poprawczych, ponieważ rozwój dziecka to proces dynamiczny, w wyniku którego zachowania dziecka prowadzą do rozumienia rzeczywistości i osiągania umiejętności oraz jego zachowania w fazie końcowej.
Uczeń przekraczający próg szkoły jest wyposażony w pewien bagaż życiowy, który ma zasadniczy wpływ na dalszy jego rozwój. Bardzo ważne są tu czynniki wpływające na dziecko, które pomagają przewidzieć jego zachowanie: wyposażenie genetyczne, temperament dziecka, historia życia dziecka, atmosfera panująca w rodzinie, wpływ rówieśników i subkultury, w której ono żyje. Wymienione czynniki wspomagają pozytywne lub negatywne zachowania ucznia, kształtują sposób patrzenia i reagowania na rzeczywistość.
Nauczyciele dosyć szybko orientują się, którzy uczniowie są bardziej, a którzy mniej zdolni – dlatego nauczycielskie oceny są zazwyczaj dobrym wskaźnikiem przyszłych osiągnięć uczniów.
Uczeń szczególnie zdolny to ten, który ma możliwości dojścia do wybitnych osiągnięć w danej dziedzinie. Uczeń ten jest ciekawy, pragnie eksperymentować, nie boi się wieloznaczności obserwowanych zjawisk. Obszar jego zainteresowań często różni się od zainteresowań przeciętnie uzdolnionych rówieśników. Uczniowie zdolni stanowią około 3% populacji szkolnej. W klasach początkowych zdolności są jeszcze mało sprecyzowane, ujawniają się w ogólnych kompetencjach poznawczych. Około 12-go roku życia krystalizują się zdolności kierunkowe.
Wysoka inteligencja dziecka zdolnego może zaznaczać się zarówno we wszystkich lub w wielu dziedzinach działalności, jak również tylko w pewnych określonych płaszczyznach, jak np. w odniesieniu do matematyki i nauk ścisłych, do języków, humanistyki itp. Najwcześniej i najszybciej u dzieci uaktywniają się zdolności artystyczne, następnie matematyczne. Swoje nadprzeciętne zdolności uczeń zdolny przejawia w szkole na kilku polach:
- „akademickim” tj. w uczeniu się przedmiotów szkolnych odpowiadających gałęziom wiedzy (np. potrafi wynajdywać oryginalne dowody i sposoby rozwiązań problemów matematycznych);
- artystycznym;
- technicznym;
- sportowym i motorycznym;
- społecznym (wykazuje talent przywódczy lub umiejętność skutecznego rozwiązywania problemów społecznych).
Charakterystyczne dla dzieci wybitnie zdolnych i utalentowanych jest przyspieszenie rozwoju obserwowane od wczesnych okresów w różnych sferach. Dzieci te szybciej od przeciętnych zaczynają chodzić i mówić, mają bogaty zasób słów, preferują zabawy charakterystyczne dla starszych, ujawniają silne zainteresowania poznawcze. Często przed pójściem do szkoły opanowują umiejętność czytania. Wykazują zdolność wnikliwego obserwowania, łatwego dostrzegania zależności i trafnego formułowania uogólnień. Wcześnie rozwija się u nich zdolność rozumowania, łatwo przyswajają pojęcia abstrakcyjne, uzyskują szczególnie dobre rezultaty w rozwiązywaniu zadań matematycznych. Ujawniają inicjatywę, oryginalność, samodzielność. Szybko zapamiętują i łatwo przyswajają złożone treści, rozumieją złożone wskazówki.
Dzieci zdolne pragną akceptacji środowiska szkolnego, a to jest trudne z powodu panującej mody na nieuczenie się. Uczeń wybijający się ponad przeciętność ma o wiele większą szansę na bycie odrzuconym przez klasę niż reszta „normalnych” uczniów. Uczniowie zdolni bardzo często są zarozumiali, nietolerancyjni dla słabszych, uporczywie dowodzą swoich racji nie zważając na resztę grupy, a swoją osobą absorbują nauczyciela, zabierając przy tym czas lekcji. Ze względu na specyficzne zdolności intelektualne i osobowościowe, uczniowie zdolni mają odmienne od swych rówieśników potrzeby, a zaspokojenie ich wymaga odpowiedniego, dostosowanego do nich nauczania.
Uczeń zdolny różni się od innych dzieci. Występują u niego wzmożone potrzeby poznawcze, interesuje się otoczeniem, poznaje nowe zjawiska i sytuacje, sam wynajduje sobie zadania. Typowa jest dla niego postawa dociekliwości, intelektualnej ciekawości. Zadaje trudne pytania, ma silna wolę, przeciwstawia się poleceniom. Wykazuje bogate zainteresowania, pragnie zgłębić konkretne zagadnienie, nie poprzestaje na powierzchownym poznaniu.
Niestety osobiste cechy uczniów zdolnych mają dość istotny wpływ na postrzeganie ich przez rówieśników oraz na funkcjonowanie w rzeczywistości.
Uczeń zdolny wykazuje następujące cechy:
- ma duże możliwości zapamiętywania i przetwarzania informacji, nie lubi rutyny i podporządkowania się regułom, potrzebuje innych zadań i innej liczby, wyróżnia się aktywnością intelektualną, zdolnością do konceptualizacji, abstrakcyjnego i syntetycznego myślenia (duża aktywność intelektualna może być przyczyną zaniedbania innych sfer rozwoju, np. społecznego czy aktywności fizycznej);
- dostrzega zależności przyczynowo skutkowe, trudno mu akceptować subiektywnie oceniany brak logiki i konieczność uznawania poglądów tylko ze względu na zaufanie do autorytetu, np. nauczyciela, dostrzega błędy w rozumowaniu dorosłych (ma problemy ze znalezieniem autorytetów, nadmierna pewność siebie może prowadzić do nietrafnych ocen, braku zaufania do ludzi);
- umiłowanie do prawdy i uczciwości;
- organizuje sytuacje i ludzi w struktury według określonego porządku, wszystko systematyzuje, konstruuje złożone systemy i struktury; (może być odbierany jako zasadniczy, niegrzeczny, narzucający własną wolę, opryskliwy, dominujący, pewny siebie (otoczenie ma trudności z zaakceptowaniem ucznia);
- posiada bogate słownictwo i łatwość wysławiania się, ma wiele wiadomości, wiedzę z różnych, wyszukanych dziedzin, nudzi go szkoła i rówieśnicy (spostrzegany jest jako ten lepiej wiedzący);
- myśli krytycznie, ma duże oczekiwania i wymagania, jest samokrytyczny i skłonny do oceniania innych, lubi nowe sposoby wykonywania zadań, jest twórczy, może zaburzać plany, odrzucać to, co znane (surowe ocenianie siebie i innych może być przyczyną frustracji, niezadowolenia z siebie i otaczającej rzeczywistości);
- podzielność uwagi i koncentracja na problemie; sprzyja to osiągnięciu celu, wytrwałości i uporczywości w dążeniu do celu (zaniedbuje swoje obowiązki i kontakty i innymi ludźmi;)
- wrażliwość, empatia, pragnienie, by być zaakceptowanym przez innych;
- niezależność, preferuje pracę indywidualną, polega na sobie, odrzuca opinie rodziców, rówieśników (może prowadzić do wyobcowania, co powoduje trudności w kontaktach międzyludzkich);
- specyficzne poczucie humoru, dotyczy ono dostrzegania absurdalnych sytuacji (żarty te nie są zawsze zrozumiałe dla rówieśników);
- perfekcjonizm.
Wiele badań wskazuje, że wysoki procent uczniów zdolnych nie wykorzystuje swoich możliwości umysłowych w nauce szkolnej. Nie wyróżniający się w nauce uczniowie zdolni, mogą nie być identyfikowani jako jednostki zdolne. Wymaga to bowiem specyficznych właściwości ich myślenia i uczenia się, których po uczniu o słabych czy przeciętnych wynikach w nauce na ogół nie spodziewają się ani nauczyciele ani rodzice.
Celem nadrzędnym pracy z uczniem zdolnym jest stworzenie mu wszechstronnych warunków do indywidualnego, twórczego myślenia, do rozwoju zainteresowań i uzdolnień. Coraz częściej wprowadza się nowoczesne metody, które sprzyjają rozwojowi uczniów. Celem wychowawczym takiej pracy jest możliwie najlepsze przygotowanie uczniów do życia w społeczeństwie, poprzez kształcenie cech osobowościowych o bardziej całościowym charakterze, jak np. postawy, motywacje, zainteresowania.
Obecnie istniejące prawo oświatowe stwarza wiele możliwości nauczania i promowania uczniów zdolnych. Wymaga to jednak przede wszystkim gruntownego przygotowania metodycznego nauczycieli do pracy z dziećmi wybitnymi, ale także dużego wsparcia finansowego zarówno pedagoga, jak i samego ucznia. Dorośli nie mogą dopuścić do zmarnowania potencjału i możliwości, jakie drzemią w tej nielicznej grupie, bowiem zaniedbane dzieci zdolne często opuszczają szkołę, popadają z konflikty z prawem, sięgają po alkohol czy narkotyki, a nawet w najgorszym wypadku popełniają samobójstwa. Ponadprzeciętny potencjał, jaki posiadają, domaga się bowiem ujścia. Bardzo ważne jest zapewnienie im równomiernego rozwoju we wszystkich wymiarach: poznawczym, emocjonalnym i społecznym.
Nawet tym najzdolniejszym potrzebna jest troska, a bardzo często także pomoc. Wiele dzieci z wysokim poziomem zdolności, a do tego czujących swoją „inność”, z której wynika niechęć otoczenia, nie rozwija się na miarę swoich możliwości. Rozpoczynając pracę z nimi należy w pierwszej kolejności skupić się na dokładnym poznaniu potrzeb i ułożyć zgodny z nimi plan działania. Dobór treści, metod i technik nauczania oraz oddziaływań wychowawczych jest znaczący. Konieczne jest formułowanie takich zadań, które byłyby na należytym poziomie trudności i motywowały ucznia dzięki odpowiednio wprowadzonej ocenie.
Szkoła musi stworzyć warunki wychowawcze uczniowi zdolnemu, tzn. należy dążyć do właściwej i bezstronnej postawy wobec dziecka zdolnego, tolerować jego ewentualną nietypowość w zachowaniu, docenić samodzielność jego myślenia i działania. Trzeba też ustrzec się przed traktowaniem go jako uciążliwego członka zespołu klasowego, który albo za dużo wie, albo za dużo chciałby wiedzieć. Wywierania presji lub nadmierne chwalenie także są zbędne w pracy z dzieckiem zdolnym. Metodą najlepszą jest życzliwa, poparta argumentami dyskusja i ocena.
Umiejętne prowadzenie pracy z uczniem zdolnym wymaga dużego doświadczenia oraz zaangażowania ze strony nauczyciela. Trzeba przez cały czas podtrzymywać i wzmacniać pozytywne motywacje do uczenia się uczniów zdolnych. Wymaga to opracowywania zadań i problemów w oparciu o dodatkową literaturę. Tak więc uczniowie zdolni powodują, że pogłębiamy swoja wiedzę i doskonalimy swój warsztat pracy.
Niezwykle ważna w pracy z uczniem zdolnym jest opieka pedagogiczna i psychologiczna. Należy respektować jego potrzeby, które wynikają z jego szczególnych możliwości intelektualnych i emocjonalnych. Potrzebna jest też dobra atmosfera wokół takich osób, aby ludzie obdarzeni szczególnymi zdolnościami i talentami mogli optymalnie rozwinąć je ku własnemu pożytkowi i zgodnie z oczekiwaniami społecznymi.
Wychowanie i kształcenie powinno zmierzać również do tego, aby motywacja uczniów zdolnych do nauki opierała się nie tylko na celach związanych z własnym rozwojem. Liczne doświadczenia nauczycieli, pedagogów i psychologów wskazują, iż motywacja skoncentrowana jedynie na potrzebie własnego rozwoju może prowadzić do nagłych i niespodziewanych zahamowań w rozwoju ucznia zdolnego. Dlatego ważne jest, aby młodzi ludzie obdarzeni wybitnymi możliwościami rozumieli, że ich talenty powinny służyć całej społeczności.
Praca dydaktyczna z uczniem zdolnym może być prowadzona w rozmaitych strukturach organizacyjnych, rozpoczynając od specjalnych szkół dla osób uzdolnionych, poprzez specjalne programy i indywidualne toki pracy, a kończąc na wielopoziomowym nauczaniu w zespołach klasowych.
Lekcje z uczniem zdolnym realizowane są w formie pracy indywidualnej. Jest to optymalna forma pozwalająca precyzyjnie dobrać treść i dostosować tempo uczenia się. Realizuje się je poprzez:
- krótkie, kilkuminutowe rozmowy nauczyciela z uczniem, zwykle komentując w sposób rozszerzający bieżący materiał lub kończące się sformułowaniem problemu, a potem rozwiązaniem go;
- zadawanie dodatkowych zadań podczas prac klasowych i domowych;
- przygotowanie przez ucznia referatów po przeczytaniu odpowiedniej literatury;
- korygowanie błędów kolegów;
- prowadzenie przez uczniów fragmentów lekcji (czasami przygotowanie całej lekcji);
- zachęcanie do czytania fachowej literatury;
- zwiększenie wymagań, co do ścisłości i precyzji ich wypowiedzi;
- stworzenie uczniom najzdolniejszym okazji do swobodnego wyboru zadań trudniejszych, swobodnej decyzji w podejmowaniu dodatkowych zadań;
- organizowanie konkursów w rozwiązywaniu zadań trudniejszych.
Uczniowie lubią lekcje, w których występuje współzawodnictwo, konkursowe pytania oraz lekcje prowadzone ciekawie i atrakcyjnie.
Praca z uczniem zdolnym odbywać się musi na każdej lekcji, również na zajęciach pozalekcyjnych. Czynne uczestnictwo w kółkach zainteresowań sprzyja kształtowaniu osobowości. Zajęcia pozalekcyjne pozwalają nauczycielowi lepiej poznać uczniów, ich zdolności i predyspozycje. Wspólna praca nauczyciela i ucznia na zasadach partnerskich przynosi korzyści: uczniowie są zainteresowani przedmiotem, uczą się chętniej, na lekcjach są efektywniejsi.
W szkołach ponadpodstawowych wprowadza się różne formy pracy z uczniem zdolnym, np. letnie sesje, zespoły uczniów grupowane według zdolności i pracujące razem w czasie lekcji lub poza lekcjami, odrębne klasy i szkoły dla uczniów różnie uzdolnionych. Do najczęściej wykorzystywanych form pracy z uczniami o odmiennym poziomie zdolności należą:
- wzbogacanie (polega ono na przystosowaniu nauczania do możliwości intelektualnych ucznia; zwiększamy intensywność jego pracy, poszerzamy zakres wiedzy, dostarczamy w trakcie nauki większej liczby zadań o tym samym stopniu trudności);
- akceleracja (może przybierać różne formy: wcześniejsze rozpoczynanie nauki, podwójnej promocji, szybszego przerabiania materiału, systemu nauczania bezklasowego, wcześniejszego kończenia szkoły i przechodzenia na następny szczebel nauczania);
- grupowanie:
a) grupowanie według poziomu zdolności (podstawą tworzenia grup jest iloraz inteligencji oraz poziom umiejętności szkolnych; zajęcia z różnych przedmiotów planuje się tak, aby odbywały się one równocześnie; każdy nauczyciel prowadzi zajęcia na różnym poziomie, a uczniowie idą od tego lub do innego nauczyciela w zależności od swoich umiejętności);
b) grupowanie według rodzaju zdolności, tzw. grupowanie przedmiotowe (uczniowie są podzieleni na grupy ze względu na stan zaawansowania w zakresie różnych przedmiotów; stan wiedzy, zainteresowań i uzdolnień decyduje o przydziale do określonych grup w obrębie danego przedmiot);
c) specjalne klasy i specjalni nauczyciele (nauczyciele zbierają się z uczniami kilku klas lub szkół na różnego rodzaju zajęciach; uczniowie ci część czasu spędzają w typowych klasach, a część w zespołach tematycznych);
d) ciągi klas na tym samym poziomie nauczania (skupiają one uczniów o odmiennych poziomach zdolności);
e) odrębne szkoły dla szczególnie uzdolnionych w różnych przedmiotach nauczania, np. szkoły o danym profilu, szkoły dla uczniów uzdolnionych artystycznie;
- nauka indywidualna (łączy się z nią organizowanie różnych form opieki nad wyróżniającymi się uczniami w klasie lub w szkole, a także podczas zajęć pozalekcyjnych i pozaprogramowych , aż do nauki indywidualnej włącznie);
- konsultacje (zadaniem konsultantów jest wskazywanie nauczycielom sposobów pracy z dziećmi o różnym poziomie zdolności);
- doradztwo (stosowane jest wobec uczniów o szczególnych zdolnościach i specjalnych potrzebach);
Powyższe metody stwarzają uczniom zdolnym wspaniałe warunki rozwijania ich uzdolnień, jednak pod warunkiem głębokiego zreformowania systemu klasowo – lekcyjnego, odpowiedniego przygotowania merytorycznego nauczycieli do prowadzenia tego typu zajęć oraz współdziałania szkół na różnych szczeblach i przygotowania specjalnych programów nauczania. Jednocześnie w wielu szkołach zaczyna dostrzegać się potrzebę pracy z dzieckiem zdolnym, dlatego tworzy się programy autorskie, wprowadza innowacje, uruchamia kursy z tego zakresu.
Bardzo trudno jest wskazać konkretne wskazówki dla rodziców w pracy z uczniami zdolnymi. Przede wszystkim należy pamiętać, że nie można zmuszać dziecka do szybszych postępów w nauce, należy dopingować je do osiągnięć nie tylko w szkole, ale także w innych dziedzinach. Uczeń zdolny nie może być pozostawiony sam sobie. Powinien być wychowywany w atmosferze aktywnego uczestnictwa i działania, w poczuciu przygody intelektualnej i własnych twórczych poszukiwań. Nie możemy wymagać od dziecka ciągłego potwierdzania swych zdolności intelektualnych. Nadmierne wymagania zniechęcają, a nie stymulują do rozwoju. Rodzina może zarówno sprzyjać rozwojowi, jak i go hamować. Ambicje rodziców związane z ich zdolnym dzieckiem mogą mieć niszczący wpływ na jego rozwój emocjonalny czy społeczny. Powinni oni zachęcać swoją pociechę do kontaktów z rówieśnikami, natomiast ciągłe izolowanie od mniej inteligentnych kolegów może skończyć się zaburzeniami w późniejszym funkcjonowaniu w społeczeństwie.
Rodzice, podobnie jaki i nauczyciele, musza nauczyć się odpowiedniego postępowania z dzieckiem zdolnym, aby w pełni rozwinęły się jego zdolności oraz poszerzyły zainteresowania. Mogą im w tym pomóc następujące wskazania:
- zaspokajaj potrzeby poznawcze dziecka (odpowiadaj na zadawane pytania, podsuwaj interesujące lektury, gry, zabawy, programy edukacyjne, proponuj wyjścia na wystawy, prelekcje, udział w dodatkowych zajęciach);
- rozwijaj myślenie twórcze dziecka (dostarczaj materiałów rozwijających wyobraźnię, źródeł, które wzbogacają obrazowość języka, np. baśnie ludowe, legendy, mity; zachęcaj dziecko do utrwalania swoich pomysłów, akceptuj naturalną skłonność do odmiennego spojrzenia na rzeczy; nadawaj jego wytworom skończoną formę, np. opraw rysunki, złóż tomik wierszy, zachęcaj do bawienia się słowami, kochaj dziecko i mów mu o tym);
- wzmacniaj motywację (stwórz atmosferę, w której niepowodzenie nie oznacza przegranej; wykorzystuj wzorce osobowe, przykłady, by zachęcać do sukcesu; okazuj uznanie i chwal osiągnięcia, nagradzaj współpracę; staraj się własną motywację utrzymać na wysokim poziomie);
- stwarzaj okazje do jak najczęstszych kontaktów grupowych, doświadczania zespołowego działania, uczestniczenia w spontanicznych i zorganizowanych zajęciach grupowych (zaproś kolegów do domu lub na wspólną wyprawę, zapisz na zespołowe zajęcia pozaszkolne);
- nie zaniedbuj rozwoju fizycznego dziecka, zachęcaj do spędzania czasu wolnego w sposób aktywny ruchowo (zainteresuj jakąś dyscypliną sportu, np. tenis, pływanie);
- zapewnij wsparcie i poczucie bezpieczeństwa;
- PAMIĘTAJ: dziecko zdolne jest przede wszystkim dzieckiem, a dopiero potem utalentowanym!
Wszelkie działania szkoły są w pełni skuteczne, jeżeli są zintegrowane z pracą wychowawczą w domu. Dlatego niezmiernie ważna jest wzajemna współpraca i wspieranie się w podejmowanych decyzjach i działaniach. Potrzeby te wynikają zarówno z faktu, że to rodzice na ogół wcześniej rozpoznają możliwości i potrzeby dziecka, a także wypracowują określone sposoby opieki nad rozwojem jego zdolności. Wzajemne współdziałanie jest ważne również wtedy, gdy dopiero w szkole dochodzi do rozpoznania szczególnych zdolności ucznia. Wiąże się to wówczas z pomocą w zrozumieniu specyfiki oczekiwań i możliwości ucznia zdolnego, we wspólnym poszukiwaniu optymalnych form opieki rodzicielskiej nad rozwojem zdolności dziecka.
Nasz system edukacji wprowadza coraz więcej rozwiązań zmierzających do ulepszenia dotychczas stosowanych sposobów kształcenia uczniów zdolnych. Dopuszcza się większą swobodę w doborze treści nauczania, w organizowaniu procesu kształcenia oraz częściej różnicuje się metody i środki nauczania. Rozwiązania te są zgodne z tendencjami rozwoju edukacji na całym świecie i, jak można sądzić, będą nadal ulepszane i upowszechniane.
Społeczeństwo bez wątpienia potrzebuje ludzi utalentowanych, gdyż dzięki nim w przyszłości możliwy jest postęp. Jako pedagodzy musimy dać szansę uczniowi na uaktywnienie jego zdolności. Nie możemy przy tym oczekiwać, że musimy mieć dobrych muzyków, rysowników, matematyków - genialnych uczniów. Na pewno nie wolno pozostawiać uczniów zdolnych własnemu losowi, gdyż wiąże się to nie tylko ze stratą dla nich, ale i dla całego społeczeństwa.

Bibliografia

1. J. W. Eby, J. F. Smutny, Jak kształcić uzdolnienia dzieci i młodzieży?,
Warszawa, WSiP, 1998
2. T. Lewowicki, Kształcenie uczniów zdolnych, Warszawa, WSiP, 1986
3. Biblioteczka reformy, MEN o uczniu zdolnym, Warszawa, 1999
4. Biblioteczka reformy, MEN o pomocy psychologiczno – pedagogicznej,
Warszawa, 2001
5. M. Przetacznikowa, Z. Włodarski, Psychologia wychowawcza,
Warszawa, PWN,1998
6. Włodarski Z., Człowiek jako wychowawca i nauczyciel, Warszawa, WSiP, 1992
7. Czasopismo „Wychowawca” 2006, nr 1
8. Czasopismo „Wychowawca” 1999, nr 2