Program zajęć z rytmiki dla dzieci sześcioletnich

WSTĘP

Muzyka jest jedyną dziedziną sztuki, która pozwala dziecku na kontakt z prawdziwymi dziełami, wobec których może ono mieć podobną postawę intelektualną i podobne przeżycia jak człowiek dorosły. Dlatego wychowanie muzyczne – jeżeli jest dobrze prowadzone – przyczynia się do rozwoju intelektualnego dzieci. Poznanie człowieka jest poznaniem zmysłowym dlatego też muzyka „uczy słyszeć i słuchać: angażuje wysiłek w celu poznania, i to poznania aktywnego”. Dzieci, słuchając muzyki spontanicznie wychwytują regularności, które potem stosują w improwizacjach wokalnych. Te regularności mają także istotne znaczenie w edukacji matematycznej dzieci, szczególnie w rozwoju np. dziecięcego liczenia.
Muzyka przyczynia się również do kształtowania dziecięcej wyobraźni. Jest też źródłem radości, odprężenia i ukojenia. Dlatego w wychowaniu przedszkolnym coraz częściej stosuje się elementy muzykoterapii oraz ćwiczeń muzyczno-ruchowych.
Brak równowagi między potrzebami jednostki uwarunkowanymi często jej stanem zdrowia psychofizycznego a wymogami i normami otoczenia staje się w dużym stopniu pod-łożem konfliktów, które prowadzą do trwałych zaburzeń osobowościowych. Taka sytuacja zmusza do szukania źródeł i przyczyn nieprzystosowania oraz zapobiegania degradacjom osobowości. Aby przywrócić prawidłowe funkcjonowanie jednostki w środowisku, niezbędnymi stają się odpowiednie środki terapii. Jednym z takich środków może być muzyka.
Muzyka zaspokaja potrzebę przeżyć estetycznych i jest przyczyną bezinteresownych wzruszeń. Oprócz działania relaksującego pobudza do aktywności władze umysłowe i uczucia, a doznania estetyczne stają się elementem „oczyszczającym” oraz zmniejszającym napięcie i lęk.
Jako pierwszy głębokie ujęcie funkcji wychowawczych muzyki w pełni zrozumiał i przełożył na język praktyki muzycznej Emil Jaques-Dalcroze. Ten szwajcarski muzyk i pedagog, wrażliwy na wszystkie przekazy sztuki, stworzył własny program wychowania muzycznego, który opierał się na postępowych poglądach pedagogiczno-filozoficznych jego czasów.
Na szeroko dziś znany system Emila Jaques-Dalcroze’a składa się: rytmika z plastyką, solfeż i improwizacja. Najważniejszymi celami systemu są:
- rozwijanie wrażliwości muzycznej w całym organizmie;
- tworzenie poczucia porządku i równowagi po obudzeniu wszystkich możliwości motorycznych;
- rozwijanie wyobraźni.
Rytmika stanowiła podstawę metody i polegała na odtwarzaniu przebiegu muzycznego za pomocą ruchów ciała. Była nie tylko metodą umuzykalnienia, ale miała wszechstronne cele wychowawcze. Jednym z nich było kształcenie uważnej, skoncentrowanej postawy dziecka w oczekiwaniu na polecenia muzyczne i kształcenie gotowości reakcji – szybkości, a w sumie rozwijanie aparatu mięśniowo-ruchowego i podporządkowanie go woli dziecka. Ponadto rytmika miała na celu kształcenie wielu dyspozycji typu intelektualnego: intensywności i podzielności uwagi, sprawnego spostrzegania, sprawnej pamięci, procesów porównywania i analizy, procesu myślenia prowadzącego do twórczych rozwiązań wyrażonych ruchem.
E. Jaques-Dalcroze twierdził, że „... wszystkie ćwiczenia „Rytmiki” mają na celu wzmocnienie zdolności koncentrowania się, przyzwyczajania ciała do bacznej postawy, jak gdyby gotowość w oczekiwaniu na wyższe polecenia, do przenikania świadomego w nie-świadome i zwiększania zdolności podświadomych. Ponadto ćwiczenia te dążą do stworzenia liczniejszych nawyków ruchowych, nowych odruchów, do osiągnięcia maksimum efektu przy minimum wysiłku, uspokojenie w ten sposób umysłu, wzmocnienie woli i odnowienie ładu i porządku w organizmie ...”.
Wartością metody E. Jaques-Dalcroze’a jest kształcenie jednocześnie cech osobowości psychicznej i struktury fizycznej dziecka. Związek muzyki i ruchu przyczynia się do tego, że człowiek, odnosząc się do muzyki poznaje sam siebie, swoje wartości, niedostatki i kompleksy. Dla dzieci rytmika jest rozrywką integrującą je ściśle z rówieśnikami, pozwalającą na tworzenie nowych więzi społecznych. Koryguje trudności w procesie kształtowania osobowości dziecka polegające na występowaniu nadmiernej ruchliwości, braku koncentracji, uwagi. Poprzez zainteresowanie dzieci wspólną zabawą eliminuje się u nich cechy egocentryczne, uwrażliwia na troskii kłopoty innych osób, wzbogaca treści emocjonalne w życiu dziecka.
Rytmika realizuje między innymi następujące cele wychowawcze:
- ćwiczenia społecznych zachowań;
- zdolność kontaktowania się;
- zdolność wczuwania się;
- zważanie na innych i poczucie odpowiedzialności;
- samodzielność i przystosowanie się do grupy;
- niezależne, odpowiedzialne postępowanie wewnątrz grupy społecznej;
- poczucie własnej wartości;
- poczucie pewności siebie i zaufania do siebie;
- umiejętność samooceny;
- samostanowienie, decydowanie o sobie;
- samokontrola.
Należy jednak pamiętać, że rytmika zawsze i w każdym ćwiczeniu oddziałuje całościowo, a zatem na wszystkie sfery dziecka i podkreślanie tylko społecznych zachowań byłoby sprzeczne z jej podstawowymi założeniami.
Podczas prowadzenia ćwiczeń bezwzględnym warunkiem jest przyjazny, wspierający kontakt nauczyciela z dzieckiem. Ponadto ważne jest zapewnienie dziecku poczucia bezpieczeństwa, dodania pewności siebie. Stałe miejsce w grupie, w pomieszczeniu, a także przejrzysty rozkład czasowy zajęć sprzyja poczuciu bezpieczeństwa. Bardzo przydatny jest na przykład wspólny śpiew zawsze tej samej piosenki na rozpoczęcie zajęć. Jeżeli osiągnęło się pewien poziom poczucia bezpieczeństwa można wprowadzać zadania, w których odpowiedzialność przejmują dzieci. Bardzo pomocne są tu ćwiczenia „Wiodący i naśladujący”(ćwiczenia, w których jedno dziecko prowadzi przez salę inne z zamkniętymi oczami i o wszystkie takie formy ćwiczeń rytmicznych, w których dziecko gestem lub sygnałem daje innym znak, by rozpoczęły wykonywanie określonych czynności).W tych zadaniach dzieci ćwiczą także podporządkowanie się. Dla agresywnych dzieci bardzo trudne jest przyjęcie roli dziecka „wiodącego”, ponieważ ćwiczenia te wymagają wczuwania się w sytuacje „prowadzonego” dziecka i dostrzegania jego możliwości. Należy również wzmacniać świadomość samego siebie i poczucie swojej wartości dając dzieciom zadania, w których każde dziecko jest odpowiedzialne za prawidłowo wykonane ćwiczenie. Ważnymi elementami treningu pewności siebie są techniki uczenia się modelowych zachowań (za pomocą przykładu) i ćwiczenia różnych sposobów zachowania przeprowadzane w formie zabawy w role.
Ruchowe przeżywanie muzyki wpływa dodatnio na kształtowanie osobowości dziecka, ponieważ uczy skupienia, rozwija poczucie piękna oraz kształci wolę. Porządkujące oddziaływanie muzyki na osobowość wynika z cech charakterystycznych podstawowego elementu muzyki – rytmu. Jak wiadomo, rytm przebiega w czasie i organizuje go, organizuje również psychomotorykę uczestników grupy. Teresa Krzyżowska pisze: „Ruch zgodny z muzyką przyczynia się do wyrobienia estetycznej postawy i kształcenia kultury ruchowej przenoszonej do życia codziennego. Awłaściwe „wyżycie” się ruchowe dziecka, daje mu odprężenie
i naturalne nie obciążające nadmiernie zmęczenie fizyczne, co stanowi jeden z bardzo ważnych elementów terapeutycznych” .
Zatem z całą odpowiedzialnością można stwierdzić, że „Rytmika” jest jednym z głównych środków terapeutyczno-wychowawczych, które w znamienny sposób doskonalą dysharmonie osobowości dzieci.
Rytmika jest metodą wychowania muzycznego, estetycznego i ogólnego. Poprzez aktywne formy obcowania z muzyką jak ruch, śpiew, improwizacja, wprowadza dziecko
w świat muzyki, wyzwala dziecięcą emocję i wyobraźnię. W zakresie wychowania estetycznego i ogólnego rytmika uwrażliwia na piękno w muzyce, ruchu i otaczającym świecie. Współdziała z programem wychowania w kształtowaniu i rozwijaniu pozytywnych cech osobowości. Powyższe cele osiąga się przez:
- rozwijanie sprawności słuchowo-ruchowych i słuchowo-głosowych;
- rozwijanie dyspozycyjności aparatu ruchowego.

Czas trwania zajęć z rytmiki powinien być zgodny z ustaleniami „Programu wychowania w Przedszkolu” i wynosi dla dzieci sześcioletnich 25-30 minut.

MATERIAŁ NAUCZANIA
A. Śpiew i ćwiczenia słuchowo-głosowe:
1. Śpiewanie piosenek w skali od c1 do c2 zbiorowo i indywidualnie.
2. Doskonalenie aparatu mowy:
- mówienie krótkich tekstów w odpowiednim rytmie.
3. Kształcenie słuchu muzycznego i pamięci muzycznej:
- rozróżnianie śpiewanych dźwięków wyższych i niższych;
- śpiewanie melodii gamy durowej z powszechnie znanymi tekstami;
- śpiewanie melodii trójdźwięków – durowego i
molowego;
- pokazywanie kierunku linii melodycznej wznoszącej i opadającej w pochodzie sekundowym;
- śpiewanie krótkich melodii z łatwym tekstem intonowanym od podanych dźwięków;
- improwizowanie melodii do podanych tekstów;
- rozpoznawanie piosenek na podstawie melodii nuconej lub granej, względnie rytmu granego na bębenkach.
4. Słuchanie krótkich utworów muzycznych o różnym charakterze.

B. Zabawy muzyczno-ruchowe:
1. Realizacja ruchem zmiany tempa, rytmu i dynamiki.
2. Ćwiczenia poczucia metrycznego:
- wyczuwanie i zaznaczanie ruchem początku taktu dwu, trzy i czteromiarowego;
- umiejętność policzenia miar taktu (takt wypełniony ćwierćnutami) oraz zobrazowanie tego ułożeniem odpowiedniej ilości np. klocków.
3. Realizacja ćwierćnut i ósemek w zabawach (np. „Dwa pociągi”,„Dwa kółka zegarowe” itp.).
4.Realizowanie rytmizowanych tekstów, rytmu piosenek, na instrumentach perkusyjnych, klaskaniem lub krokami.
5. Realizowanie rytmów jednotaktowych złożonych z ćwierćnut, ósemek, półnut, pauzy ćwierćnutowej oraz ugrupowań (jako podskok, jako galop – „konik”).
6.Pokazywanie ruchem początku i zakończenia frazy muzycznej.
7.Zabawy rozwijające wyobraźnię i inwencję twórczą:
- komponowanie „figur” przez dwoje, troje, czworo dzieci (szukanie kontrastów ruchowych;
- improwizowanie ruchu w określonym rytmie np. w zabawach z podziałem na grupy „Cyrk”, „Ogród zoologiczny”, sklep z zabawkami”;
- inscenizowanie piosenek według pomysłów dzieci.

C. Kształcenie motoryki:
1. Ćwiczenia sprawności ruchowej i estetyki ruchu:
- prawidłowe stawianie nóg w chodzeniu, bieganiu, podskokach z zachowaniem prawidłowej postawy ciała;
- ćwiczenia rąk – klaskanie z kolistym prowadzeniem ramion;
- ćwiczenia z rekwizytami – piłki, tarcze, szarfy itp.
2. Zabawy taneczne:
- elementy tańców regionalnych – cwał, podskoki, zeskok obunóż, przytup w rytmie dwie ósemki, ćwierćnuta;
- opracowanie jednego lub dwóch tańców regionalnych (powtarzanie melodii tańca 3 do 4 razy).

UWAGI O REALIZACJI PROGRAMU
Aby założenia dydaktyczno-wychowawcze rytmiki zostały spełnione, nauczyciel musi prowadzić z pełną świadomością wszechstronnych zadań tej metody.
Zajęcia powinny odbywać się w pogodnej atmosferze przy zachowaniu dyscypliny koniecznej do prowadzenia zajęć ruchowych, ale pozwalającej na swobodę ruchową dzieci oraz indywidualizację ich wypowiedzi ruchowych, wokalnych i innych. Nadmierna dyscyplina i wyćwiczenie gotowych schematów ruchowych nie rozwija dzieci i nie ma nic wspólnego z rytmiką.
W zajęciach z dziećmi należy wiele czasu poświęcić na rozśpiewanie dzieci i nauczenie ich słuchania muzyki. Już od pierwszych zajęć należy dbać o prawidłową emisję głosu w śpiewie. W żadnym wypadku nie należy pozwolić dzieciom na krzyk, ponieważ niszczy to delikatny aparat głosowy dziecka. Również od chwili zetknięcia się dzieci z instrumentami perkusyjnymi należy je uczyć prawidłowego wydobywania dźwięku i wrażliwości na jego barwę. Gra na instrumentach perkusyjnych nie może przekraczać 10 minut, ponieważ jest to jednak „hałas”, który może spowodować zmęczenie systemu nerwowego dzieci.
Z tych samych powodów nauczyciel prowadzący zajęcia nie powinien grać cały czas forte. Wskazane jest różnicowanie rejestrów, dynamiki piano i mezzoforte oraz dbałości o prowadzenie ładnej linii melodycznej i kulturę dźwięku. Pianino powinno być co jakiś czas strojone.
Ulubioną formą zabaw dzieci jest „opowieść ruchowa” pozwala ona bowiem na naśladowanie zapamiętanych czynności, prac a także prób improwizowania w ruchu. Zabawom tym musi towarzyszyć muzyka improwizowana, która porządkuje tempo i rytm ruchu oraz wprowadza nastrój i podkreśla charakter wykonywanych czynności. Dzieci powinny się poruszać w rozsypce po całej sali. Utrzymywanie dzieci przez cały czas w kole odwraca ich uwagę od słyszenia muzyki i zmusza do skierowania całej uwagi na utrzymanie koła.
Zajęcia kształcące wyczuwanie początku taktu oraz zakończenia frazy muzycznej stanowią przygotowanie do łatwych form tanecznych, z grupą dzieci sześcioletnich, powinny zmierzać do rozwijania dojrzałości szkolnej. Dzieci sześcioletnie odczuwają dużą satysfakcję i zadowolenie przy realizowaniu stawianych im zadań oraz pokonywaniu związanych z tym trudności. Przy takich okazjach nauczycielka powinna dostrzegać te wysiłki i wyrażać swe zadowolenie. Jest to szczególnie ważne w stosunku do dzieci nieśmiałych, aby nabrały wiarę we własne siły i przekonanie o celowości podejmowanych wysiłków. Dzieci sześcioletnie mają też dużo pomysłów własnych w tworzeniu i realizowaniu zabaw. Pomysły te należy włączać do ogólnej zabawy i akceptować, gdyż zachęca to dzieci do aktywnego udziału w zajęciach i pobudza ich inicjatywę.
W doborze piosenek nauczycielka powinna również zwracać uwagę na tekst, który może być ćwiczeniem ortofonicznym np. „Wróbelki” piosenka popularna „Warszawski szewczyk” – muz. A. Klechniowskiej. Do zabaw dla dzieci sześcioletnich włącza się również tańce regionalne. Tańczenie wymaga sprawności fizycznej orientacji ruchowo-przestrzennej, pa-mięci muzyczno-ruchowej i szybkiej orientacji. Dlatego włączenie elementów tanecznych do zabawy sprawia dzieciom przyjemność. Natomiast długotrwałe ćwiczenia tańca w układzie przestrzennym z dużą ilością figur przerasta wytrzymałość psychiczną dzieci i zniechęca do tańczenia. Z tych powodów opracowanie tańca powinny poprzedzać ćwiczenia przygotowują-ce stronę słuchową i ruchową, także układ tańca będzie tylko zestawieniem nauczonych uprzednio elementów. Dzieci sześcioletnie mogą nauczyć się dwóch tańców regionalnych
w ciągu roku. Czas trwania nauki tańca nie powinien przekraczać trzech do czterech powtórzeń melodii tanecznej. Dzieci absolutnie nie mogą wykonywać tańców narodowych z wyjątkiem bardzo łatwych form „Krakowiaka”. Najłatwiejsze są tańce regionalne w takcie dwu-miarowym opartym na kroku dosuwanym np. „Maryneczka” lub biegu np. „Koziorajka”. Krok polkowy może sprawiać trudności zwłaszcza chłopcom. Można go zastąpić ewentualnie skokiem dosuwanym lub podskokami. Nie należy koncentrować się tylko na wyćwiczeniu tańców kosztem zaniedbywania ćwiczeń z innych działów, które są dzieciom bardziej potrzebne na tym etapie rozwoju.
Dobrze prowadzone zajęcia z rytmiki wpływają na przyśpieszenie muzycznego rozwoju dzieci i pozwalają na realizację obszerniejszego programu umuzykalniania niż zakłada to „Program wychowania w przedszkolu”.
Zajęcia powinny odbywać się w salce o czystej podłodze, o powierzchni umożliwiającej swobodne poruszanie się dzieci.
Warunkiem podstawowym jest właściwe ustawienie pianina. Musi ono stać w takim miejscu Sali (najlepiej w narożniku), aby nauczycielka mogła objąć wzrokiem grupę ćwiczących dzieci. Nauczycielka powinna posiadać do swojej dyspozycji jak największą ilość po-mocy takich jak: instrumenty perkusyjne, piłki małe i duże, obręcze, sznury, szarfy i inne.