Wybrane metody pracy z dziećmi głębiej upośledzonymi umysłowo

SPIS TREŚCI:

I.Wstep.
1. Metoda ośrodków pracy.
2. Nauczanie funkcjonalne.
3. Metoda Marii Montessori.
4. Metody oparte o kontakt z ciałem:
- baraszkowanie
- zabawy paluszkowe
- program dotyk i komunikacja (opr. przez Ch. Knilla).
- programy Aktywności: świadomość ciała, kontakt i komunikacja (opr. rzeź M. i Ch. Knillów).
- metoda Ruchu Rozwijającego (opr. przez Weronikę Sherborne).
5. Metody stymulowania poszczególnych zmysłów i doskonalenie ich koordynacji SI:
- Snoezelen - Sala Doświadczania Świata.
6. Metody rozwijające aktywność własną:
- niedyrektywna Terapia Zabawowa
7. Metody terapeutyczne:
- muzykoterapia
- hipoterapia
8. Integracja sensoryczna.
9. Metoda Domana.
II. Podsumowanie.
III. Bibliografia.


I. WSPĘP

Celem wychowania każdego człowieka jest jego przygotowanie do samodzielnego, dorosłego życia, zgodnie ze swoimi potrzebami, możliwościami, zainteresowaniami oraz oczekiwaniami społeczeństwa. Oznacza to, że należy wyznaczyć zadania, które stawia się w wychowaniu zarówno w domu rodzinnym, jak i w różnego rodzaju placówkach opiekuńczo - wychowawczych, terapeutycznych czy kształcących. Jednak zakres możliwości i zainteresowań osób głębiej upośledzonych umysłowo jest ograniczony. Okrojone są tu oczekiwania społeczne stawiane upośledzonym umysłowo, czego skutkiem są dalsze ograniczenia ich życia i rozwoju. Szereg potrzeb psychicznych tych osób, które są pozbawione wspierania, wzbogacania, nie może się ujawnić.
Tylko poprzez specjalne środki wychowawcze i pedagogiczne nauczyciel może zapewnić postęp w edukacji specjalnej dzieci upośledzonych umysłowo. Nauczyciel (wychowawca specjalny), powinien być nastawiony na szukanie nowych pól i metod działania dla dobra dzieci i młodzieży upośledzonej umysłowo. Wychowanie specjalne to raczej sztuka niż nauka. Świadczy to o wielkiej roli wychowawcy w poznaniu dziecka i dostosowaniu metod pracy do jego psychiki.

Metody pracy z osobami głębiej upośledzonymi umysłowo są różnorodne, a ich dobór zależny jest od trzech podstawowych czynników:
• celu i zadań oddziaływań,
• sytuacji podopiecznego (wieku, potrzeb, stopnia upośledzenia, możliwości i ograniczeń)
• realnych warunków w jakich odbywa się praca (rodzaj placówki, np.: (przedszkole, szkoła, szkoła życia ...)
Można wyróżnić wiele kryteriów podziału metod. Metody te na ogół się nie wykluczają, a wręcz dopełniają.
Poniżej przedstawię charakterystykę niektórych metod pracy z dziećmi głębiej upośledzonymi.


1. METODA OŚRODKÓW PRACY

Metoda ośrodków pracy wywodzi się z metody ośrodków zainteresowań opracowanej na początku XX wieku przez belgijskiego lekarza Ovide Decroly’ego. W swojej metodzie autor opierał się na rozwoju psychicznym dziecka i jego najważniejszych potrzebach, do których zaliczał również potrzebę działania. W procesie opanowywania wiedzy o świecie, w tym o zjawiskach przyrodniczych i społecznych, Decroly nie stosował podziału na przedmioty, ale starał się, aby proces nauczania przebiegał według następującego schematu: obserwacja, kojarzenie w czasie i przestrzeni oraz ekspresja. W latach 20-tych metoda ośrodków pracy została przystosowana i wprowadzona w Polsce do szkolnictwa specjalnego przez prof. Marię Grzegorzewską.

Metoda ośrodków pracy, która jest skierowana do uczniów z upośledzeniem umysłowym została tak skonstruowana, że działania dydaktyczne są uzupełniane oddziaływaniami rewalidacyjnymi. Jest to bardzo ważne, zważywszy na fakt, iż możliwości psychofizyczne tych uczniów są ograniczone. W procesie nauczania tą metodą aktywna postawa ucznia zmusza go do samodzielnego myślenia i poszukiwania własnych rozwiązań podczas zdobywaniu wiedzy o otaczającym świecie i relacji w nim panujących. Przedstawiane treści powinny być tak zaprezentowane, aby podczas zajęć uczeń mógł poznać je w sposób wszechstronny na przykład poprzez: obserwację, porównywanie, wnioskowanie, wyodrębnianie cech, badanie związków przyczynowo – skutkowych.

Metoda ośrodków pracy treści nauczania czerpie przede wszystkim ze środowiska społeczno – przyrodniczego, obejmującego takie działy tematyczne jak:

1. Pory roku i związane z nimi zmiany w przyrodzie oraz zajęcia przyrodnicze.

2. W szkole i w klasie, otoczenie szkoły, droga do szkoły.

3. Rodzinny dom dziecka, życie w rodzinie, mieszkanie.

4. rodzinna miejscowość i okolice, urzędy, zajęcia ludzi, zabytki,

5. Tematyka okolicznościowa związana ze świętami i innymi aktualnymi wydarzeniami.

W oparciu o przedstawione zagadnienia program pracy jest tak konstruowany, aby treści w nim zawarte były stopniowo rozwijane i uzupełniane na kolejnych etapach edukacyjnych.

Metoda ośrodków pracy ma charakterystyczną konstrukcję systemu lekcyjnego. Zajęcia jednego dnia tworzą podstawową jednostkę tematyczną, nazywaną dziennym ośrodkiem pracy. Dzienne ośrodki pracy wchodzą w skład ośrodków tygodniowych, a te z kolei wchodzą w skład ośrodków okresowych.

Ośrodek dzienny jest podzielony na poszczególne etapy, pośród których wyróżnia się:

1. Zajęcia wstępne – podczas tego etapu jest sprawdzana lista obecności uczniów, ustalana data, dokonywana obserwacja zmian zachodzących w przyrodzie i analiza stanu pogody.

2. Praca poznawcza – zasadniczym celem tego etapu jest dokonywanie wszystkich możliwych rodzajów obserwacji (bezpośredniej, pośredniej, dowolnej, kierowanej ), związanych z danym tematem ośrodka dziennego. W czasie obserwacji uczeń powinien - jeśli tylko istnieje taka możliwość - dotykać, wąchać, smakować, manipulować w celu lepszego kojarzenia i zapamiętania danego materiału.

3. Ekspresja – ten etap może się realizować poprzez czynności samoobsługowe, aktywność plastyczno – techniczną, ruchową, muzyczną i werbalną.

4. Zajęcia końcowe – podczas tego etapu następuje podsumowanie całodziennej pracy sprawdzenie zrozumienia zdobytych wiadomości.

W prezentowanej metodzie nie ma sztywnego podziału na przedmioty nauczania. Realizacja treści języka polskiego, matematyki, plastyki, techniki, muzyki, wychowania fizycznego pozostaje w ścisłym związku z poznaniem środowiska społeczno - przyrodniczego. Wszystkie treści programowe w metodzie ośrodków pracy są dostosowywane do indywidualnych możliwości uczniów.

2. NAUCZANIE FUNKCJONALNE

Opanowanie przez dziecko sprawności i umiejętności przydatnych w życiu codziennym oraz stworzenie możliwości doświadczania sukcesu to dwa podstawowe cele tych metod.
Główne założenia metod funkcjonalnych zawrzeć można w następujących sformułowaniach:
- Konieczność zaakcentowania roli działania i jego wyników.
- Wykorzystanie istniejących w dziecku sprawności.
- Umożliwienie mu funkcjonowania w maksymalnym zakresie kontaktów osobistych, społecznych
i zawodowych.
- W nauczaniu dziecka, w trakcie tworzenia i realizacji programu pracy z nim, uwzględnia się kolejno wszystkie stadia prawidłowego rozwoju.
Od tego, czy nie zostanie pominięty żaden etap - zależeć będzie harmonijny rozwój.
W metodzie tej stosuje się następujące grupy ćwiczeń:
- ćwiczenia czynności ruchowych;
- podstawowe ćwiczenia postrzegania;
- ćwiczenia koordynujące ruch i postrzeganie


3. METODA MARII MONTESSORI

Maria Montessori stworzyła koncepcję wychowania i kształcenia dzieci w oparciu o idee nurtu "nowego wychowania". Dzieciństwo według niej to bardzo ważny i niepowtarzalny moment dla kształtowania się osobowości każdego człowieka. W okresie tym bowiem dziecko pełne jest wewnętrznej siły, która sprawia, że jest ono aktywne, zdobywa nowe doświadczenia rozwija się.
W rozwoju psychofizycznym dziecka Maria Montessori wyróżniła trzy charakterystyczne stadia. Dziecko najpierw poznaje siebie. Przeżyte doświadczenia pozwalają mu wyodrębnić własną osobę z otoczenia. Następnie odkrywa środowisko zewnętrzne. Kontakt z przyrodą ożywioną i nieożywioną; stanowi dla niego źródło cennych informacji. W ostatniej fazie rozwojowej aktywność dziecka ukierunkowana jest na kontakt z drugim człowiekiem a także na nabywaniu umiejętności niezbędnych do pełnienia ról społecznych. Czas pojawienia się i przebieg opisanych faz zależy od indywidualnych właściwości dziecka, takich jak: absorbująca psychika, okres szczególnej wrażliwości i polaryzacja uwagi.
Absorbująca psychika to cecha, która umożliwia mimowolne uczenie się już od pierwszych miesięcy życia. Niemowlę chłonie całkowicie bezkrytycznie wrażenia docierające ze świata. Przeżyte doświadczenia są bazą, na której tworzy obraz własnej osoby oraz obraz tego, co do niej już nie należy, a co buduje świat zewnętrzny.
Okres szczególnej wrażliwości jest momentem pełnej gotowości dziecka do nabywania określonych umiejętności (np. mowy, chodzenia), bądź zdobywania wiedzy o świecie. Naturalna, wewnętrzna potrzeba wyznacza kierunek aktywności własnej. Dziecko uczy się chętnie, bez wysiłku i bardzo efektywnie.
Polaryzacja uwagi występuje wówczas, gdy uczeń długo i z zaangażowaniem poznaje jeden przedmiot, czynność lub zjawisko. Mająca swoje źródła w ciekawości świata samodzielna aktywność sprawia, że dziecko poznaje go w sposób wnikliwy i dokładny.
Proces dojrzewania zależy jednak nie tylko od zadatków wewnętrznych, ale także od środowiska, w którym dziecko przebywa. Tworzenie optymalnych dla rozwoju dziecka warunków zewnętrznych to podstawowe zadanie nauczyciela. We właściwie przygotowanym otoczeniu dziecko:
swobodnie bawi się i uczy;
samodzielnie decyduje o tym, co, w jakim czasie, tempie i miejscu chce robić (jedynym, ale za to
bardzo ważnym ograniczeniem tej wolności jest zasada nie wyrządzania krzywdy drugiemu człowiekowi);
przebywa w uporządkowanej przestrzeni - jest to "mały świat" dostosowany do "małego dziecka", rządzący się jednak elementarnymi prawami natury;
może samodzielnie pracować na tzw. materiale rozwojowym (dokładnie opracowane pomoce
dydaktyczne wspierające rozwój psychofizyczny dziecka).

Materiał ten jest zgrupowany w czterech podstawowych kategoriach:
1) materiał dnia praktycznego, który umożliwia poznawanie siebie i najbliższego otoczenia,
nabywanie umiejętności samoobsługowych;
2) materiał sensoryczny - pozwalający kształcić zmysły;
3) materiał akademicki wspomagający rozwój języka, umiejętności matematycznych, edukację
kosmiczną (poznawanie wszechświata i miejsca, jakie zajmuje w nim człowiek);
4) materiał artystyczny umożliwiający rozwijanie twórczej aktywności dziecka.

W tak przygotowanym środowisku pedagog jest bacznym obserwatorem poczynań dziecka. Ingeruje tylko wówczas, gdy potrzebuje ono pomocy z jego strony.

Cechą charakterystyczną klas prowadzonych metodą M. Montessori jest niejednorodność przebywających w nich uczniów. Do jednej klasy uczęszczają dzieci będące w różnym wieku, na różnych etapach rozwoju. W takiej grupie dziecko ma sposobność pomagania innym i akceptowania ich odmienności.

4. METODY OPARTE O KONTAKT Z CIAŁEM

Najwcześniej w życiu człowieka pojawiają się doznania związane z odczuwaniem dotyku, ruchu, z tzw. bliskimi zmysłami,. Dlatego te są mu najlepiej znane i zapewniają skuteczne zaspokajanie potrzeby poczucia bezpieczeństwa. Ułatwiają rozwój poznawczy czyli pozwalają na zdobywanie informacji na temat swojego ciała, wyodrębnienie go z otoczenia.

Do metod opartych głównie o kontakt z ciałem zaliczyć można m.in.:

- Baraszkowanie.
- Zabawy paluszkowe
- Program dotyk i komunikacja (opr. przez Ch. Knilla).
- Programy Aktywności: świadomość ciała, kontakt i komunikacja (opr. rzeź M. i Ch. Knillów).
- Metodę Ruchu Rozwijającego (opr. przez Weronikę Sherborne).

Podstawową zaletą opisanych poniżej metod jest ich naturalność i prosta. Wszystkie odwołują się do znanych z dzieciństwa zabaw i form kontaktu z małymi dziećmi.

Baraszkowanie

Kolejnym przykładem zabaw opartych o kontakt z ciałem jest baraszkowanie. Poprzez podrzucanie dziecka, siłowanie się z nim, huśtanie go, turlanie itp. można intensywnie stymulować zmysły, kładąc tym samym podwaliny pod wykształcanie się świadomości schematu ciała. Dziecko w ten sposób uczy się też wchodzić w kontakty z innymi ludźmi. Bardzo ważna dla rozwoju dziecka jest również swobodna, radosna atmosfera, która towarzyszy baraszkowaniu.

Zabawy paluszkowe

Znane z dzieciństwa zabawy ("Idzie rak nieborak", "Sroczka kaszkę ważyła" i inne) posiadają bardzo dużą wartość dla rozwoju każdego człowieka, dostarczając dziecku doznań dotykowych pozwalają poznać własne ciało, poczuć jego odrębność, nawiązać niewartościujący kontakt z drugim człowiekiem. Zapewniają poczucie pewności i bezpieczeństwa, gdyż dziecko znając te zabawy potrafi przewidzieć rozwój zdarzeń.

Dotyk i komunikacja

Program ten został opracowany przez Christophera Knilla. Jest przeznaczony dla rodziców, nauczycieli i dzieci, które posiadają różnego typu zaburzenia rozwojowe. Może być jednak wykorzystywany również w pracy z prawidłowo rozwijającymi się niemowlętami. Podstawowym założeniem tego programu jest oparcie działań stymulujących rozwój dziecka na zmyśle dotyku. Doświadczanie kontaktu fizycznego jest podstawą rozwoju związków z innymi ludźmi i komunikacji między nimi. Autor jednak zwraca uwagę, że na skuteczność oddziaływań nie będzie wpływała ilość, lecz jakość kontaktów, jakie ma dziecko z innymi ludźmi. Stąd ważniejsze jest powtarzanie tych samych sytuacji sprzyjających kontaktowi, niż stwarzanie coraz to nowych, nieznanych dziecku okazji do tego kontaktu.
Program zawiera wskazówki służące jak najlepszemu zaplanowaniu i przygotowaniu sesji kontaktu (poprzez określenie potrzeb partnera, podział odpowiedzialności za sesję kontaktu, dostosowanie tych spotkań do codziennych rytuałów i planu dnia, przygotowanie niezbędnego wyposażenia do prowadzenia sesji). Określona w nim jest również struktura poszczególnych spotkań i wskazówki praktyczne pomocne w pracy.
Niebagatelną rolę w wyzwalaniu aktywności dziecka odgrywa specjalnie skomponowana muzyka. Ma ona na celu przypomnienie dziecku wrażeń zmysłowych z okresu płodowego. Imituje ona bicie serca matki, przelewanie się wód płodowych, odgłosy towarzyszące oddychaniu. W trakcie jej trwania terapeuta w zależności od pobudliwości czuciowej dziecka poprzez dotykanie, głaskanie lub ugniatanie ciała stara się nawiązać z nim kontakt. Poprzez obserwację dziecka, jego zachowania, terapeuta poznaje jego potrzeby i proponuje takie aktywności, które poprawią jakość wzajemnych relacji


Programy Aktywności: świadomość ciała, kontakt i komunikacja

Zostały stworzone przez Mariannę i Christophera Knillów. Podstawowym ich celem jest rozbudzenie aktywności osoby niepełnosprawnej, zachęcenie jej do działania i przejawiania własnej inicjatywy. Działania terapeutyczne oparte są na tworzeniu sposobności do doświadczania, nabywania i organizowania podstawowych informacji o sobie. Niezbędne do tego jest jednak stworzenie warunków, w których podopieczny będzie czuł się bezpiecznie, w których możliwe będzie wywołanie i utrzymanie jego uwagi. Dlatego np. po to, by osoba niepełnosprawna mogła rozpoznać sytuację, która za chwilę nastąpi - każdą aktywność poprzedzają i kończą specjalne dźwięki..
Wszystkim aktywnością ruchowym towarzyszy specjalnie skomponowana muzyka, która stanowi ważny element programu aktywności. Podzielona jest na pięć części i trwa około dwadzieścia trzy minuty.
Część 1- muzyka wprowadzająca- 3 minuty.
Część 2- 7 minut.
Część 3- 6 minut.
Część 4- 4 minuty.
Część 5- muzyka zamykająca - 3 minuty.

Muzyka jest relaksująca, stanowi „sygnalizującą melodię", która stopniowo pobudza oczekiwania i pomaga przygotować partnera do dalszego ciągu sesji. W części drugiej muzyka staje się wyraźnie bardziej rytmiczna. Jest tak skomponowana, że stanowi wspierający akompaniament dla początku aktywnego kontaktu między partnerem, a opiekunem. Trzecia część jest wyraźnie bardziej intensywna-zarówno medycznie, jak rytmicznie. W czwartej części muzyka jest lżejsza i bardziej melodyjna, stanowi dobry akompaniament dla mniej intensywnego i bardziej zabawowego kontaktu. Piąta część przypomina muzykę wprowadzającą, znowu jest uspokajająca i medytacyjna. Służy relaksacji, daje czas na refleksje i pozytywne rozpoznanie sytuacji
Programy zawierają opis sposobów notowania postępów w rozwoju podopiecznego, które to sposoby ujęte są w trzy następujące kategorie:
a) uczestniczenie w zajęciach,
b) uważność,
c) występowanie zachowań zakłócających.

Metoda Ruchu Rozwijającego

Ten opracowany przez Weronikę Sherborne system ćwiczeń wywodzi się z baraszkowania, naturalnej formy kontaktu rodzic - dziecko. Został on oparty na twierdzeniu, iż rozwój ruchowy jest podstawą do rozwoju poznawczego.
Podstawowym środkiem stosowanym w tej terapii jest ruch, który może spełniać różne funkcje:
a) prowadzić do poznania własnego ciała,
b) kształtować związek jednostki z otoczeniem fizycznym,
c) wieść do wytworzenia się związku z drugim człowiekiem,
d) prowadzić do współdziałania w grupie,
e) ułatwiać bycie kreatywnym.
Poprzez zastosowanie odpowiednich zestawów ćwiczeń ruchowych tworzy się możliwość realizowania potrzeb psychicznych, a tym samym sposobność ujawnienia się własnej aktywności jednostki. Ważne dla osób upośledzonych umysłowo jest to, że znajomość mowy nie jest konieczna do uczestniczenia w tych ćwiczeniach. Bodźce kinestetyczne, odczucia związane z równowagą, dotykiem, odczuwaniem ruchu leżą u podstaw kształtowania się własnej tożsamości. Ćwiczenia służące kształceniu orientacji w przestrzeni pozwalają zdobywać odczucie pewności siebie, zaspokoić potrzebę bezpieczeństwa, a poprzez to zapobiec izolacji od otoczenia. Istotne dla rozwoju społecznego jest budowanie związków z drugim człowiekiem na podstawie wytworzonego wcześniej zaufania. Ruch może być również sposobem uzewnętrzniania przeżyć jednostki.
Stosując tę metodę, rozwijamy u dzieci:

- poczucie bezpieczeństwa
- pewność siebie w poruszaniu się w przestrzeni
- zaufanie do innych
- spontaniczność i aktywność
- poczucie sprawstwa
- świadomość własnego ciała
- umiejętność nawiązywania kontaktów
- umiejętność rozróżniania kierunków i tempa ruchów ciała.


5. METODY STYMULOWANIA POSZCZEGÓLNYCH ZMYSŁÓW I DOSKONALENIE ICH KOORDYNACJI SI

Zmysły to podstawa rozwoju każdego człowieka, bowiem dostarczają one informacji o otaczającym nas świecie, wpływając na proces uczenia się i poznawania. Bez ich aktywizacji rozwój człowieka jest niemożliwy.
Wśród tych metod można wyróżnić:

Snoezelen - Sala Doświadczania Świata

Zasadniczym celem stosowania Sal Doświadczania Świata w procesie rewalidacji osób głębiej upośledzonych umysłowo jest pobudzanie zmysłów, oddziaływanie na nie przy pomocy odpowiednio dobranych bodźców. A poprzez to wyzwolenie aktywności własnej osoby poddanej tej terapii oraz ułatwienie kontaktu z opiekunem.
To pobudzanie dotyczy wybranego zmysłu. Oddziałuje się nań podając osobie upośledzonej ściśle uporządkowane proste bodźce, np. dźwięki, barwne plamy w specjalnie do tego celu przygotowanych salach. Pozostawia się jej jednak swobodę co do wyboru tych bodźców, jak i czasu koncentrowania się na nich. Bodźce te są dobrane w taki sposób, by nie tylko stymulowały ludzkie zmysły, ale i umożliwiały miły odpoczynek połączony z biernym ich odbiorem.
Tworzy się tym samym łatwiejsze do zrozumienia dla osoby upośledzonej umysłowo środowisko. Daje się jej możliwość odprężenia oraz stwarza poczucie bezpieczeństwa. Ogranicza się zatem częstotliwość występowania różnego typu nie akceptowanych społecznie reakcji {chociażby zachowań agresywnych przybierających formę autoagresji lub agresji skierowanej na zewnątrz). Reakcje te bowiem mogą być skutkiem przebywania w "normalnym" świecie, pełnym chaosu i niezrozumiałych, niemożliwych do odczytania przez osobę upośledzoną umysłowo informacji.

Pracując z dzieckiem niepełnosprawnym w Sali Doświadczania Świata staramy się wpływać na jego wszechstronny rozwój przede wszystkim poprzez :
I. Stymulację percepcji wzrokowej
- aktywizowanie zmysłu wzroku (doświadczanie bodźców wzrokowych)
- rozwijanie spostrzegawczości, koncentracji wzrokowej
- wydłużanie czasu koncentracji wzroku na bodźcach wizualnych
- rozwijanie kierunkowości spostrzegania (zdolności poruszania oczami we wszystkich kierunkach i podążania wzrokiem za poruszającymi się przedmiotami)
- rozwijanie pamięci wzrokowej (przewidywanie kolejności następujących po sobie czynności, przedmiotów, barw)
- rozwijanie koordynacji wzrokowo - ruchowej
- kształcenie analizy i syntezy wzrokowej
- oddziaływanie za pomocą barw na nastrój samopoczucie i aktywizację dziecka
II. Stymulację percepcji słuchowej
- aktywizowanie zmysłu słuchu
- poszerzanie zasobu doświadczeń w zakresie percepcji słuchowej
- usprawnianie koncentracji na bodźcach słuchowych
- zmniejszanie lęku przed dźwiękami nieznanymi
- reagowanie na różne sygnały (szukanie źródła dźwięku)
- rozwijanie umiejętności różnicowania dźwięków otoczenia i dźwięków mowy (dźwięki różnych przedmiotów, instrumentów, dźwięki natury, głos ludzki)
- doświadczanie znaczenia pojęć: cicho-głośno, dźwięki wysokie-niskie, szybkie-wolne, przerywane-ciągłe
- rozwijanie pamięci, analizy i syntezy słuchowej
- rozwijanie koordynacji słuchowo- ruchowej i słuchowo – wzrokowej
- aktywizowanie uczniów do wytwarzania dźwięków przy pomocy różnych przedmiotów, instrumentów, aparatu głosowego
- oddziaływanie na samopoczucie i nastrój
III. Stymulację percepcji dotykowej
- zachęcanie ucznia do badania przedmiotów o różnej fakturze (aktywizacja zmysłu dotyku)
- nabywanie różnych doświadczeń dotykowych (ciepło-zimno, sucho-mokro, szorstko-gładko itp. ) i łączenie ich z różnymi przedmiotami i sytuacjami (rozwijanie pamięci dotykowej)
- wyczuwanie poszczególnych części ciała w trakcie masowanie ich różnymi materiałami
IV. Stymulację percepcji węchowej
- aktywizacja zmysłu węchu
- gromadzenie doświadczeń węchowych (poznawanie różnych zapachów)
- poszukiwanie źródła zapachu
- kojarzenie zapachu z różnymi substancjami
V. Stymulację percepcji smakowej
- aktywizacja zmysłu smaku
- rozwijanie percepcji smakowej (akceptacja nowego smaku, posiłku)
- reagowanie na określony smak i nabywanie umiejętności różnicowania smaku
VI. Stymulację zmysłu równowagi
- doświadczanie ruchu
- normalizowanie napięcia mięśniowego
- rozwijanie orientacji w schemacie ciała
- rozwijanie orientacji przestrzennej
- wzbogacanie aktywności

Systematyczna stymulacja poszczególnych zmysłów w Sali Doświadczania Świata jest więc ważnym źródłem rozwoju każdego niepełnosprawnego dziecka gdyż:
- zwiększa jego aktywność i motywację do poznawania
- zwiększa chęć do nawiązywania kontaktu
- wywołuje zadowolenie i poczucie bezpieczeństwa, ułatwia pokonywanie lęku
- zwiększa ofertę poznawania różnych bodźców (zwiększa bazę doświadczeń)
- zwiększa wrażliwość
- poprawia orientację w schemacie ciała oraz przestrzeni
- motywuje do podejmowania aktywności
- przyczynia się do nabierania świadomości istnienia i odrębności od otoczenia
- doskonali pracę poszczególnych analizatorów
- wpływa na rozwój wyższych funkcji - emocjonalnych, społecznych, komunikacyjnych, ruchowych i poznawczych


6. METODY ROZWIJAJĄCE AKTYWNOŚĆ WŁASNĄ

Niedyrektywna Terapia Zabawowa

Terapia ta została oparta na koncepcji Virginii Axline. Zasadniczą cechą oddziaływań terapeutycznych, opartych na dowolnej zabawie dziecka, jest ich niedyrektywność. Zadaniem terapeuty jest obserwacja czynności wykonywanych przez dziecko, obdarzanie dziecka jedynie uwagą niewartościującą.
Szczegółowe zasady postępowania w tej metodzie to:
- "Ustanowienie porozumienia" - nawiązanie kontaktu z dzieckiem.
- Całkowita akceptacja dziecka. Wyraża się ona w przestrzeganiu następujących reguł:
-"podążaniu za dzieckiem", polegającym na podchwytywaniu przez terapeutę zabaw spontanicznie
podejmowanych przez dziecko,
-akceptacji: "odmowy" dziecka na propozycje zabaw kierowane przez terapeutę.
- Wytworzenie atmosfery swobody. Terapeuta nie krępuje spontanicznej aktywności dziecka.
- Rozpoznawanie i odzwierciedlanie uczuć dziecka.
- Szacunek wobec dziecka. Terapeuta pozostawia mu swobodę wyboru zabaw, nie wykonuje też za dziecko
żadnych czynności.
- Dziecko kieruje samodzielnie zabawą.
- Nieprzyspieszanie terapii.
- Wprowadzanie ograniczeń. Granice swobody dziecka wyznaczone są przez:
- zasadę zapewnienia mu bezpieczeństwa,
- zasadę niedopuszczania do wyrządzenia krzywdy innym ludziom.

Stosowanie tych zasad pozwala na rozwijanie aktywności własnej dziecka. Niedyrektywna terapia zabawowa mobilizuje do samodzielnego podejmowania decyzji, pokonywania trudności, a tym samym sprawia, że rozwój emocjonalny dziecka przebiega harmonijnie.


7. METODY TERAPEUTYCZNE

Muzykoterapia

Obejmuje ona dwie grupy oddziaływań: muzykoterapię receptywną, polegającą na wykorzystaniu wpływu muzyki na psychofizyczny rozwój człowieka oraz muzykoterapię aktywną, łączącą dobierane bodźce dźwiękowe z aktywnością ruchową.
Muzyka jest jednym z najstarszych sposobów uzewnętrzniania ludzkich przeżyć i emocji. Stwarza możliwość oddziaływania nie tylko na wybrane sfery funkcjonowania, ale i na człowieka jako na jedność ciała, umysłu i ducha, gdyż łączy oddziaływania na:
• sferę ruchową,
• procesy poznawcze jednostki,
• procesy emocjonalne,
• sferę społeczną.
Muzyka uwrażliwia na odbiór bodźców z otoczenia, wpływa na rozwój świadomości własnego ciała, koncentracji uwagi, pamięć, wyobraźnię. Pobudza ciało w zakresie ruchów dowolnych. Kształtuje rozwój gracji ruchów, poczucie sprawstwa, umiejętność współdziałania w grupie. Może mieć także wpływ na kształtowanie się dyspozycji twórczych.
Muzyka jest jednym z niewerbalnych sposobów wyrażania siebie, daje możliwość odbioru miłych i przyjemnych doznań, może być źródłem odprężenia, pomaga przezwyciężać monotonię, nawiązywać kontakt z drugim człowiekiem. Te cechy czynią ją szczególnie atrakcyjną dla ludzi upośledzonych umysłowo. W trakcie zajęć muzykoterapeutycznych mają oni możliwość przeżycia i doświadczenia czterech podstawowych sytuacji terapuetycznych:
o odreagowania,
o rytmizacji,
o relaksacji,
o aktywizacji.
Jest to więc kolejna metoda, przy pomocy której można tworzyć sytuacje dostarczające sposobności do zaspokajania potrzeb psychicznych osób głębiej upośledzonych umysłowo.


Hipoterapia

Jedną z najbardziej naturalnych metod znajdujących zastosowanie w prac z dziećmi głębiej upośledzonymi umysłowo jest hipoterapia. Jest to metod rehabilitacji ruchowej prowadzona przy udziale konia. Koń nie jest jeszcze jednym martwym przyrządem do ćwiczeń, ale istotą żywą z którą kontakt stanowi dla dziecka niewątpliwą atrakcję. Efekty hipoterapii nie ograniczają się jedynie do korzyści somatycznych. Oprócz bowiem widoczni poprawy pewności i sprawności ruchowej, rozluźnienia mięśni spastycznych wzrostu siły, poprawy koordynacji i odruchów równoważnych, czynności układu krążenia i oddychania, dają się zauważyć korzyści związane z funkcjonowaniem psychicznym. Wzrasta u dziecka poczucie samodzielności, odwaga, zwiększa się stopień koncentracji uwagi, motywacja do działania staje się silniejsza, rośnie poczucie własnej wartości.
Dzieje się tak, gdyż organizm dziecka, przede wszystkim zaś sfera rozwoju psychomotorycznego jest wszechstronnie stymulowana podczas jazdy konnej. Oddziaływanie jej ukierunkowane jest głównie na tzw. zmysły bliskie - czucie powierzchniowe, głębokie, odczuwanie ruchu. Duże znaczenie dla rozwoju ruchowego ma ćwiczenie koordynacji, równowagi. W przypadku wzmożonego napięcia mięśniowego jazda konna działa rozluźniająco, zaś na obniżone napięcie mięśniowe wpływa pobudzająco, wzmacniając siłę mięśni. Ta forma terapii sprzyja rozwojowi aktywności poznawczej dziecka, gdyż ma ono okazję pełniejszego kontaktu z przyrodą, uczy się patrzeć na świat z innej perspektywy. Jazdę konną wykorzystuje się również do ćwiczeń mowy, orientacji przestrzennej i poznawania schematu własnego ciała.
Istnieją jednakże liczne przeciwwskazania, jeżeli chodzi o udział w tej formie terapii. Są to np.:
- łamliwość kości, zwichnięcia lub inne zaburzenia pracy stawów biodrowych,
- skrzywienia kręgosłupa,
- niektóre wady wzroku,
- epilepsja,
- uczulenie na zapach końskiej sierści.


8. INTEGRACJA SENSORYCZNA

Podstawę założeń opracowanej przez A. J. Ayres terapii stanowi zjawisko integracji czynności zmysłowych. Na proces ten składa się:
o odbiór bodźców za pomocą zmysłów
o segregowanie - eliminowanie dokonywane w obrębie układu nerwowego, a także rozpoznawanie i przypisywanie odpowiednich znaczeń bodźcom
o łączenie tych informacji z uprzednio odebranymi
o kojarzenie ich z posiadanymi doświadczeniami czuciowymi lub ruchowymi
o wytwarzanie odpowiednich reakcji adaptacyjnych na dane bodźce
o zapamiętanie tych sposobów reagowania w celu przyszłego wykorzystywania ich
Przebieg procesu integracji zmysłów decydować będzie zarówno o jakości wykonywanych przez dziecko ruchów, rozwoju świadomości własnego ciała, jak i o sposobie postrzegania świata. To zaś leży u podstaw kształtowania się wyższych czynności umysłowych.
Proces integracji sensoryczno - motorycznej nie zawsze jednak przebiega prawidłowo. W pracy z dziećmi głębiej upośledzonymi umysłowo możemy zaobserwować na poszczególnych etapach tego procesu różnego typu zaburzenia. Mogą one przybierać rozmaite formy, np. zaburzeń napięcia mięśniowego, nadaktywności ruchowej, obniżonej koncentracji uwagi, zaburzeń koordynacji wzrokowo - ruchowej, trudności w rozwoju mowy, zaburzeń zachowania.
Zasadniczym celem terapii jest wzbogacanie zdolności mózgu do dostrzegania bodźców płynących z otoczenia, do odczytywania i zapamiętywania ich, hamowanie, ograniczenie, eliminowanie drogą stymulacji negatywnych bodźców występujących przy nadwrażliwości zmysłów. Podstawową metodą pracy w tej terapii jest zabawa (toczenie się, pocieranie różnymi materiałami rączek, kołysanie się, kręcenie się itd.). Terapeuta nie jest skoncentrowany na efekcie terapii, lecz jej przebiegu. Terapeuta nie walczy z objawami, ale z ich przyczynami. Jego działania, oparte na wynikach bardzo szczegółowej diagnozy (tzw. test południowe kalifornijski - SCSIT), obejmują przede wszystkim:
- odpowiednie przygotowanie środowiska zewnętrznego,
- dostosowanie do potrzeb dziecka prostej stymulacji zmysłów (przede wszystkim czucia głębokiego i dotyku),
- polisensoryczną stymulację,
- motywowanie dziecka do podejmowania wysiłku.

9. METODA DOMANA

Ta metoda, stworzona i stosowana w Instytutach Osiągania Ludzkich Możliwości wykorzystywana jest nie tylko do usprawniania dzieci z uszkodzeniami mózgu, ale również w stymulacji rozwoju umysłowego, społecznego i fizycznego dzieci zdrowych.
U podstaw tej metody leży przekonanie o tym, że:
- Jeżeli przyczyną zaburzonego rozwoju dziecka jest uszkodzenie mózgu to oddziaływania usprawniające powinny być adresowane do mózgu. Nie należy zwalczać objawów, ale leczyć uszkodzony mózg.
- Struktura anatomiczna mózgu jest wspólna dla wszystkich ludzi. Jednak rozwój mózgu zależy także od wpływu środowiska zewnętrznego, od tego, jak często, z jaką intensywnością i jak długo stymulowane są zmysły, rozwój ruchowy, mowa i zdolności manualne dziecka.
Opracowanie programu usprawniania tą metodą jest poprzedzone szczegółowym badaniem dziecka według tzw. profilu rozwojowego. Pozwala on ocenić rozwój dziecka w obrębie funkcji: czuciowych - poznawczych (wzrok, słuch, dotyk) i ruchowych - wykonawczych (motoryka, mowa, sprawność manualna). Kolejny etap stanowi porównanie otrzymanych wyników ze wskaźnikami charakteryzującymi prawidłowy rozwój dziecka. Nie jest to jednak jednorazowa diagnoza. Dokonywana ponownie w trakcie terapii pozwala obserwować postępy dziecka. W wyniku tej diagnozy powstaje indywidualny program usprawniania. Nie określa się w nim górnej granicy osiągnięć dziecka.
Praca tą metodą polega na dostarczaniu uszkodzonemu mózgowi bodźców, które cechują się dużą intensywnością, częstotliwością i długim czasem trwania, a także na wymuszaniu określonych reakcji ze strony dziecka. Usprawnianiu i stymulacji podlegają sfery: ruchowa, fizyczna, intelektualna oraz emocjonalno-społeczna. Celem oddziaływań dotyczących sfery ruchowej jest nauczenie dziecka samodzielnego poruszania się. Środkiem do osiągnięcia tego celu jest przede wszystkim dotykowe programowanie złożonych ruchów - pełzania, raczkowania, poprawnego chodzenia. Działanie ukierunkowane na sferę fizyczną zmierza do osiągnięcia przez dziecko idealnego stanu zdrowia. Cel ten realizuje się poprzez stosowanie odpowiedniej diety oraz specjalny program oddechowy, który służy wypracowaniu prawidłowego wzorca oddychania - głębokiego i regularnego.
Intensywna, wielozmysłowa stymulacja umysłu dziecka, nauka czytania i liczenia, poszerzanie jego wiedzy oparte na przekazywaniu ściśle określonych bitów informacji służy jak najpełniejszemu rozwojowi intelektualnemu.
Natomiast wpływanie na rozwój emocjonalno-społeczny polega na umożliwieniu dziecku kontaktów z rówieśnikami, przy jednoczesnym podawaniu mu informacji na temat zasad i norm współżycia w grupie. Stosuje się też tzw. trening sytuacyjny, podczas którego dziecko uczy się różnego typu zachowań i umiejętności społecznych niezbędnych do utrzymywania prawidłowych kontaktów z innymi ludźmi. Głównymi rehabilitantami - wykonawcami tego programu są rodzice, zwykle matka, i to oni muszą zaangażować się bez reszty w usprawnianie dziecka. Pomocą im służą Instytuty Osiągania Ludzkich Możliwości dokonujące diagnozy dzieci oraz ustalające na jej podstawie ewentualne zmiany w programach rehabilitacji.


II. PODSUMOWANIE

Propozycji metod pracy z dziećmi głębiej upośledzonymi jest bardzo wiele. W różnych placówkach dominują inne metody, np.: w przedszkolu specjalnym czy integracyjnym główną metodą jest zabawa, w szkole życia główną metodę stanowi ćwiczenie poprzez oddziaływanie praktyczne możliwe w naturalnych warunkach. Praca więc odbywa się na naśladowaniu, doświadczeniu, przeżywaniu.
W doborze metod powinniśmy wziąć pod uwagę:
• aby były dobierane zawsze indywidualnie,
• na możliwości percepcyjne osób upośledzonych,
• na podporządkowanie celowi, a więc odpowiadać temu, czemu mają faktycznie służyć,
• na zasadę stopniowania trudności.
Powodzenie nauczyciela - terapeuty w pracy pedagogicznej uzależnione jest od doboru odpowiednich form, środków, współpracy różnych osób, a przede wszystkim metod pracy.


III. Bibliografia:
Bogdanowicz M., Kisiel B., Przasnyska M., Metoda Weroniki Sherborne w terapii i wspomaganiu rozwoju dziecka.
Bokus B., Niedyrektywna terapia zabawowa - koncepcja V.M. Axline, "Psychologia Wychowawcza" 1979 nr 5
Dykcik W., Pedagogika specjalna, praca zbiorowa.
Grut J., Programy M. i Ch. Knillów w terapii dzieci z zaburzeniami w rozwoju, w: Rewalidacja,
Janosz B., Zajęcia muzyczno-rytmiczne w szkole życia.
Kopeć D., Metody terapii dzieci upośledzonych umysłowo oparte o kontakt z ciałem, w: Sytuacja życiowa dziecka niepełnosprawnego w rodzinie.
Wyczesany J., Pedagogika upośledzonych umysłowo.
Knill M, Ch (1995) Program aktywności „Dotyk i komunikacja” Warszawa CPPP MEN.
Odowska-Szlachcic B. (2010) „Metoda integracji sensorycznej”.