Samobójstwa wśród młodzieży - pragnienie śmierci czy ucieczka przed problemami życia?

SAMOBÓJSTWA WŚRÓD MŁODZIEŻY
– PRAGNIENIE ŚMIERCI CZY UCIECZKA
PRZED PROBLEMAMI ŻYCIA?

Samobójstwa stanowią (obok wypadków drogowych) podstawową przyczynę zgonów młodocianych. Co więcej w ostatnich latach obserwuje się wyraźny wzrost liczby samobójstw wśród młodzieży. W Polsce w ostatnim dziesięcioleciu liczba samobójstw wśród młodzieży wzrosła o 30%.
Okres dorastania sprzyja tworzeniu się u nastolatków postawy buntu wobec świata, ale często także frustracji, strachu i poczucia bezsilności. Bywa że rodzina nie jest oparciem dla młodych ludzi, którzy w tym trudnym okresie potrzebują przede wszystkim zrozumienia, akceptacji i miłości. Część młodzieży wybiera więc ucieczkę od problemów zamiast stawić im czoła, a gdy lęk przed życiem staje się nie do zniesienia, kapituluje i rezygnuje z niego w ogóle.
Nastolatkowie mówią, że do samobójstwa popycha strach – strach przed życiem, strach przed tym, że się człowiek nie sprawdzi, że nie znajdzie uznania, że będzie kimś gorszym, strach przed rodzicami, strach przed dorosłością, strach przed przyszłością, strach przed światem...
Nie można zatem znaleźć jednego, a tym bardziej wspólnego motywu, który skłania młodych ludzi do popełnienia samobójstwa. Nierzadko odnajduje się wiele przykrych, pozornie drobnych wydarzeń występujących na przestrzeni dłuższego czasu, które razem urastają do olbrzymich rozmiarów. I wtedy, nawet jakieś małe niepowodzenie może przepełnić czarę goryczy i następuje akt samozniszczenia.
Uważa się jednak, że nikt nie jest stuprocentowym samobójcą. W każdym człowieku choćby był on nie wiadomo jak zdecydowany popełnić samobójstwo, toczy się walka między wolą życia a wolą śmierci – i o tym nie wolno nam nigdy zapominać, gdy mamy do czynienia z człowiekiem zagrożonym samobójstwem!
Samobójstwo nastolatka jest najczęściej ucieczką od trudnej sytuacji rodzinnej czy problemów szkolnych. Zawsze jest wołaniem o pomoc, próbą zwrócenia na siebie uwagi i prośbą o okazanie zainteresowania. Pamiętajmy, że samobójstwo nastolatka nie jest pragnieniem śmierci, ale ucieczką przed życiem i jego problemami.

WYOBRAŻENIE I INTENCJA SAMOBÓJSTWA

Jeśli nastolatek pragnie popełnić samobójstwo, występuje u niego intencja samobójcza. Opracowuje szczegółowe plany odebrania sobie życia i stara się, aby nie wyszły one na jaw. Następnie dokonuje wyboru najskuteczniejszej metody (obecnie w Polsce jest to najczęściej skok z dużej wysokości, powieszenie, otrucie) i nie szuka pomocy po nieudanej próbie samobójczej. Nastolatki z intencjami samobójczymi zwykle również dopełniają aktu końcowego przez napisanie listu.
Natomiast w przypadku wyobrażeń samobójczych nastolatkowie mają tendencję do samookaleczeń, takich jak nacinanie nadgarstka czy przedramienia (po zewnętrznej stronie).
Intencja samobójcza i wyobrażenie samobójcze prawdopodobnie odzwierciedlają dwa krańce jednego kontinuum: im bliżej intencji, tym wyższy poziom zagrożenia samobójstwem, a im bliżej samobójczego wyobrażenia, tym mniejszy poziom ryzyka popełnienia samobójstwa.

CZYNNIKI SPRZYJAJĄCE SAMOBÓJSTWOM WŚRÓD MŁODZIEŻY

MOTYWACJA

Samobójstwo jest często postrzegane przez nastolatków jako jedyne rozwiązanie trudności wynikających ze straty (śmierć, rozstanie, osierocenie, porzucenie itp.) lub konfliktu. Nastolatkowie podejmując próby samobójcze mogą kierować się następującymi motywami:
• ucieczka przed sytuacją lub stanem psychicznym, których nie da się wytrzymać,
• odegranie się na innych poprzez wywołanie u nich poczucia winy,
• wymierzenie sobie kary,
• zapewnienie sobie opieki, troski i uwagi innych,
• poświęcenie się w imię wyższych celów.
Zdolność znalezienia alternatywnych sposobów zaspokojenia tych potrzeb stanowi czynnik ochronny. Będą to m.in. takie umiejętności jak: rozwiązywanie problemów i konfliktów, podejmowanie decyzji, radzenie sobie ze stresem, złością, zachowania asertywne itp.

CECHY OSOBOWOŚCI

Cechami osobowości, które zwiększają ryzyko samobójstwa wśród młodzieży są:
• niskie poczucie własnej wartości,
• poczucie beznadziejności,
• perfekcjonizm,
• impulsywność,
• wrogość,
• agresja,
• brak umiejętności radzenia sobie z różnego rodzaju problemami.
Nastolatkowie podejmujący próby samobójcze mówią o sobie samych, iż są bardziej uczuciowi, mają słabą wolę, łatwiej się załamują, działają pod wpływem chwili, są bezradni, zagubieni, samotni, nie mają wsparcia w najbliższych. Mówią, że są za słabi, żeby żyć. Charakterystyczne jest więc poczucie osamotnienia i niższości. Samobójstwo staje się najbardziej skrajnym wyrazem niskiego mniemania o sobie, uczucia nie lubię siebie.
Istotne jest, że na kształtowanie się poczucia własnej wartości wpływają doświadczenia. Sukcesy, osiągnięcia, dowartościowywanie ze strony otoczenia (zwłaszcza osób najbliższych) – wzmagają poczucie dumy, godności i podnoszą poczucie własnej wartości. Z kolei porażki, błędy, karcenie, odrzucenie przez bliskich wytwarzają poczucie niższości i niezadowolenia z siebie.
Ogromnie ważnym czynnikiem decydującym o poczuciu własnej wartości nastolatka jest więc atmosfera panująca w jego domu. Miłość, akceptacja, docenianie dziecka i realistyczne oczekiwania wobec niego, to pozytywne impulsy, które tworzą podstawy własnej wartości. Relacja rodzice – dziecko nie powinna więc opierać się wyłącznie na karceniu, wytykaniu błędów itp. Dorastający człowiek potrzebuje pochwał i jeśli ich nie otrzymuje, czuje się bezwartościową i nic nie znaczącą osobą w swojej rodzinie. Uważa również, że sytuacje, w których się znajduje nie dają się zmienić i przezwyciężyć, bo on jest mały, bezradny, bezsilny i zdany na łaskę losu. Nie potrafi więc stawić czoła zadaniom i unika ich, a nie osiągając sukcesu nie podnosi poczucia własnej wartości.
Nastolatki targające się na swoje życie postrzegają siebie samych jako osoby nieprzystosowane oraz niezdolne do zmiany swojej sytuacji – tym samym przyszłość widzą w czarnych barwach. Perfekcjonizm prowadzi do zawyżonych oczekiwań wobec siebie, które mogą być trudne do spełnienia. Nastolatki o skłonnościach samobójczych mają kłopoty z przypominaniem sobie o problemach, które udało im się rozwiązać, dlatego nie są w stanie czerpać ze swoich pozytywnych doświadczeń z przeszłości. Z tego powodu sięgają po sposoby, które mogą być nieefektywne. Ich agresja i impulsywność powodują autoagresję wynikającą z braku innych metod rozwiązywania problemów.

ZABURZENIA I CHOROBY PSYCHICZNE

Zaburzenia i choroby stanowiące czynniki ryzyka to:
• depresja,
• nadużywanie alkoholu,
• narkomania,
• zaburzenia zachowania i osobowości,
• zachowania aspołeczne.
Wszystkie wymienione powyżej zaburzenia – oprócz depresji – są typowe dla osób impulsywnych.
Czynnikami zwiększającymi prawdopodobieństwo popełnienia samobójstwa są także epilepsja i bolesne choroby chroniczne. Zwiększone ryzyko samobójstwa jest ściśle powiązane z występowaniem wielopostaciowych chronicznych zaburzeń fizycznych i psychicznych.
Depresja jest najsilniejszym czynnikiem ryzyka w przypadku samobójstwa. Choroba ta jest mocno powiązana z poczuciem beznadziejności, które prowadzi prostą drogą do samobójstwa.
Objawy depresji u dzieci i młodzieży to:
- nastrój:
• depresyjny – smutek, przygnębienie, rozpacz,
• niezdolność do odczuwania przyjemności,
• irytacja,
• lęk i obawa;
- zachowanie:
• pobudzenie lub opóźnienie reakcji psychomotorycznych,
• otępienie depresyjne;
- związki:
• rozpad więzi rodzinnych,
• wycofanie się ze związków rówieśniczych,
• słabe wyniki w nauce;
- stan somatyczny:
• zmęczenie,
• zaburzenia snu,
• bóle,
• utrata apetytu lub nadmierny apetyt,
• zmiana wagi ciała,
• zmiany nastroju w ciągu dnia (gorsze rano);
- zdolności poznawcze:
• negatywna ocena siebie, świata i przyszłości,
• zwiększone poczucie winy,
• iluzje wywołane nastrojem,
• zaburzenia poznawcze,
• niemożność koncentracji,
• nieumiejętność podejmowania decyzji,
• myśli samobójcze;
- percepcja:
• skupienie na negatywnych aspektach sytuacji,
• omamy wywołane nastrojem.
Główne objawy depresji można sprowadzić do twierdzenia, że młody człowiek w depresji zwykle cierpi z powodu jakiejś straty – rozpadu ważnego dla niego związku, straty istotnych dla niego atrybutów, takich jak umiejętności sportowe lub zdrowie czy utraty własnej pozycji.
Jeśli chodzi o uczucia, to zły nastrój jest zawsze rdzeniem depresji. Depresyjny nastrój pojawia się wraz z uczuciem smutku, samotności lub rozpaczy i niezdolności do odczuwania przyjemności. Głównymi czynnikami mogą też być irytacja, lęk i agresja. Dzieci i młodzież w depresji mogą przechodzić wszystkie trzy procesy emocjonalne – od depresyjnego nastroju, do irytacji i lęku.
Na poziomie behawioralnym młodzi ludzie w depresji mogą okazywać albo zredukowaną i spowolnioną aktywność, albo zwiększoną – choć nieefektywną – aktywność. Mogą demonstrować niechęć do wszelkich zajęć, które dałyby im poczucie spełnienia lub łączności z rodziną czy przyjaciółmi.
Na poziomie interpersonalnym następuje pogorszenie relacji dzieci z rodziną, przyjaciółmi, nauczycielami i innymi ważnymi w ich życiu osobami. Mówią o sobie, że są samotne, ale nie potrafią podjąć kroków, by nawiązać kontakt z innymi, bądź też twierdzą, że na kontakt ten nie zasługują.
Jeśli chodzi o pojmowanie rzeczywistości to dzieci i młodzież w depresji opisują siebie, świat i przyszłość w czarnych barwach. Uważają siebie za osoby bezużyteczne i są krytyczne wobec swoich dokonań szkolnych, sportowych, artystycznych oraz towarzyskich. Tę negatywną samoocenę wyrażają zwykle jako poczucie winy za to, że nie dorastają do pewnych standardów lub że sprawiają wszystkim zawód. Otaczający ich świat – rodzinę, przyjaciół i szkołę – postrzegają jako obojętny, krytyczny i wrogi wobec nich lub nijaki. Przyszłość opisują jako pasmo porażek i mają niewielką nadzieję na poprawę tego stanu.
Jeśli postrzega się rzeczywistość jako beznadziejną i cierpi się z powodu poczucia winy za postępowanie, które – we własnym mniemaniu – zasługuje na karę, można mieć skłonności lub pomysły samobójcze.
Skrajne negatywne myśli dotyczące siebie, świata i przyszłości mogą w niektórych ciężkich przypadkach wywołać urojenia. Mogą wystąpić również omamy słuchowe (nastolatek może słyszeć głosy, które go krytykują lub mówią mu rzeczy, które wzmagają jego zły nastrój).
Poza tym osoby dotknięte depresją nie myślą w sposób spójny, popełniają błędy logiczne w rozumowaniu i mają problemy z koncentracją. Błędy w rozumowaniu polegają na tendencji do nadawania zbyt dużego znaczenia zdarzeniom negatywnym i ich konsekwencjom przy jednoczesnym niedocenianiu zdarzeń pozytywnych oraz ich skutków.
Dzieci z depresją w sposób wybiórczy skupiają się na negatywnych cechach otoczenia. W rezultacie prowadzi to do wzrostu depresyjnych rozważań i utrwalenia wzorców zachowań osoby pogodzonej ze wszystkim, co najgorsze.
Nastolatek w depresji nie dostrzega jasnych stron w swoim życiu, przestaje się emocjonalnie angażować w kontakty z innymi, nie interesuje się życiem towarzyskim i rozrywkami, zaniedbuje swoje codzienne czynności.
W takim stanie nawet drobne, niepomyślne zdarzenia mogą doprowadzić do samobójstwa. Należy przy tym uważać, aby nastolatek przeżywający opisany stan, nie przebywał z rówieśnikami o podobnie obniżonym nastroju, gdyż myśli samobójcze mogą się wtedy wzmacniać.

HISTORIA PRÓB SAMOBÓJCZYCH

Fakt występowania u nastolatka wcześniejszych prób samobójczych jest bardzo silnym czynnikiem ryzyka zwiększającym zagrożenie udanym samobójstwem.
Inne czynniki – tzw. historyczne – szczególnie mocno powiązane z powtarzającymi się próbami samobójczymi to: wczesna utrata rodziców, przebyte leczenie psychiatryczne i kolizja z prawem.

CZYNNIKI RODZINNE

Ryzyko popełnienia samobójstwa zwiększają następujące czynniki rodzinne:
• osierocenie,
• rozwód rodziców,
• próby samobójcze w rodzinie,
• depresja,
• choroba psychiczna,
• nadużywanie alkoholu,
• narkomania,
• przemoc (fizyczna, psychiczna, seksualna).
Jednak również w domach pozornie „zdrowych” mieszkają potencjalni nastoletni samobójcy. Często zaborcza miłość rodziców przeszkadza młodemu człowiekowi w znalezieniu własnej tożsamości, określeniu siebie. Rodzice tacy starają się wykorzystać dziecko do własnych celów i narzucić mu swój sposób myślenia i postępowania. Z kolei rozpieszczanie dziecka, przesadne chronienie go przed życiem, usuwanie mu z drogi wszelkich trudności powodują, że wydelikacone dziecko nie ma siły, by się usamodzielnić, nie ma odwagi stawić czoła „brutalności życia”. Również wychowanie pełne represji i ograniczeń oraz takie, kiedy rodzice nie wiedzą, co to pochwała i uznanie, często stosują natomiast nagany i upokorzenia sprzyja wyrastaniu nastolatka zagrożonego samobójstwem.
Rodzina jest pierwszym i najważniejszym środowiskiem kształtującym poczucie własnej tożsamości i wartości dziecka. W rodzinie nastolatek powinien doświadczać poczucia bezpieczeństwa, stabilizacji, ciepła i bliskości – musi czuć, że przynależy do określonego ogniska domowego. Dziecko, które nie posiada takiego poczucia tożsamości rodzinnej ma na ogół problemy z określeniem swojej tożsamości i pozytywnej oceny własnej osoby. Bo choć wielu nastolatków nie chce się do tego przyznać, tym, czego najbardziej potrzebują, jest akceptacja, aprobata i uwaga rodziców.
Jeśli relacje rodzice – dziecko są zaburzone, młody człowiek nie jest darzony miłością i nie czuje się kochany, to nie zrodzi się w nim poczucie własnej wartości i wiara w siebie.

W czasach nam współczesnych, kiedy wiele rodzin znajduje się w trudnej sytuacji materialnej, problemem jest bezrobocie, niepewność jutra, dom coraz częściej przestaje być bezpieczną przystanią, do której z radością powracają dzieci. Zdarza się też, że dla niektórych dorosłych najważniejsze stają się pieniądze i kariera. Zabieganie rodziców, ich troski i zmartwienia oraz frustracje czy niepowodzenia powodują, że nastolatkowie mogą się czuć niepotrzebni i zaniedbywani przez swoich najbliższych.
Brak zainteresowania ze strony rodziców, jak i rówieśników, sprzyja tworzeniu się u nastolatka poczucia niższości i odrzucenia. Jeżeli czuje on, że jest gorszy i niechciany, może celowo ograniczać swoje kontakty z innymi i nie zawierać nowych znajomości. Nasila się więc w ten sposób u niego poczucie samotności i wyobcowania ze środowiska rodzinnego i społecznego. Nastolatek czuje się coraz bardziej samotny i nie rozumiany.
W okresie dorastania szczególnie ważne dla nastolatków są zrozumienie i akceptacja, również ze strony rodziców. Tymczasem wielu rodziców nie próbuje nawiązać kontaktu z dzieckiem i ogranicza się jedynie do wydawania pośpiesznych lub na ogół przykrych sądów, okazując tym samym niewiele zainteresowania. Dzieci potrzebują jednak akceptacji i docenienia tego, kim są i jakie są. Muszą też wiedzieć, że ich osiągnięcia mierzy się w stosunku do poziomu ich własnych, a nie cudzych możliwości. Można powiedzieć, że dla nastolatka być docenianym znaczy – być rozumianym. Dlatego tak ważne są uwaga i zrozumienie okazywane dziecku przez najbliższych.
Ryzyko samobójstwa podnosi dodatkowo dorastanie w rodzinach izolowanych społecznie bądź żyjących w trudnych warunkach, głównie mieszkaniowych.
Jednak pamiętajmy, że nie każdy nastolatek żyjący w takich rodzinach będzie próbował popełnić samobójstwo. Czynniki zmniejszające prawdopodobieństwo wystąpienia u nastolatka samobójstwa to niski poziom stresu w rodzinie i ogólny wysoki poziom wsparcia społecznego.


CZYNNIKI ZEWNĘTRZNE

Czynniki zewnętrzne zwiększające ryzyko popełnienia samobójstwa to:
• presja (odnoszenia sukcesu),
• porażki i niepowodzenia.
Dzieci doświadczają coraz częściej (również ze strony swoich rodziców) ogromnej presji, która mówi m.in. o konieczności odnoszenia sukcesu. Dla młodszych nastolatków sukcesem tym mają być dobre wyniki w nauce i zajęciach pozaszkolnych. Starsi natomiast muszą dokonać zdecydowanego wybory szkoły średniej, a później zawodu. Wszyscy muszą rywalizować
„o najlepsze miejsce na podium”. Niestety rodzice często oczekują od dziecka, aby odnosiło sukces w dziedzinie, która jest niezgodna z jego zainteresowaniami czy zdolnościami. Czasem pragną w ten sposób zrealizować swoje niespełnione marzenia albo podnieść swoją pozycję społeczną. Nastolatkowie nie mogąc znieść tych presji, obarczani zbyt ciężkim bagażem oczekiwań, popadają często w depresję, która może prowadzić do samobójstwa.

Poważnym czynnikiem skłaniającym nastolatków do popełnienia samobójstwa są porażki i niepowodzenia.
Reakcje na niepowodzenia mogą być pozytywne i wtedy wzmacniają motywację do działania i powodują poszukiwanie bardziej skutecznych sposobów pokonania istniejących trudności. Niepowodzenia mogą jednak również rodzić frustrację, a ta powoduje poczucie niemocy, przekonanie o własnej niskiej wartości. Nasilenie niepowodzeń zwłaszcza u bardzo młodych ludzi może prowadzić do kryzysu i w końcu do samobójstwa.
Należy więc tłumaczyć nastolatkom, że porażka nie jest problemem. Problemem jest to, jak na nią zareagujemy. Jedni pod wpływem porażki nabierają determinacji, a inni poddają się. Jednak w porażce tak naprawdę ukryty jest sukces i zamiast robić listę klęsk, nastolatek powinien skupić się na tym, czego może się nauczyć z każdego niepowodzenia.
Rodzice powinni pozwolić nastolatkowi popełniać błędy i uczyć się na ich podstawie – nie powinni nadmiernie go ochraniać, ale być obok, gdyby ich potrzebował. Wtedy będzie chętniej podejmował ryzyko i odważniej stawiał czoła przeciwnościom losu, a porażki będą łatwiejsze do zniesienia.

CZYNNIKI DEMOGRAFICZNE

Czynniki demograficzne wpływające na możliwość popełnienia samobójstwa u młodzieży:
• płeć,
• sytuacja materialna,
• pochodzenie społeczne,
• wyznanie.
Według statystyk chłopcy są bardziej narażeni na ryzyko udanego samobójstwa, dziewczęta zaś podejmują więcej prób samobójczych. Chłopcy wykorzystują bowiem skuteczniejsze metody odbierania sobie życia, np. powieszenie. Dziewczęta zaś używają innych, mniej skutecznych metod (podcinanie żył, otrucie). Pochodzenie z rodzin o niższym statusie materialnym stanowi czynnik zwiększający ryzyko wystąpienia udanych samobójstw i powtarzających się prób samobójczych. Wysoki standard życia jest czynnikiem ryzyka wyłącznie przy udanych próbach samobójczych. Jeśli chodzi o zależność od religii, nastolatki żyjące w środowiskach o niższej liczbie praktykujących są bardziej narażone na ryzyko targnięcia się na własne życie. Biorąc pod uwagę pory roku, największa liczba samobójstw występuje wczesnym latem.

ZNAKI OSTRZEGAJĄCE PRZED SAMOBÓJSTWEM

Chociaż objawy zagrożenia samobójstwem mogą być mało wyraźne to powinniśmy być bardzo czujni i wrażliwi na wypowiedzi i zachowania nastolatków.
Ważne jest, by zwracać uwagę na to, co mówią młodzi ludzie. Często właśnie słowa zapowiedzi bywają lekceważone i nie są poważnie traktowane. Obok otwartych stwierdzeń typu: Chcę umrzeć, Wolałbym nie żyć, Mam ochotę się zabić, pojawiają się także znaki mniej wyraźne, ale równie poważne, np.: Wszystko jest bez sensu, Już niedługo nie będę sprawiał kłopotów, Chciałabym zasnąć i już się nie obudzić, Jestem już bardzo zmęczony. Te ostatnie wypowiedzi bywają często rozpoznawane dopiero po fakcie. Tymczasem powinny być od razu traktowane jako poważne wołanie o pomoc. Oczywiście ważnym wskaźnikiem prawdziwego znaczenia wypowiedzi jest ton głosu i nastrój osoby. Nie należy jednak lekceważyć żadnych wypowiedzi o samobójstwie i śmierci, o bezradności i poczuciu bezsensu życia.
Poza tym wszelkie obsesje dotyczące śmierci, chorób, cmentarzy czy życia pozagrobowego mogą wskazywać na zamiar popełnienia samobójstwa. Również czytanie literatury czy pisanie wypracowań, wierszy lub opowiadań o wymienionej tematyce.
Znakiem ostrzegawczym mogą być też pewne specyficzne zachowania nastolatka takie jak: rozdawanie cennych rzeczy, słuchanie przygnębiającej muzyki, porządkowanie spraw, żegnanie się z osobami/przedmiotami.
Wyraźne też stają się pewne zmiany w zachowaniu i zwyczajach nastolatka:
- jedzenie – za mało lub za dużo,
- sen – o wiele więcej niż zazwyczaj lub bezsenność (stąd ciągłe zmęczenie lub nadpobudliwość),
- zaniedbywanie swojego wyglądu (jako wyraz stwierdzenia Już się o siebie nie troszczę),
- wycofanie z życia towarzyskiego, zerwanie kontaktów z rówieśnikami lub ograniczenie się do jednego tylko przyjaciela,
- zmiany w osobowości – osoby pogodne, towarzyskie, pełne radości i entuzjazmu, stają się ponure, refleksyjne i unikają towarzystwa. I odwrotnie – osoby łagodne i spokojne stają się nagle hałaśliwe i agresywne.
Należy wiedzieć, że po okresach przygnębienia osoba myśląca o samobójstwie popada w przesadną euforię. Wydaje się jej bowiem, iż znalazła sposób na rozwiązanie swoich problemów, czyli samobójstwo. Nie może nas zwieść taka pozorna poprawa, bo tak naprawdę, sytuacja staje się jeszcze bardziej poważna.
Inne specyficzne znaki ostrzegające przed popełnieniem samobójstwa to: pogłębiająca się depresja, zniechęcenie i apatia, fantazjowanie na tematy samobójcze, agresja skierowana przeciwko sobie, a także to, że nastolatek:
- jest izolowany, odrzucany przez rówieśników,
- nadużywa narkotyków/alkoholu albo w jego rodzinie występuje problem uzależnień,
- jest lekkomyślny, podejmuje zachowania ryzykowne,
- jest maltretowany fizycznie, psychicznie lub seksualnie,
- przeżył poważną stratę, np. śmierć kogoś bliskiego, rozstanie z sympatią,
- choruje psychicznie,
- próbował już popełnić samobójstwo,
- bardzo źle znosi niepowodzenia,
- jest zdolny, ambitny, odnosi sukcesy, a jednocześnie nie satysfakcjonują go własne osiągnięcia i jest bardzo krytyczny wobec siebie,
- ktoś z bliskich mu osób popełnił samobójstwo.

ZAPOBIEGANIE SAMOBÓJSTWOM WŚRÓD MŁODZIEŻY

Każdy nastolatek kieruje się własnymi, indywidualnymi motywami popełnienia samobójstwa – trudno jest zatem znaleźć wspólny mianownik dla wszystkich przypadków. Jeżeli więc nie umiemy do końca odpowiedzieć na pytanie dlaczego nastolatkowie popełniają samobójstwa, to powinniśmy umieć rozpoznawać sygnały ostrzegające przed samobójstwem i udzielić „pierwszej pomocy”.

WARUNKI SKUTECZNEJ POMOCY
• wsparcie, dawanie bliskości, okazanie zrozumienia, akceptacja;
• szczerość kontaktu, empatia, zaufanie;
• czytelność intencji i przekazu słownego (wewnętrzne przekonanie, że chcemy pomagać oraz okazywanie tego w postawie i w intonacji głosu, jasne informacje na temat naszych planów, co do ucznia);
• uznanie myśli i prób samobójczych za fakt (nieokazywanie swoich silnych emocji);
• pozytywne przeformułowanie stwierdzeń typu „nic mi się nie udaje” (wskazanie np. na osiągnięcia);
• dzielenie z innymi odpowiedzialności (współpraca ze specjalistami);
• wzajemne zobowiązania, w tym kontrakt (terminowy) z uczniem, np. „Zorganizuję dla ciebie pomoc, a ty mi obiecaj, że poczekasz z decyzjami do następnego spotkania”;
• dokładne poznanie sytuacji domowej i szkolnej ucznia;
• dostępność i dyspozycyjność (poinformowanie o miejscu i czasie, kiedy jesteśmy osiągalni);
• zadbanie o właściwe miejsce spotkania (intymne i ciche);
• zadbanie o maksymalne bezpieczeństwo (np. zobowiązanie opiekunów do nadzoru, kontaktu z psychiatrą czy ośrodkiem kryzysowym);
• wskazanie różnych systemów wsparcia (rodzina, szkoła, ośrodki terapeutyczne).

CZEGO NIE NALEŻY ROBIĆ W KONTAKCIE Z DEPRESYJNYM UCZNIEM

• nie brać na siebie całej odpowiedzialności za udzielane wsparcie (uprzedzić o konieczności konsultowania się);
• nie koncentrować się na sytuacyjnym aspekcie depresji lub próby samobójczej – nie lekceważyć zagrożenia (np. rozwiązanie trudnej sytuacji w szkole nie usuwa ryzyka samobójstwa, gdy depresja nadal się utrzymuje);
• nie unikać tematu śmierci i samobójstwa;
• nie zaprzeczać temu, co mówi uczeń, nie osądzać go;
• nie okazywać zniecierpliwienia, niechęci, zmęczenia;
• nie ujawniać bezradności lub zawodu ani nadmiernych oczekiwań.

METODY ZAPOBIEGANIA SAMOBÓJSTWOM W SZKOŁACH WEDŁUG WHO
• wzmacnianie zdrowia psychicznego nauczycieli,
• wzmacnianie poczucia wartości uczniów,
• uczenie wyrażania własnych emocji,
• zapobieganie przemocy w szkole,
• udzielanie informacji o placówkach leczniczych.

Nastolatek myślący o samobójstwie potrzebuje zainteresowania i troski oraz zrozumienia i wsparcia. Najważniejszą rolę powinni odgrywać rodzice i wychowawcy (ci ostatni zwłaszcza wtedy, gdy zawiedzie dom rodzinny). Wszyscy od najmłodszych lat powinniśmy budować z dziećmi związki oparte na otwartości i zrozumieniu. Ważne jest, aby pokazywać nastolatkom, że ci zasługują na miłość i są wartościowi. Wspólnie powinniśmy uczyć młodych ludzi radzić sobie z problemami, a wtedy nie będą oni aż tak bać się życia i łatwo z niego nie zrezygnują. A ponadto – za Januszem Korczakiem, mówmy dzieciom, że są dobre, że mogą, że potrafią!


BIBLIOGRAFIA:
- Anthony T.M., Dlaczego? Czyli samobójstwo i inne zagrożenia wieku dorastania, Vocatio, 1994.
- Carr A., Depresja i próby samobójcze młodzieży, GWP, 2008.
- Eliott J., Place M., Dzieci i młodzież w kłopocie, WSiP, 2000.
- Gmitrowicz A., Depresja i próby samobójcze młodzieży. Co zrobić zanim będzie za późno, Psychologia w szkole, 4/2004.
- Hillman J, Samobójstwo a przemiana fizyczna, Wydawnictwo KR, 1996.
- Jarosz M., Samobójstwa. Ucieczka przegranych, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2004.
- Obuchowska I., Drogi dorastania. Psychologia rozwojowa okresu dorastania dla rodziców i wychowawców, WSiP, 1996.