Zmiany w rozwoju dziecka w okresie średniego dzieciństwa

Dzieci w wieku przedszkolnym różnią się od siebie cechami zarówno fizycznym, jak
i psychicznymi. U wszystkich dzieci pomiędzy 3 a7 rokiem życia zachodzą zmiany w psychice, typowe i charakterystyczne wyłącznie dla wieku przedszkolnego, które pozwalają wyodrębnić ten okres od innych okresów rozwojowych (Przetacznikowa, 1986 s. 416).
Zdaniem G. Paprotnej w wieku przedszkolny dziecko intensywnie się rozwija, otwiera się na otaczającą rzeczywistość. Zdaniem autorki doświadczenie, które zdobywa dziecko
w tym okresie, jest często podstawą, na której buduje się jego osobowość, jego stosunek do siebie, innych i świata(1998, s.131).
Dziecko w szóstym roku życia przejawia duże zainteresowanie światem przyrody-roślin i zwierząt oraz niektórymi zjawiskami życia Z dużym zainteresowaniem śledzą informacje o swoim otoczeniu. Możliwe jest to dzięki rozwojowi procesów poznawczych. Dziecko w tym wieku jest już również lepiej przystosowane do pracy w zespole. Zdolne do dłużej trwającego wysiłku i skupienia uwagi.
Stale doskonalące się funkcje poznawcze i czynności umysłowe dziecka, dają mu szansę osiągnięcia pod koniec wieku przedszkolnego wyższego jakościowo poziomu rozwoju intelektualnego (Przetacznik 1986).
Przewaga procesów pobudzania nad procesami hamowania w korze mózgowej powoduje, że dziecko sześcioletnie jest bardzo aktywne. Plastyczność układu nerwowego
w tym wieku ułatwia wytwarzanie nowych powiązań funkcjonalnych między różnymi strukturami mózgowymi, co powoduje, że dziecko szybko przyswaja sobie nowe formy działalności, w tym i czynności ruchowe.
Rozwój fizyczny dziecka sześcioletniego jest ciągiem zmian, których wynikiem jest uzyskane propor¬cji pomiędzy poszczególnymi częściami cia¬ła, dojrzałość układu kostnego
i pojawienie się uzębienia stałego. Kościec wykazuje szybsze tempo mineralizacji. Budowa ciała staje się coraz bardziej smukła, zanika tkanka tłuszczowa. Przyczynia się do tego wydłużenie kończyn i szyi; wielkość głowy pozostaje niemal taka sama (Gniewkowski, Wlaźnik,1985,s. 98).
Zaznacza się dymorfizm płciowy, polegający na zróżnicowaniu sprawności i zainteresowań ruchowych dziewcząt i chłopców (Kielar-Turska, 2002).
Rozwój fizyczny trwa przez cały okres przedszkolny. Nie oznacza jednak, że wszystkie organy rosną w jednakowym tempie. W wieku przedszkolnym wzrasta sprawność różnych narządów wewnętrznych. W skutek rozrostu masy i siły dużych grup mięśniowych pojemność płuc wzrasta i oddech staje się głębszy. Niewielki przekrój tchawicy i jamy nosowej powodują, że dzieci w tym okresie zapadają często na choroby układu oddechowego. Przyczyną tych schorzeń bywa m.in. przerost układu limfatycznego. Z drugiej strony węzły limfatyczne odgrywają ważną rolę w niszczeniu zarazków, gdyż krew nie posiada jeszcze dostatecznej ilości ciał odpornościowych, które pozwalałyby zwalczać skutecznie choroby zakaźne, na jakie narażony jest organizm dziecka (Przetacznikowa, 1986, s.421).
U dziecka w tym okresie pojawiają się nowe ruchy. Potrafi już ono nauczyć się złożonych czynności ru¬chowych, a jego motoryczne zachowanie staje się bardziej celowe
i przemyślane. Ruchy lokomocyjne dziecka również ulegają doskonaleniu. Dziecko sześcioletnie biegnąc unosi wysoko kolana, stawia nogi na palcach, kroki są dłuższe, ruchy harmonijne (Przetacznik-Gierowska, Makiełło-Jarża,1992,s.89).
Dziecko zwykle opanowuje kilka czynności ruchowych jednocześnie. Uczy się jeździć na łyżwach, rolkach, rowerze, tańczyć, pływać, wspinać na drzewa. Okres ten charakteryzuje się dużą ruchliwością. Dziecko w tym wieku zwraca coraz częściej uwagę na efekt własnych działań i przeżywa radość z osiągnięć ruchowych. Sukcesy zaś skłaniają do wielokrotnego powtarzania czynności sprawiającej przyjemność, co sprzyja uczeniu się ruchów.
Poza ruchami lokomocyjnymi doskonalą się także czynności manualne, samoobsługowe. Sprawność manualna jest jednym z najistotniejszych elementów rozwoju (Dołęga, 2006 s. 65).
Dziecko w tym okresie jest samodzielne przy ubieraniu i rozbieraniu, załatwianiu potrzeb fizjologicznych, jedzeniu, wiązaniu sznurowadeł, czy zapinaniu guzików ( Hurlock, 1985).
Poprawnie również chwyta piłkę, w czasie zabaw konstrukcyjnych tworzy bardziej skomplikowane budowle.
Podstawową formą działalności dziecka w wieku przedszkolnym jest zabawa.
U sześciolatków obserwujemy znaczną rozmaitość zabaw. Najbardziej typowymi są zabawy: tematyczne, konstrukcyjne, ruchowe, badawcze, dydaktyczne. Pod koniec okresu przedszkolnego następuje dynamiczny rozwój procesów poznawczych.
Do podstawowych procesów poznawczych należą: wrażenia, spostrzeżenia, uwaga, wyobraźnia, pamięć, mowa, myślenie.
W wieku przedszkolnym wzrasta analiza poszczególnych analizatorów. Szczególnie ważną rolę w nabywaniu przez dziecko doświadczenia spełnia zmysł wzroku i słuchu. Poznawanie zmysłowe jest punktem wyjścia w procesie poznawania przez dziecko otaczającej je rzeczywistości a także postawa jego orientacji w otaczającym świecie. Pod wpływem bodźców powstają w mózgu procesy psychiczne: spostrzeżenia, wrażenia, wyobrażenia. Rozwój sprawności motorycznej szczególnie sprawności manipulacyjnej jest związany
z rozwojem analizatora wzrokowego i kinestetycznego u dziecka, z rozwijającym się współdziałaniem wszystkich analizatorów, z koordynacją ruchów oczu i rąk. Pełne zautomatyzowanie i sprawność ruchów osiąga dziecko w wieku 6 – 7 lat( Pielka,1993, s. 18)
Spostrzeżenia dzieci sześcioletnich nie maja już charakteru zmysłowego. Przeważają spostrzeżenia wzrokowe i słuchowe, a wykorzystanie innych zmysłów następuje wtedy, gdy wymaga tego sytuacja. Dziecko znacznie lepiej i dokładniej spostrzega w czasie działania oraz wtedy, gdy spostrzeżeniom towarzyszy mowa. Jakość i dokładność spostrzeżeń w znacznym stopniu zależy od uwagi- funkcji poznawczej, która towarzyszy wszystkim procesom psychicznym (spostrzeganiu, myśleniu, zapamiętywaniu).U dziecka sześcioletniego wykształcony jest już pewien stopień uwagi dowolnej.
Jednym z ważniejszych „osiągnięć rozwojowych” dzieci w wieku przedszkolnym jest takie opanowanie mowy, iż może ono swobodnie wyrażać swoje myśli, ujawniać w sposób werbalny (obok rozbudowanej ekspresji niewerbalnej), formułować pytania, polecenia, może powodować „ za pomocą słowa” zmianę zachowania u drugiego człowieka (Brzezińska 1994, nr 1, s. 5).
W wieku od sześciu do siedmiu lat, dzieci posługują się już swobodnie mową potoczną, zależną i niezależną, porozumiewają się bez trudu z innymi ludźmi. Pod koniec wieku przedszkolnego mowa staje się mową kontekstową - ścisłą, wiązaną. Dzieci tworzą wypowiedzi zrozumiałe w swej strukturze językowej, we wzajemnych związkach między słowami. Mowa towarzyszącą dziecku w jego działalności wpływa na dalszy przebieg czynność, ale staje się podstawa całego procesu myślowego. Jej rozwój ma ogromne znaczenie dla całego rozwoju poznawczego dziecka w wieku przedszkolnym ( Jugowar 1982 s.131).
Dla dzieci 6-letnich najbardziej typową formą myślenia jest myślenie konkretno – wyobrażeniowe. Myślenie dziecka w tym okresie nie jest już czysto sytuacyjne, nie stanowi jednak jeszcze odrębnej, samodzielnej czynności poznawczej. Wiek przedszkolny charakteryzuje konkretność działania. Wobec tego operacje polegające na porównywaniu dotyczą przede wszystkim konkretnych cech przedmiotów, przy czym dziecko łatwiej odnajduje różnice niż podobieństwa. Rozumowanie przyczynowo – skutkowe u 6-latków opiera się na realnych przesłankach i doprowadza do właściwych rezultatów. Dziecko prawidłowo wnioskuje na podstawie faktów dostępnych jego obserwacji. Natomiast znacznie rzadziej dzieci 6-letnie umieją logicznie uzasadnić wnioski.
Spostrzeżenia dzieci w wieku przedszkolnym cechuje nadal synkretyzm. Dzieciom sprawia trudność wyodrębnienie elementów spostrzeganego obrazu, rozczłonkowanie go na części oraz wiązanie tych części w spójną całość. Percepcję dzieci w wieku przedszkolnym, w tym również dziecka 6-letniego, cechuje słaba wybiórczość: wyróżniają one pewne szczegóły „pod rząd”, bez powiązania z innymi składnikami obrazu, w sposób mało uporządkowany i zorganizowany. Kierują się przy tym silnymi cechami bodźców: ich łatwo uchwytnymi własnościami, które przyciągają od razu uwagę dziecka, jak jaskrawa barwa, wyrazisty kształt, głośny lub powtarzający się motyw muzyczny (M.Przetacznik-Gierowska, G.Makiełło-Jarża, 1992, s.105).
W okresie przedszkolnym kształtuje się umiejętność identyfikowania, słuchowego rozróżniania dźwięków mowy i słów dzięki dostrzeganiu cech odróżniających jedną głoskę od drugiej przy jednoczesnym utożsamianiu różnych cech głoski zwana słuchem fonematycznym. Stanowi on podstawę opanowania umiejętności czytania i pisania.
Prawidłowa percepcja liter wymaga dokładnego spostrzegania i różnicowania kształtów, ale też rejestracji położenia przestrzennego liter wobec siebie oraz usytuowania elementów wewnątrz liter. Te umiejętności kształtują się wraz z rozwojem dzieci - gdy uczą się odróżniać przedmioty oraz rejestrować ich położenie i przemieszczanie w przestrzeni. Już w wieku przedszkolnym dzieci potrafią wyróżniać cechy przestrzenne i uświadamiać je sobie jako odrębne cechy przedmiotów.
Początkowo orientacja przestrzenna jest ściśle związana z własnym ciałem, określaniem świadomym stron ciała, a potem dopiero tę znajomość może dziecko przenieść na zewnątrz otoczenia (Cackowska,1984s. 37). Dziecko operuje odpowiednimi zwrotami określającymi kierunki przestrzenne m. in. z przodu, z tyłu, w górze, na dole, itd.
Wiele informacji o rozwoju percepcji wzrokowej oraz orientacji dziecka w przestrzeni dostarczają zarówno jego rysunki dowolne, jak i odtwarzanie rozmaitych figur według wzorów oraz rozpoznawanie kształtów geometrycznych. Większość dzieci sześcioletnich potrafi kopiować kwadrat i przerysować trójkąt, prawidłowo rozpoznać i różnicować kształty konkretnych przedmiotów, figur geometrycznych pojedynczych i złożone z nich całości. Trudności mogą pojawić się w zadaniach, które wymagają wyższego poziomu analizy
i syntezy wzrokowej np. z materiałem abstrakcyjnym, jakim są litery i wyrazy, a także odpowiadające im dźwięki głoski i słowa. Są one wynikiem braku doświadczeń w zakresie operowania symbolami.
Odwzorowywanie kształtów oraz twórczość artystyczna stanowią ważny element rozwoju psychomotorycznego. Przy rysowaniu dziecko sześcioletnie stosuje schematy przedmiotów
i człowieka oraz potrafi skomponować rysunek przedstawiający wiele obiektów.
Pogłębia się także asymetria funkcjonalna, w szczególności wzrasta dominacja prawej ręki. Jednak w tym wieku ustaloną lateralizację jednorodną (np. prawa ręka, noga, oko i ucho) posiada zaledwie co trzecie dziecko. Przed okresem dojrzewania nie stanowi to jednak
o patologii ( Bogdanowicz, 1989, s. 130).
Sposób percepcji świata przez dziecko wiąże się z charakterystycznymi cechami jego uwagi. U 6-latków można obserwować przejawy kształtującej się uwagi dowolnej umożliwiający słuchanie dłuższych opowiadań, koncentrowanie się na tym, co mówi nauczycielka lub kolega oraz wykonywanie coraz bardziej złożonych zadań. Zadania te dzieci wykonują podczas licznych zajęć, m.in. podczas zabaw i gier dydaktycznych.
Pamięć u dzieci 6-letnich ma charakter mimowolny. Pod koniec wieku przedszkolnego pojawiają się u dzieci zaczątki pamięci dowolnej. Sprzyjają jej sytuacje, w których dziecko musi zapamiętać jakieś polecenia lub przypomnieć sobie obowiązujące je nakazy i zakazy. Ćwiczenia pamięci dowolnej odbywają się też w toku zabaw dydaktycznych i gier z regułami. Zdolności pamięciowe dzieci w tym okresie znacznie się zmieniają. Zmiany te dotyczą: Wzrostu pojemności pamięci, powiększania się wiedzy o przedmiotach, które próbuje się zapamiętać, pojawienia się skutecznych strategii zapamiętywania, pojawiania się zdolności do myślenia o własnych procesach pamięciowych. Pod koniec wieku przedszkolnego obserwuje się u dzieci początki pamięci dowolnej. Pojawia się chęć przypominania sobie czegoś w toku konkretnych działań, zamiar zapamiętania i wyuczenia się na pamięć. W wieku przedszkolnym rozwijają się pamięć świeża, inaczej bezpośrednia
i pamięć trwała, dzięki której kształtują się doświadczenia dzieci. W tym okresie życia dzieci nie mają wyćwiczonej i w pełni wykształconej pamięci słowno logicznej. Większość dzieci
w 6 roku życia jest zdolna do odtworzenia szeregu złożonego z sześciu cyfr. Zmiana pojemności dziecięcej pamięci wiąże się z szybszym zachodzeniem operacji umysłowych, oraz dojrzewaniem mózgu. Wzrost szybkości przebiegu procesów umysłowych u starszych dzieci sprawia, że mogą one wykonać w tym samym czasie więcej operacji poznawczych niż dzieci młodsze, a zatem ich efektywność intelektualna jest większa (Przetacznik-Gierowska,1992).
O rozwoju mowy w okresie przedszkolnym świadczy opanowanie podstaw gramatycznych systemu języka, prawidłowa wymowa oraz słownictwo dziecka, zarówno słownik czynny jak i bierny (Kwiatowska, 1985, s.367).
Sześciolatek posługuje się swobodnie mową potoczną, zależną i niezależną i porozumiewa się bez trudu z innymi ludźmi, przekazując im za pomocą języka dźwiękowego swe myśli, pragnienia i żądania, emocje i uczucia. W tym wieku wzrasta u dzieci umiejętność mówienia coraz dłuższymi zdaniami. Dziecko zadaje dużo pytań wynikających z potrzeby poznania
i zrozumienia świata. Są to pytania o przyczyny i związki między zjawiskami i przedmiotami.
Zdaniem M.Przetacznik-Gierowskiej, G.Makiełło-Jarża, analizując procesy poznawcze dziecka nie wolno zapominać o związkach, jakie zachodzą miedzy nimi, i o tym, że ich przekształcenia w toku rozwoju zależą od wielu czynników wewnętrznych
i zewnętrznych, takich jak aktywność dziecka, jego wyposażenie biopsychiczne czy wpływ środowiska społecznego. Jednak należy pamiętać o tym, ze sfera poznawcza jest tylko częścią życia psychicznego człowieka(1992).
Prawie do końca okresu przedszkolnego wskutek niepełnej dojrzałości układu nerwowego i niewykształconych jeszcze procesów hamowania – dziecko jest bardzo pobudliwe. Dlatego też nawet słabe bodźce mogą wywołać zarówno przykre, jak i przyjemne stany emocjonalne. Emocje mają charakter przejściowy. Dziecko przechodzi bardzo łatwo
z jednego nastroju emocjonalnego w drugi, diametralnie od niego różny. Zmartwione
i zapłakane za chwilę śmieje się i cieszy (M.Przetacznik-Gierowska, G.Makiełło-Jarża, 1992, s.173).
Dopiero końcem okresu przedszkolnego dziecko zdobywa umiejętności powściągania afektów, co jest świadectwem stopniowego osiągania dojrzałości emocjonalnej. Obserwuje się w tym wieku wydatny rozwój uczuć wyższych – intelektualnych, społecznych, moralnych i estetycznych. W miarę upływu lat dzieci przeżywają radość nie tylko podczas działania,
a raczej cieszy je końcowy etap działania – wynik.
Zdaniem wielu psychologów podstawowymi czynnikami wpływającymi na jakość rozwoju uczuciowego jest spokój, czułość oraz poczucie bezpieczeństwa, które wpływają na powstanie odpowiedniego „klimatu wychowawczego”. Klimat taki jest nieodzowny zarówno w domu rodzinnym, jak i w instytucjach wychowania przedszkolnego, gdyż atmosfera spokoju, życzliwości i poczucie pełnego bezpieczeństwa sprzyjają stopniowemu poszerzaniu się kontaktów społecznych dziecka (M.Kwiatowska, 1985, s.246).
W ostatniej fazie rozwoju przedszkolnego dzieci dojrzewają emocjonalnie. Dzieci potrafią panować nad emocjami jak również podporządkować swoje zachowanie obowiązującym w danym środowisku normom. Obserwuje się u dzieci sześcioletnich wydatny rozwój uczuć wyższych tj. intelektualnych, społecznych, moralnych i estetycznych. Dziecko potrafi przewidzieć nie tylko intelektualne, lecz także emocjonalne skutki swojego postępowania. Potrafi z zaciekawieniem wysłuchać opowiadania nauczycielki, jak również otoczyć opieką np. młodsze rodzeństwo. Przeżywa uczucia zadowolenia, gdy jest chwalone za działanie społecznie aprobowane lub zawstydzenia, niezadowolenia, gdy jest ganione za niewłaściwe zachowanie. Zauważa się dużą rozpiętość uczuć: miłość, zazdrość, współczucie, zadowolenie.
Pod koniec wieku przedszkolnego zmienia się rola przeżyć emocjonalnych, polega to na tym, że dziecko sześcioletnie w czasie zabaw stawia przed sobą odlegle cele, które realizuje etapami. Wówczas jego zabawy konstrukcyjne, tematyczne realizowane są przez wiele dni (etapami). W planowaniu czynności, w ich inicjowaniu, a nawet w fazie pomysłu towarzyszą dziecku pozytywne uczucia.
Dziecko w końcowej fazie rozwoju przedszkolnego jest zdolne do przeżywania uczuć wyższych coraz bardziej świadomych i głębokich. Dziecko sześcioletnie przechodzi kryzys uczuciowy, jest ekspansywne, gwałtowne i agresywne, co znajduje wyraz w czynnościach destrukcyjnych i napaściach słownych w stosunku do dzieci(Pielka, 1993,s.24)
Wszystkim procesom psychicznym i każdemu działaniu towarzysza przeżycia uczuciowe, które według Szumana są szczególną formą bezpośredniego odzwierciedlania rzeczywistości oraz maja duże znaczenie poznawcze. Dziecko sześcioletnie stopniowo
w miarę swojego rozwoju charakteryzuje się znaczna równowaga uczuciowa. Potrafi opanować gwałtowne emocje oraz afekty i przezywać uczucia wyższe. Jest na ogół pogodne, pozytywnie ustosunkowane do otoczenia, reaguje żywo na zjawiska w przyrodzie- piękno kwiatów, drzew i otaczającego świata, stabilizacja uczuciowa jest rezultatem społecznego dojrzewania dziecka, licznych kontaktów z rówieśnikami i dorosłymi, jest rezultatem lepszej orientacji w świecie. Dziecko w tym wieku ma pełna świadomość własnej odrębności od otoczenia oraz dobra orientacje w zakresie własnych możliwości.
Dziecko w wieku sześciu lat, rozumie emocje własne i innych osób. Reguluje ich wyrażanie. Umie mówić o przeżyciach. Potrafi ocenić przyczyny reakcji emocjonalnych oraz przewidzieć zachowania związane z wyrażanymi przez inne osoby emocjami. W zabawie dziecko poznaje role społeczne, nawiązuje interakcje z rówieśnikami, uczy się reguł zachowania i jak ich przestrzegać. W tym czasie tworzą się pierwsze dziecięce przyjaźnie. Rozwijają się prospołeczne zachowania, które często współwystępują z zachowaniami agresywnymi.
Po ukończeniu sześciu lat zarówno pod względem rozwoju somatycznego, jak
i intelektualnego oraz emocjonalno-społecznego, dziecko jest gotowe do podjęcia nauki w szkole. J. Garbula-Orzechowska i K. Kamińska podają, że: ogromny wpływ na życie człowieka wywiera wiek przedszkolny. Dlatego też właśnie w tym okresie każda jednostka powinna być traktowana jako odrębna osoba, która charakteryzuje tylko jej własny rytm
i tempo rozwoju. Rozwój poszczególnych sfer tj. motoryki, percepcji, mowy, myślenia, emocji i kontaktów społecznych może być traktowane w procesie wychowania jako rozwijający się przedmiot (1989, s.).
Reasumując, w okresie przedszkolnym zmienia się ciało dziecka, zauważyć można duży przyrost tkanki mięśniowej, wzrasta sprawność w zakresie ruchów całego ciała dziecka. Na proces ten składa się rozwój motoryki dużej oraz rozwój ruchów rąk. Dziecko jest zdolne do podejmowania urozmaiconych czynności ruchowych. Wpływ na to ma wiele czynników, m. in. coraz szybszy czas reakcji, doskonalenie koordynacji wzrokowo- ruchowej, wyrabianie sprawności manualnej, pogłębienie się ogólnej świadomości swojego ciała.