Problem agresji w świetle literatury

1. Źródła agresji

Zachowania agresywne są przedmiotem badań, obserwacji i analiz specjalistów wielu dziedzin naukowych i wielu sfer życia społecznego . Interesują się tym zjawiskiem psychologowi, biologowie, socjologowie, pedagodzy i farmakologowie, prawnicy, lekarze, wychowawcy i organizatorzy życia społecznego. I jest to zrozumiałe, wszyscy oni bowiem spotykają się w swojej działalności naukowej lub praktycznej z przejawami zachowań agresywnych i ich skutkami . Sytuacja taka sprawia, że nie jest łatwe sformułowanie takiego określenia agresji, które uzyskałoby aprobatę wszystkich zainteresowanych nimi specjalistów. Nie ma także zgodności w rozumieniu pojęcia agresji, na ogół jednak akcentowane są dwa zasadnicze elementy: agresywne zachowanie niesie ze sobą negatywne skutki dla ofiary, a sprawca opisywany jest jako osoba pragnąca zranić lub uszkodzić fizycznie lub psychicznie ofiarę. Większość psychologów przez agresję (łac. agressio – napad), rozumie każde zamierzone działanie mające na celu wyrządzenie komuś lub czemuś szkody, bólu fizycznego lub cierpienia moralnego.
E. Aronson (1997) uważa agresję jako zachowanie mające na celu wyrządzenie szkody lub przykrości. Według. A. Frączka (1994) agresja jest aktem zachowania interpersonalnego organizowanego w celu przysposobienia szkody jednostce lub grupie społecznej. To umyślne działanie na szkodę jednostki lub własności, którego nie da się społecznie usprawiedliwić. Interpersonalna agresja prowadzi do skrzywdzenia tych osób, na które jest skierowana. Z. Skorny (1972) określa zachowanie agresywne jako atak kierowany przeciw określonym osobom lub rzeczom. Może ono mieć formę zachowań napastliwych lub destruktywnych o bezpośrednim lub pośrednim charakterze.
Zachowania agresywne można dzielić biorąc pod uwagę formę ich występowania. Uwzględniając to kryterium wyróżnia agresję fizyczną i werbalną oraz agresję czynną i bierną. Agresja fizyczna to atak na inną osobę, w którym atakujący posługuje się określonymi częściami ciała lub narzędziami, zadając ból lub wyrządzając szkody osobie będącej przedmiotem agresji. Zalicza tutaj takie zachowania jak: wyrywanie przedmiotów, szarpanie, ciągnięcie, pchanie, dokuczanie, uderzanie. Agresja fizyczna to fizyczny atak na drugą osobę lub jej własność. Przybiera ona najczęściej formę bezpośrednią, a więc taką, kiedy dochodzi do fizycznego kontaktu agresora z ofiarą np. w postaci bicia, kopania, plucia, popychania, zadawania ran, wymuszania pieniędzy, zamykania czy niszczenia własności. Agresja fizyczna może mieć charakter instrumentalny i emocjonalny. Ponieważ agresja jest zjawiskiem niejednolitym, przejawiającym się w wielu zróżnicowanych formach, warto zastosować kryteria, które umożliwiają jej rozpoznanie. Są one następujące:
• kryterium emocji – z zachowaniami agresywnymi związane są takie emocje, jak złość, gniew, irytacja, rozdrażnienie, niechęć itp.;
• kryterium intencji – agresji towarzyszy intencja czynienia szkody, chęć wyrządzenia komuś krzywdy;
• kryterium skutków – człowiek będący obiektem agresji ponosi straty zarówno emocjonalne, jak i fizyczne;
• kontekst społeczny – zachowania agresywne należą do zachowań społecznych, gdyż realizowane są w kontakcie z drugim człowiekiem oraz poddawane ocenie i wartościowaniu.
Agresja werbalna natomiast polega na posłużeniu się bodźcami werbalnymi szkodliwymi dla atakowanej osoby, wywołującymi u niej strach, poczucie krzywdy lub odrzucenie uczuciowe. Wyraża się ona w niektórych żądaniach, rozkazach, konflikcie słownym, lekceważącym traktowaniu , podjudzaniu do agresji, odmowie udziału we wspólnym działaniu, odbieraniu przysługujących komuś uprawnień, zawstydzaniu, pretensjach, groźbach. Agresja werbalna jest to np. ubliżanie, przezywanie, wyśmiewanie, grożenie, ośmieszanie, plotkowanie, namawianie się, szantaż, obrażanie. Jej konsekwencje to poczucie zagrożenia, odrzucenie i wyizolowanie drugiej osoby z grupy . Zdaniem Z. Skornego (1972) agresja w ścisłym tego słowa znaczeniu jest aspołecznym sposobem zachowania się wynikającym z wrogich tendencji i chęci szkodzenia innym lub niszczenia , a także jest działaniem skierowanym przeciw ludziom wynikającym z określonych pobudek uczuciowych, służących celom samoobrony lub rozszerzenia swej dominacji. Z. Skorny (1972) wyróżnił agresję bezpośrednią i pośrednią. Agresję bezpośrednią stanowi szereg różnych zachowań np. rzucanie przedmiotami , bicie , uderzanie, szczypanie, przewracanie, gryzienie, podstawianie nogi, a także wyśmiewanie, grożenie, przezywanie. Agresja pośrednia zmierza jakby „okrężną drogą" do wyrządzenia szkody osobie będącej szczególnym przedmiotem agresji. Pośrednie zachowania napastliwe występują za-zwyczaj jako dokuczanie, przeszkadzanie, skarżenie, poniżanie i donosicielstwo, a także niszczenie lub uszkodzenie rzeczy stanowiących własność osoby będącej przedmiotem agresji. Przy tej formie agresji sprawca pozostaje anonimowy lub stara się takim pozostać.

W literaturze naukowej można spotkać podział agresji ze względu na zewnętrzne warunki powstawania agresji. W badaniach dotyczących zewnętrznych warunków agresywnego zachowania się szereg autorów wskazuje na jego zależność od podniet frustracyjnych. Teza o związku między agresją a frustracją, znana w literaturze naukowej pod nazwą hipoteza agresji frustracyjnej, została sformułowana i rozwinięta przez J. Dollarda (1967) i zespół jego współpracowników. Ich zdaniem każda frustracja zawsze prowadzi do jednej z form agresji. Agresja powstała na tle frustracji określana jest mianem agresji frustracyjnej. Zagadnieniem związku frustracji z agresją zajmował się również A. H. Maslow. Zgodnie z założeniami wypracowanej przez niego teorii zasadniczymi motywami ludzkiego działania są potrzeby. Organizm dąży przede wszystkim do zaspokojenia potrzeb podstawowych. Dopiero wtedy , gdy to nastąpi mogą być zaspokajane potrzeby wyższego rzędu . Niezaspokojenie potrzeby, czyli jej blokada jest źródłem frustracji. Według A. H. Maslowa (1958) jedynie blokada potrzeb podstawowych powoduje powstanie zachowań agresywnych. Tak więc,zgodnie z tą koncepcją nie wszystkie sytuacje frustracyjne są powodem agresji, lecz jedynie te spośród nich, które wywołują blokadę potrzeb podstawowych.
Istnieje wiele teorii dotyczących źródeł agresji. Teorie te można uporządkować w dwóch podstawowych grupach:
Teorie biologiczne
Koncepcje te szukają determinantów agresji we wrodzonych cechach organizmu. Kładą nacisk na zmienne o charakterze biologicznym, neurologicznym czy fizjologicznym. Niekiedy uszkodzenia systemu nerwowego mogą prowadzić do tzw. agresji patologicznej, choć jest ona również modyfikowana przez czynniki społeczne. Należy jednak podkreślić, że łączenie genezy agresji jedynie z biologiczną stroną funkcjonowania człowieka nie zostało potwierdzone empirycznie.

Teorie psychospołeczne
a) teoria „frustracja – agresja”, stworzona przez naukowców z uniwersytetu w Yale, swego czasu cieszyła się dużą popularnością. Podstawą tej teorii w jej wersji klasycznej są dwie główne tezy:
• agresja jest zawsze poprzedzona frustracją.
• każda frustracja powoduje wystąpienie agresji
Frustracja pojawia się, gdy na drodze do uprawnionego celu pojawiają się przeszkody, które opóźniają lub uniemożliwiają jego osiągnięcie. W tym ujęciu stanowi ona podstawowy i jedyny bodziec agresogenny. Człowiek w wyniku powtarzania się sytuacji frustracyjnych może nauczyć się stałych zachowań agresywnych. Teoria ta przeszła wiele istotnych modyfikacji. Dziś już wiadomo, że nie każda frustracja wywołuje agresję, natomiast agresja nie musi być efektem frustracji.
b) teoria społecznego uczenia się akcentuje z kolei w powstawaniu zachowań agresywnych czynniki środowiskowe. Z badań wynika, że dzieci najskuteczniej i najszybciej uczą się zachowań agresywnych poprzez naśladownictwo i modelowanie. Koncepcja ta nie pomija jednak roli uwarunkowań biologiczno – genetycznych oraz czynników psychologicznych.

Nad przyczynami i uwarunkowaniami narastania zachowań brutalnych wśród młodzieży i dzieci naukowcy zastanawiają się od lat. Wielu autorów wysuwa tezę o uczeniu się zachowań agresywnych, czy o nieumiejętności wyrażania złych emocji w alternatywny, bardziej prospołeczny sposób; czasem wskazuje się na zbrutalizowane przekazy medialne, jako przyczynę wzrostu tych tendencji. Jeszcze inni mówią o kryzysie rodziny i pedagogiki, a tradycyjnie winą za aspołeczne zachowania dzieci są obarczani rodzice. Mówi się o braku opieki, niestabilności emocjonalnej. Z agresją młody człowiek spotyka się już od najmłodszych lat swojego życia. Ma ona miejsce w domu rodzinnym, szkole, środowisku swoich przyjaciół, środka masowego przekazu. Bezpośrednią reakcją dziecka na zachowania krzywdzące jest: wzrost agresywności, niska samoocena, emocjonalna labilność, nieumiejętność wchodzenia w reakcje interpersonalne, wrogość do otoczenia przy jednocześnie silnym przywiązaniu do opiekunów. Dzieci krzywdzone opisywane są często jako niezdolne do rozluźnienia się, bez poczucia humoru, krnąbrne, przyjmujące postawę zimnego wyczekiwania lub wzmożonej czujności. Są depresyjne, ze skłonnościami do izolacji. Mają zaniżoną samoocenę. Dziecko tłumi złość, lęk, bezsilność. Przyjmuje, że skoro jest bite, zasługuje na to. Stłumiony gniew przeradza się w nienawiść do siebie i innych osób. Potem w swoim dorosłym życiu często chorują na nerwice, uzależniają się do alkoholu i narkotyków, popełniają samobójstwa, stają się przestępcami.
Przyczyn agresji jest bardzo wiele, niektóre na pozór nie mają z nią żadnego związku, jednak po bliższym przyjrzeniu się im, łatwo zauważyć ich powiązanie z zachowaniem agresywnym.

Przyczynami tymi są:
• niska samoocena, przeżywanie różnego rodzaju niepowodzeń, dysleksja,
• obwinianie innych za swój gniew, życie w przekonaniu, że smutek i lęk są czymś wstydliwym
• nuda, brak umiejętności wartościowego wypełniania wolnego czasu,
• brak kontaktu z rodzicami, ciepła domowego, brak tolerancji,
• wzorce zachowań agresywnych oglądane w telewizji i grach komputerowych,
• ubogie słownictwo, nieumiejętność wypowiedzenia się, brak ogólnych wiadomości,
• trudna sytuacja życiowa, rozstanie, rozwód rodziców, śmierć osób bliskich.

Przyczyn agresji można doszukiwać się w przeobrażeniach współczesnej rodziny i szkoły. Nic nie oddziałuje wychowawczo tak, jak bezpośredni kontakt dziecka z rodzicami i przykład przez nich dawany.
Ostatnie lata to lata kryzysu rodziny spowodowane przez:
a) zanik rodziny wielopokoleniowej
b) zapracowanie rodziców, pogoń za pieniędzmi, czego efektem był brak czasu dla dzieci
Rodzina wielopokoleniowa, w której dziecko w czasie konfliktu z rodzicami miało oparcie u dziadków, nie istnieje. Obecnie młodzież ucieka do różnych grup nieformalnych, do narkotyków lub alkoholu. Na tego rodzaju "potrzeby" niezbędne są pieniądze. Ich zdobycie odbywa się najczęściej w wyniku przestępstwa, a więc rozbojów, pobić lub wymuszeń W rodzinie dziecko uczy się w jaki sposób wyrażać swoje uczucia, radzić sobie z konfliktami interpersonalnymi oraz negocjować własny punkt widzenia. Rodzina stanowi źródło określonych norm, wartości, które mogą przydać się dziecku w jego interakcjach ze środowiskiem. Rodzice nie zdają sobie jednak sprawy, że sami mogą być przyczyną rozwoju zachowań agresywnych u swoich dzieci. Gniew w stosunkach między dorosłymi oddziałuje na poziom pobudzenia i agresję u dzieci. Często agresywni rodzice mogą podżegać i wzmacniać agresję swoich dzieci. Istotną przyczyną buntowniczych zachowań u dzieci jest odtrącenie ich przez rodziców. Brak czułości, miłości i pozytywnych wzorców wytwarza postawy wrogości i agresji.
Środowiskowe uwarunkowania agresywności według D. Wójcik (1977) mogą wynikać z:
• zaburzonych kontaktów uczuciowych między rodzicami a dziećmi,
• wykazywania przez rodziców nadmiernej tolerancji wobec zachowań agresywnych ich dzieci,
• przejawiania agresywnych zachowań rodziców w stosunku do siebie, dzieci, innych ludzi,
• aprobowania agresywnych wzorów zachowania.

Osobami mającymi największy po rodzicach wpływ na rozwój dziecka są nauczyciele. Oni zazwyczaj są przygotowani teoretycznie do pracy z dzieckiem, są społecznie upoważnieni (wyznaczeni) do kontrolowania zachowania dziecka, posiadają pewien autorytet społeczny. W placówkach oświatowych proces wychowania, jakiemu zostaje poddane dziecko, powinien być usystematyzowany, mieć określone cele i zadania, być opracowany przez specjalistów i w jak najszerszym zakresie uwzględniać potrzeby i specyficzne cechy rozwojowe dziecka. Tymczasem prawie 75% uczniów osobiście doświadcza aktów przemocy w szkole, to znaczy była albo ich sprawcą, albo ofiarą, albo obserwatorem.
Przyczyny zachowań agresywnych w szkole można podzielić na:
A — czynniki pozaszkolne wynikające z:
• złego funkcjonowania osobowości ucznia
• kłopotów w nauce, nieumiejętności przystosowania, zazdrości w odniesieniu do kolegów lepiej sytuowanych, rywalizacja w nauce, zazdrość o oceny
• wadliwego funkcjonowania rodziny ucznia i jego środowiska pozaszkolnego, nieodpowiedniego wpływu rodziny, telewizji i video
• niewłaściwego wpływu środowiska szkolnego — dominacji starszych kolegów nad młodszymi, szpanerstwa, konfliktów między rówieśnikami
B — czynniki szkolne powstałe na skutek:
• wadliwego funkcjonowania szkoły — zbyt dużej ilości uczniów, hałasu, anonimowości uczniów, braku współpracy szkoły z rodziną
• nieprawidłowego funkcjonowania nauczyciela — braku sprawiedliwości w ocenianiu, niedostatecznej kontroli ucznia, tworzenia sytuacji stresowych, wyśmiewania ucznia
• wadliwie organizowanego procesu kształcenia — mało urozmaiconych i przeciążonych programów nauczania, braku zajęć pozalekcyjnych, "nudy" w szkole” .
Objawy agresji u młodzieży w wieku gimnazjalnym:
1. Objawy agresji skierowanej na swoich rówieśników:
a) u chłopców:
• zamierzone znęcanie się nad kolegami, psychiczne, społeczne, krzywdzenie materialne, zmuszanie do palenia, picia, brania narkotyków,
• przemoc fizyczna, bicie, kopanie, zamykanie, popychanie, ośmieszanie, zastraszanie, wymuszenia finansowe, wyłudzanie pieniędzy, rabunki, szykanowanie, wulgaryzmy, szantaż, groźby.
b) u dziewcząt:
• izolowanie od grupy, plotkowanie, namawianie się, przezwiska, dowcipy, ośmieszanie, obmawianie, oczernianie, szkalowanie,
• zastraszanie, zmuszanie do palenia, picia, brania narkotyków
2. Objawy agresji skierowane na nauczycieli i pracowników szkoły:
• niechęć do nauki, lekceważący stosunek do nauczycieli, arogancja wobec nauczycieli i innych pracowników szkoły, agresywny, bierny opór wobec nauczyciela,
• wulgaryzmy w stosunku do pracowników szkoły, groźby wobec nauczycieli,
• odosobnione przypadki przemocy fizycznej.
3. Objawy agresji skierowanej na rodziców:
• izolowanie się od domu rodzinnego, agresywny, bierny opór, aroganckie zachowanie wobec rodziców, wyzwiska .

2. Metody przeciwdziałania agresji

Psychologowie i pedagodzy wypracowali różne metody osłabiania i eliminowania zachowań agresywnych. Wszystkie one opierają się na przeświadczeniu, że człowiek jest istotą rozumną, a jego zachowanie jest w znacznym stopniu wyznaczane przez to, co wie o otaczającym go świecie, tym jak próbuje wyjaśnić sobie, zinterpretować wszystko to, co dzieje się wokół niego.
E. Aronson (1997) podaje następujące sposoby redukowania zachowań agresywnych :
• argumentacja rozumowa – chodzi tutaj o przygotowanie logicznych argumentów ukazujących niebezpieczeństwa , szkody ponoszone przez ofiary i agresora . Ten sposób stosowany jest w każdym wieku wobec jednostki wykazującej zachowania agresywne;
• stosowanie kar - kara, niezależnie od tego jaką przybiera formę , powstrzymać ma w przyszłości karaną osobę od agresywnego zachowania się . Jeżeli nie dysponujemy innym sposobem eliminowania zachowań agresywnych, uciekając się do kary należy pamiętać o wynikach doświadczeń psychologicznych nad skutecznością kary. Wykazano , że skuteczność karania zależna jest od stosunku karanego do karzącego. Jeżeli karany ma pozytywny stosunek do karzącego, wówczas skuteczność kary wzrasta. Stwierdzono, że karanie przez matki uczuciowo mocno związane z dziećmi jest bardziej skuteczne niż karanie przez matki chłodne emocjonalnie. Jeżeli karane są zachowania agresywne związane z podstawowymi potrzebami biologicznymi wówczas kara nie jest skuteczna. Ważny jest także moment, w którym kara zostanie zastosowana — im wcześniej od rozpoczęcia czynności agresywnej pojawi się, tym jej skuteczność jest większa. Odraczanie kary mija się z celem i jest wypaczaniem istoty karania . Konsekwentne karanie może skutecznie wyuczyć pewnych zachowań. Brak konsekwencji, pozwalanie czasem na pewne zachowania, a kiedy indziej karanie tych zachowań, dezorientuje dziecko i nie przynosi spodziewanych efektów.
• nagradzanie właściwego zachowania – polega ona na ignorowaniu zachowań agresywnych i na nagradzaniu prawidłowych zachowań jednostki;
• rozwijanie empatii – empatia to wyrabianie zdolności do rozumienia innych ludzi, wczuwanie się w ich stan emocjonalny. Sposób ten polega na przedstawieniu sytuacji agresywnej i odczuć osoby zaatakowanej. Jednocześnie jednostce nakazuje się stać na tę chwilę osobą zaatakowaną.

Zapobieganie przemocy wśród dzieci i młodzieży jest trudne i złożone, wymaga czasu, nakładów finansowych i zaangażowania różnych instytucji. Młodzież uczy się przemocy w ciągu wielu lat i z różnorodnych źródeł. Wydaje się oczywiste, że redukcja zachowań agresywnych i przemocy nie może być skutkiem magicznych recept. Agresję trzeba leczyć. Najlepszą i najskuteczniejszą metodą jest zapewnienie dziecku miłości, akceptacji i bezpieczeństwa. Właśnie rodzina przede wszystkim powinna wyposażyć dziecko w mechanizmy, które umożliwiłyby mu kontrolę emocji. Szczególnie istotny w tej kwestii jest również system kar i nagród. Zachowania agresywne mogą bowiem być likwidowane poprzez uczenie, albo raczej — oduczanie, które może polegać na konsekwentnym odmawianiu nagrody, albo na aktywnym karaniu. Kary i nagrody, czyli negatywne i pozytywne wzmocnienia są tutaj istotnym czynnikiem sprawczym i wychowawczym.
Szkoła powinna współpracować z rodziną. Najpierw poprzez wymianę informacji o dzieciach, dalej poprzez doradzanie rodzicom w kwestiach wychowawczych i dokształcanie pedagogiczne, spotkania z różnymi specjalistami, udostępnianie księgozbioru pedagogicznego. Powinno się także angażować rodziców w proces wychowawczy szkoły. Rodziców można zapraszać na wycieczki szkolne, organizować w szkole turnieje, wspólne imprezy np. sportowe. Rodzice także powinni włączyć się we wspólne z nauczycielami rozwiązywanie problemów. W wytworzeniu partnerskiej atmosfery w szkole powinny pomagać zajęcia pozalekcyjne, koła zainteresowań, ćwiczenia sportowych zespołów szkolnych, które będą właściwie ukierunkowywały aktywność młodzieży, tworzyły bliższe kontakty w ramach grupy, uczyły niesienia pomocy i poszanowania innych. Konieczna jest także demokratyzacja szkoły. Powinno się dostrzegać w klasach indywidualność każdego z uczniów. Najważniejszą z form w pokonywaniu agresji jest osoba nauczyciela cieszącego się akceptacją uczniów nieprzystosowanych społecznie. Rola nauczyciela w pokonywaniu tych trudności jest bardzo duża. Znajomość i zrozumienie trudności ucznia pozwala nieraz uwzględnić je w sposób dyskretny. Spotkanie w cztery oczy stwarza nową atmosferę. Zmiana atmosfery daje mu okazję do skłonienia ucznia, by się nad sobą zastanowił i ponownie rozważył swoje zachowanie. Jeżeli mówi się do niego językiem, którego nie przywykł słyszeć, jeżeli spotyka się ze zrozumieniem, gdy spodziewał się surowej nagany, lub ze stanowczością, gdy liczył na słabość, wtedy słowa przejmują go mocno. Zaczyna rozumieć wiele spraw o sobie samym, które dotąd wymykały się z jego świadomości. Ważne jest zrozumienie co dzieje się w sferze doznań każdego dziecka nie tyle dlatego, by interweniować czynnie w stosunku do niego, lecz raczej by uniknąć uciekania się do nieszczęśliwych chybionych wystąpień. Ważnym aspektem w walce z przemocą w szkole jest edukacja i uświadomienie uczniom, nauczycielom oraz rodzicom problemu, uczenie rozpoznawania zjawiska przemocy oraz ewentualna pomoc. Rozwijanie umiejętności społecznych, uwrażliwianie na przemoc oraz prawidłowe ukierunkowanie rozwoju od najmłodszych lat mogą w znacznym stopniu zminimalizować to zjawisko. Trzeba współpracować z rodzicami, ustalić normy postępowania, które będą zapobiegać lobbingowi, nagradzać uczniów za pozytywne zachowania, organizować zajęcia zacieśniające więzi między uczniami, prowadzić rozmowy z ofiarami przemocy oraz z ich rodzicami. W przeciwdziałaniu aktom agresji niezbędna jest współpraca i kooperacja nauczycieli, uczniów i rodziców. Szkoła powinna dążyć do rozwoju społecznego, uczyć współpracy i uwrażliwiać na negatywne wpływy . W tym celu w szkołach są prowadzone różnorodne zajęcia terapeutyczne, profilaktyczne treningi mediacji i negocjacji, akcje „Bezpieczna szkoła” oraz zajęcia, które mają na celu odreagowanie emocjonalne, pobudzenie wyobraźni, rozwijanie komunikacji, a także poszerzanie i zaspokajanie zainteresowań. Organizuje się również zajęcia fizyczne, pozwalające na wyładowanie nadmiaru energii, złości np.: karate oraz zajęcia edukacyjnych wyjaśniających problematykę agresji oraz pokazujące sposoby radzenia sobie ze stresem.
Zdaniem M. Samujło w celu przeciwdziałania przemocy i agresji w szkołach należy:
• kształtować obraz świata, w którym dla osiągnięcia celu nie trzeba uciekać się do agresji, w którym gardzi się przemocą
• dbać o rozwijanie zainteresowań, budzenie pasji, umiejętne organizowanie czasu wolnego
• rozwijać kompetencje społeczne, uczyć asertywności, tolerancji i empatii
• tworzyć warunki do rozwoju poprzez możliwość aktywności, samodzielności, rozmowy i aktywnego słuchania
• okazywać szacunek i zaufanie dziecku
• tworzyć atmosferę życzliwości i przychylności
• prezentować wzory prospołecznych zachowań w sytuacjach konfliktowych (modelowanie).

Ogromnie ważna jest mądra miłość rodzicielska w rozumieniu i zaspokajaniu potrzeb dziecka. Akceptacja i poszanowanie praw dziecka w znacznym stopniu niwelują pojawiające się negatywne formy zachowania. Nadmierna swoboda, podobnie jak i nadmierna kontrola mogą wyzwalać u dziecka niepożądane formy zachowania. Wyróżnianie jednego dziecka w rodzinie, a także nadmierne przekonanie o zawsze nienagannym zachowaniu swoich dzieci powoduje ich zadufanie i chęć wykorzystania tej uprzywilejowanej pozycji w kręgu kolegów. W systemie wzmocnień pozytywnych powinny decydować nagrody stosowane w miarę często, ale też nie za każde zachowanie. Kara fizyczna rodzi agresję. Należy uświadamiać rodzicom potrzebę bliskiego kontaktu z dzieckiem. Obydwoje są dla dziecka jednakowo ważni i potrzebni. Dzieci przejawiające agresję powinny być kontrolowane i otoczone szczególną opieką przez rodziców, wychowawcę klasy oraz pedagoga szkolnego.


Literatura:

Aronson E., Człowiek istota społeczna, PWN, Warszawa 1997
Aronson E., Człowiek istota społeczna, PWN, Warszawa 1997
Bandura A., Walters R. H., Agresja w okresie dorastania, PWN, Warszawa 1974
Frączek A., Pufal I. - Struzik, Agresja wśród dzieci i młodzieży i perspektywa psychoedukacyjna, PWN, Warszawa 1996
Frączek A., Pufal I. - Struzik, Agresja wśród dzieci i młodzieży i perspektywa psychoedukacyjna, PWN, Warszawa 1996
Frączek A., Zumkley H., Socjalizacja a agresja, WSiP, Warszawa 1994
Frączek A., Zumkley H., Socjologia a agresja, PWN, Warszawa 1994
J. Dollard, Miller N. E., Osobowość i psychoterapia, WSiP, Warszawa 1967
Kosewski M., Agresywni przestępcy, Świat Książki, Warszawa 1977
Łobocki M., Trudności wychowawcze w szkole, PWN, Warszawa 1999
Maslow A., W stronę psychologii, Warszawa 1958
Pospieszyl J., Przemoc w rodzinie, PWN, Warszawa 1994
Ranschburg J., Lęk, gniew, agresja, PWN, Warszawa1980
Samujło M., Uwarunkowanie zachowań agresywnych dzieci i młodzieży w środowisku szkolnym [w:] Kuźma J., Agresja i przemoc we współczesnym świecie, WSP, Kraków 1999
Skorny Z., Psychologiczna analiza agresywnego zachowania się, WSiP, Warszawa 1972
Skorny Z., Psychologiczna analiza agresywnego zachowania się, WSiP, Warszawa 1972
Skorny Z., Psychologiczna analiza agresywnego zachowania się, WSiP, Warszawa 1972
Wójcik D., Środowisko rodzinne a poziom agresywności młodzieży przestępczej i nieprzestępczej, Świat Książki, Warszawa 1977
Zaborowski Z., Rodzina jako grupa społeczno-wychowawcza, WSiP, Warszawa 1980
Ziemska M., Rodzina i dziecko, PWN, Warszawa 1979