Znaczenie żywienia dzieci i młodzieży dla rozwoju psychomotorycznego

Pożywienie jest swoistym paliwem, które powoduje wzrost organizmu, gromadzenie energii, odnowę komórek. Pozwala na utrzymanie hormonalnej równowagi i umożliwia komunikację między komórkami nerwowymi. Jakość pożywienia, jego różnorodność i czas przyjmowania może wywierać zasadniczy wpływ nie tylko na fizyczną stronę ciała, lecz także na procesy poznawcze, nastrój i kontrolę impulsów, na cały rozwój psychomotoryczny człowieka.
Rozwój psychiki dziecka związany jest nie tylko z rozwojem procesów poznawczych (orientacyjnych i intelektualnych), procesów emocjonalnych i motywacyjnych, ale i wykonawczych. Zalicza się je wraz z procesami orientacyjnymi do wspólnej grupy procesów instrumentalnych, ponieważ spełniają niejako rolę instrumentów, dzięki którym jednostka może regulować swoje stosunki z otoczeniem.
Pojęcie rozwoju psychoruchowego rozumiemy jako proces rozwoju ( ciągłych zmian progresywnych), w którym motoryka jest ściśle powiązana z psychiką (całokształtem czynności poznawczych i emocjonalno- motywacyjnych).
Rozwój psychomotoryczny postępuje od chwili urodzenia się dziecka i przechodzi przez kolejne stadia, w którym dziecko prezentuje określony poziom sprawności funkcji psychomotorycznych.
Nieprawidłowe żywienie zazwyczaj powoduje niedorozwój fizyczny oraz słabszy rozwój mózgu- mniejsze jego wymiary, mniejszą liczbę neuronów i połączeń synaptycznych, obniżając wydolność umysłową, możliwość zapamiętywania i uczenia się.
Wśród przyczyn powodujących zaburzenia w rozwoju- upośledzenie umysłowe, szczególnie znaczącą rolę odgrywają niedożywienie i nieprawidłowe żywienie niemowląt (brak podaży pełnowartościowych białek i witamin).
Niedożywienie jest przyczyną uszkodzenia c.u.n. (za względu na niedostarczanie materiału budulcowego i energetycznego). Niedożywienie w okresie wzrostu tkanki nerwowej, powiększana rozmiarów komórek wpływa na ostateczną ich wielkość. Największa wrażliwość mózgu na niedobory żywieniowe ma miejsce w okresie jego intensywnego rozwoju, tj. w pierwszym półroczu życia. Nawet niewielki, lecz występujący w tym okresie i dłużej trwający, stopień niedożywienia może prowadzić do trwałych zmian i odchyleń w rozwoju włącznie z upośledzeniem umysłowym.
Nawyki żywieniowe kształtowe w dzieciństwie wywierają wpływ na dalsze życie człowieka.
Składniki odżywcze, które odgrywają rolę w rozwoju dziecka to przede wszystkim wielonienasycone kwasy tłuszczowe omega-3 - ALA, DHA, EPA oraz witaminy z grupy B (B1, B6, B12, kwas foliowy).
Prawidłowe żywienie niemowlęcia to jeden z warunków prawidłowego rozwoju psychoruchowego dziecka, a odpowiednio rozszerzana i wzbogacana dieta wpływa na kształtowanie się prawidłowych przyzwyczajeń żywieniowych w wieku dziecięcym.
U żadnego z naczelnych w momencie przyjścia na świat tkanka tłuszczowa nie jest tak bardzo rozwinięta w stosunku do niewielkiego napięcia mięśniowego, jak w przypadku człowieka. Wydaje się, że budowanie przez organizm ludzkiego płodu tkanki tłuszczowej dokonuje się w ostatnich tygodniach ciąży. Budowanie tkanki mózgu wymaga równowagi między kwasami tłuszczowymi ( typu Omega 3 i Omega 6).
Podstawowe kwasy tłuszczowe są niezbędne w procesie formowania się błony komórkowej oraz w procesie mielinizacji (otaczanie tłustą powłoką określonych szlaków nerwowych, co pozwala na szybsze przekazywanie informacji wzdłuż włókien nerwowych). Dynamicznie rozwijający się mózg człowieka jest niezwykle chłonny i ma duże zapotrzebowanie na specyficzne tłuszcze. Nagromadzenie tłuszczu w okresie życia płodowego stanowi proces, dzięki któremu jeszcze przed narodzinami płód jest wyposażony w swoisty magazyn substancji tłuszczowych. Dzięki zmagazynowanemu tłuszczowi w pierwszych latach życia dziecka mózg może rozwijać się we właściwy sposób- następuje mielinizacja szlaków nerwowych i ogólny wzrost organizmu.
Kwasy tłuszczowe wchodzą w skład komórek nerwowych oraz odpowiadają za przekaz impulsów nerwowych. Niedobór DHA może spowodować zmniejszenie szybkości dojrzewania mózgu i zahamować rozwój psychoruchowy dziecka.
Teza, iż specyficzne tłuszcze są bardzo ważne rozwoju mózgu, może być podważona przez stwierdzenie, że mleko z piersi matki jest stosunkowo ubogie w tłuszcze w porównaniu z mlekiem krowim. Najlepszym jednak pokarmem dla dziecka jest pokarm matki. Dzięki mleku matki rozwija się nie tylko zdrowe ciało dziecka, lecz także zdrowy umysł. Mleko matki jest jednak bogate w podstawowe kwasy tłuszczowe (EFA), które nie występują w mlecznych mieszankach. Ważne jest, aby matka nie sięgała do półproduktów, technologicznie przetworzonej żywności, ponieważ jest ona oczyszczona, zawiera wiele związków toksycznych i chemii. To wszystko negatywnie wpływa na rozwój struktur mózgowych.
Badania wykazały, że u dzieci karmionych piersią występuje lepszy rozwój mowy, optymalny rozwój psychoruchowy oraz wyższy poziom inteligencji.
Mózg człowieka wymaga odpowiedniego odżywiania. Bardziej dąży do „obżarstwa” aniżeli do głodu. U osób odchudzających się stwierdzono obniżony potencjał intelektualny.
Dieta współczesnego człowieka zawiera często nadmiar tłuszczów zwierzęcych, lecz jest uboga w podstawowe kwasy tłuszczowe. Te podstawowe kwasy tłuszczowe zawiera olej z ryb oraz tłoczone na zimno oleje roślinne.
Podstawowe kwasy tłuszczowe odgrywają ważną rolę w wielu obszarach wzrostu i rozwoju organizmu i wpływają na kształtowanie się złożonych zachowań np.:
• Zwiększają poziom nasycenie organizmu tlenem, wspomagają przemianę materii, podnoszą poziom energii
• Kwasy tłuszczowe są prekursorami takich pochodnych, jak DHA, które są niezbędne dla najbardziej aktywnych tkanek mózgu, w siatkówce oka oraz w gruczołach dokrewnych i jądrach
Podstawowe kwasy tłuszczowe stanowią substancje, które ludzki organizm gromadzi z trudem. Szczególnie niszcząco działa na kwasy tłuszczowe, głębokie smażenie produktów.
Raczkujące dzieci, których matki przyjmowały podczas ciąży kwasy tłuszczowe pochodzące z ryb, wykazywały w badaniach tendencję do lepszej koordynacji wzrokowo- ruchowej niż dzieci matek, które go nie przyjmowały.
Jeżeli występuje brak witamin i odpowiednich składników mineralnych (witamin B3, B6,C oraz cynku i magnezu), wówczas zatrzymana zostaje synteza kwasów tłuszczowych. Stąd wynika znaczenie zróżnicowanej i zdrowej diety we wszystkich fazach życia.
Niedobory witamin z grupy B objawiają się zaburzeniami funkcji neurologicznych u dzieci. Objawy to znużenie, nerwowość, drażliwość. Dzieci z niedoborem witaminy B12 osiągają gorsze wyniki w szkolnych sprawdzianach. Dlatego dieta dziecka powinna codziennie obfitować w produkty, które są źródłem zarówno kwasów tłuszczowych, jak również witamin z grupy B. Badania dowodzą, że dzieci, u których stwierdzono wyższą ilość kwasu DHA, umysł szybciej się rozwija, niż jest to w przypadku dzieci posiadających niższe stężenia tego kwasu. Niewłaściwa dieta może spowodować późniejsze problemy w szkole, w przyswajaniu i przekazywaniu nabywanych informacji, czy niewielkiej kreatywności dziecka. Optymalizacja diety dziecka powoduje poprawę funkcji mózgowych i sprawności umysłowej - jest to element żywienia, o którym wszyscy rodzice winni pamiętać.
Badania wykazały, że cynk ma istotny wpływ na czynności mózgu. Nasz organizm potrzebuje bardzo małej ilości cynku, lecz podobnie jak w wypadku innych mikroelementów brak tej dawki może mieć duży wpływ na funkcjonowanie ciała.
Cynk stanowi niezbędny składnik w procesie wykorzystywanie niektórych witamin oraz w procesie wytwarzania krwi, enzymów oraz hormonów. Wpływa na gospodarkę węglowodanowo- tłuszczową w ludzkim organizmie. Działa jak katalizator w przekazie elektronów między cząsteczkami. Jego niedobór może przenosić się z jednej generacji na następną. Ellen Grant sugeruje, że wiele chorób, które wcześniej były uważane za genetyczne, może wiązać się w rzeczywistości z niedoborem cynku w kolejnych pokoleniach w danej rodzinie. W ten sposób dochodzi do zakłóceń w wyrażaniu potencjału genetycznego wśród członków danej rodziny.
Umiejętność uczenia się, odporność na stres i kontrola zachowań związane są z poziomem cynku w organizmie. Niedobór cynku może przejawiać się w postaci depresji, nadwrażliwości na światło, w upośledzeniu smaku i zapachu, może prowadzić do bulimii i anoreksji, a także obniżonej zdolności koncentracji.
Organizacja „The Foresight” przeprowadziła sondaże i badania trwające ponad 20 lat. Dotyczyły one wpływu niedoboru witamin, substancji mineralnych oraz elementów śladowych na płodność, przebieg ciąży, jak również życie dzieci, które wykazywały trudności w nauce i nadaktywność. W badaniach tych stwierdzono, iż niedobór cynku wydaje się być związany ze: słabym wzrostem i ogólnym niedorozwojem płodu w okresie ciąży, jak też u noworodka, z kolką i biegunkami, słabym odruchem ssania, późnym ząbkowaniem i ogólnym opóźnieniem w rozwoju fizycznym i psychicznym. W związku z tym w okresie szkolnym mogą pojawiać się trudności związane z nadaktywnością dziecka, dysleksją i innymi niekorzystnymi zachowaniami.
Cynk wraz z chromem wspomaga regulację poziomu glukozy we krwi. Stały poziom cukru we krwi jest niezbędny do utrzymania właściwej koncentracji, racjonalnego myślenia oraz kontroli impulsów.
Kwas foliowy czuwa nad prawidłowym tworzeniem się mózgu i rdzenia kręgowego płodu, można go znaleźć w warzywach liściastych, orzechach i wątróbce.
Cholina przenosi impulsy nerwowe między neuronami i jest odpowiedzialna za rozwój ośrodka pamięci, jest głównie w jajach, wątróbce, orzechach i mleku.
Żelazo zapewnia odpowiednie stężenie tlenu w mózgu dziecka, najlepszym źródłem żelaza jest chude czerwone mięso, jaja, fasola i zielone warzywa - szpinak, brokuły.
Niedokrwistość z powodu niedoboru żelaza w wieku niemowlęcym może skutkować trwałym zaburzeniem rozwoju intelektualnego w wieku późniejszym
Jod wykorzystuje tarczyca dziecka do produkcji hormonów, które wpływają na przemianę materii i rozwój umysłu, najwięcej jodu znajduje się w rybach.
Organizm człowieka wykorzystuje magnez na wiele sposobów. Proces przyswajania magnesu wspierany jest przez wapń oraz fosfor. Około 70 % magnezu, który dociera do organizmu człowieka, magazynowany jest w zębach oraz kościach. Jest on także ważnym składnikiem komórek miękkich tkanek oraz płynu otaczającego komórki. Główną funkcją magnezu pozostaje aktywizacja pewnych enzymów, szczególnie tych, które są zaangażowane w przemianę węglowodanów. Magnez wpływa ponadto na utrzymanie odpowiedniego potencjał elektrycznego we włóknach nerwowych oraz błonach komórkowych. Reguluje gromadzenie przez organizm energii oraz jej zużywanie.
Magnez i wapń działają w sposób antagonistyczny, ich wzajemne oddziaływanie tworzy doskonałą równowagę, np. wapń działa w komórkach nerwowych jako stymulator, natomiast magnez działa uspokajająco ( rozluźniająco). Inne funkcje magnezu polegają na zapobieganiu skurczom włókien nerwowych oraz mięśni, jak też wspomaganiu organizmu w procesie eliminowania nadmiaru sodu (soli). Magnez oddziałuje uspokajająco na psychikę i chroni przed nadmierną aktywnością na bodźce.
Niedobór magnezu może być przyczyną takich objawów, jak nadmierny niepokój, nadpobudliwość, labilność emocjonalna(chwiejność emocjonalna, szybkie i częste zmiany emocji), zwiększone łaknienie na słodycze, sztywność i skurcze drobnych mięśni.
Wapń jest składnikiem mineralnym, który najobficiej występuje w organizmie człowieka. Wapń pełni ważne funkcje- jest on niezbędny w przekazywaniu impulsów nerwowych, krzepnięciu krwi, a także dla prawidłowej funkcji serca. Wpływa na zachowanie równowagi kwasowo- zasadowej we krwi, rozwój mięśni, jak też uaktywnia enzymy, które transportują składniki pokarmowe przez błonę komórkową. Jeżeli poziom wapnia we krwi zaczyna spadać, wówczas tarczyca wydziela odpowiedni hormon, który powoduje pobór wapnia z kości. W ten sposób zostaje utrzymany poziom wapnia we krwi. Poziom wapnia w kościach oraz w zębach nie jest stały. Pierwiastek ten jest w kościach składowany lub pobierany w nich, w zależności od potrzeb organizmu. Deficyt wapnia może w rezultacie powodować odpływ tego minerału z kości i zębów.
Niedobór wapnia może też wpływać na funkcjonowanie mięśni, układu nerwowego oraz ogólny rozwój organizmu. Skurcze mięśni w pozycji spoczynkowej mogą sygnalizować niski poziom wapnia, podobnie nerwowość, ogólny niepokój i nadpobudliwość. Wapń reguluje gospodarkę sodowo- potasową, dlatego wpływa uspokajająco na układ nerwowy.
Jeżeli w okresie dzieciństwa poziom wapnia utrzymuje się na niskim poziomie, grozi to osłabieniem rozwoju.
Aby wapń został wchłonięty i wykorzystany przez ciało, niezbędna jest obecność witaminy D. Witamina D znajduje się w oleju z wątroby dorsza, w produktach mlecznych, a do jej aktywizacji niezbędne jest światło słoneczne.
Organizm człowieka potrzebuje niewielkiej ilości manganu. Wpływa ona na funkcjonowanie mechanizmu równowagi.
Mangan potrzebny jest do funkcjonowania wielu enzymów. Jest zaangażowany w proces wytwarzania energii, tworzenia kości i chrząstek, a także w metabolizm białek.
Deficyt manganu może przejawiać się w opóźnionym rozwoju, słabej tolerancji na glukozę, problemach związanych z uchem wewnętrznym, napadach drgawkowych, zaburzeniach rytmu serca, utracie wagi ciała, jak również zaburzeniach zachowania, ze schizofrenią włącznie.
Nieodpowiedni poziom manganu u matki lub płodu prowadzi w efekcie do zaburzeń zachowania, zaburzeń mechanizmu równowagi, co z kolei wpływa na kontrolę ruchów.
Niski poziom manganu wpływa na poziom dopaminy ( dopamina przekazuje impulsy z nerwów do komórek; umożliwia procesy funkcjonowania włókien nerwowych). Dopamina działa hamująco na przewodzenie w niektórych szlakach ruchowych.
Niedobór manganu występuje zarówno w schizofrenii, jak też w napadach drgawkowych, co wskazuje na fakt, iż jest on istotnym prekursorem regulacji poziomu dopaminy. Deficyt manganu może wiązać się z takimi zaburzeniami, jak padaczka, zespół nadpobudliwości ruchowej, a także schizofrenia.
Wspólnie z cynkiem i chromem mangan pomaga w utrzymaniu stabilnego poziomu glukozy.
Coraz częstszym problemem staje się narastająca fala otyłości. Co czwarte dziecko oraz co piąty dorosły cierpią na otyłość. Stwierdzono, iż przekarmianie dzieci do 3 roku życia wpływa negatywnie na struktury nerwowe. Człowiek staje się leniwy i ociężały. Dzieci otyłe osiągają mniejsze wyniki w nauce. „Małe grubaski” zazwyczaj wolniej osiągają pewne zdolności ruchowe niż dzieci szczupłe. Ruchy wielu dzieci otyłych charakteryzuje niezgrabność, brak rytmiczności, mała płynność i dynamiczność, bywają ofiarami niewybrednych, złośliwych żartów rówieśników. Mają niską samoocenę.
Otłuszczone ciało jest często traktowane jako objaw nadmiernego jedzenia. Jest jednak możliwe, by osoba miała nadwagę, a jednocześnie pozostawała niedożywiona.
Obszar podwzgórza potrzebuje ok. 20 minut, by zarejestrować fakt głodu i sytości. Dziecko potrzebuje ok. 20 minut, by odczuć dostateczne nasycenie pokarmem.
Fast food to posiłek zawierający najczęściej dużo cukrów i tłuszczów oraz rafinowanych węglowodanów. Pokarm przyjmowany jest w pośpiechu, wskutek czego ośrodki sytości nie mają wystarczającego czasu do rejestracji faktu, iż organizm przyjął już odpowiednią ilość pożywienia. Zanim nastąpi wyłączenie sygnału głodu, osoba sięga po kolejną porcję pożywienia, która przekracza rzeczywiste zapotrzebowanie organizmu.
Wiek szkolny dziecka cechuje wysokie w przeliczeniu na kilogramy masy ciała zapotrzebowanie na energię i dobrze zbilansowany zestaw składników odżywczych. Dobre odżywianie jest warunkiem prawidłowego rozwoju motorycznego i umysłowego, biorąc pod uwagę intensywny rozwój dziecka oraz wykonywaną przez niego pracę w szkole.
Posiłki wysokobiałkowe – rano wpływają na wzrost aktywności organizmu i zwiększają refleks, a tym samym zdolność koncentracji i przyswajania wiedzy. Natomiast spożywanie posiłków bogato - węglowodanowych sprzyja powstawaniu u ucznia senności, osłabienia uwagi oraz zmniejszeniu aktywności ruchowej.
Wielu uczniów rozpoczyna dzień nauki szkolnej bez śniadania, co oznacza, że mają obniżony poziom glukozy we krwi. Naturalną reakcją organizmu na niski poziom glukozy we krwi jest kompensacja przez zwiększone wydzielanie adrenaliny. Tego rodzaju proces biochemiczny może wpływać na uwagę, koncentrację oraz kontrolę pobudliwości. Działając przez dłuższy czas, wzorzec wahania się cukru we krwi ( wg zasady wysoki/ niski) wzmaga pobudliwość, prowadzi do szybkiego męczenia się, jak też wybuchów nadaktywności. W rezultacie tego procesu wahań spada energia i obniża się zdolność koncentracji.
Z przeprowadzonych badań wynika, że około 60- 70 % młodzieży nie spożywa codziennie surowych warzyw, ciemnego pieczywa i mleka, 15 % chłopców i 20 % dziewcząt przychodzi do szkoły bez śniadania, a co piąty uczeń nie spożywa w szkole żadnego posiłku. Dziewczęta, w porównaniu z chłopcami, charakteryzuje mniejsza częstość zachowań ryzykownych dla zdrowia, częściej spożywają owoce i warzywa, posiłki w szkole, ale rzadziej mleko i pierwsze śniadanie w domu. Istnieje wyraźna tendencja do narastania wraz z wiekiem niedostatków w zakresie wszystkich niemal zachowań zdrowotnych.
Uczucie głodu oraz pragnienia u uczniów w czasie pobytu w szkole obniża ich zdolność do koncentracji uwagi, tempa pracy, powoduje większa liczbę błędów w zadaniach, zwłaszcza matematycznych, nasila zmęczenie. Towarzyszący głodowi obniżony nastrój, rozdrażnienie i zły humor mogą być przyczyną konfliktów z rówieśnikami i nauczycielami. Aby zapobiegać stanom głodu i odwodnienia, uczeń powinien rozpocząć naukę w szkole po zjedzeniu pierwszego śniadania:
• Zbilansowanego, tzn. dostarczającego 20- 25% całodziennej energii ( u dzieci i młodzieży w zależności od wieku 500- 800kcal) oraz produktów spożywczych z co najmniej trzech podstawowych grup ( zbożowe, warzywa lub owoce, mleko i jego przetwory lub mięso i jego zamienniki)
• Spożywanego bez pośpiechu, najlepiej w gronie rodziny ( integruje to rodzinę, tworzy dobre wzorce)
Stężenie we krwi na czczo jest małe i bez posiłku może się jeszcze zmniejszyć. Szczególnie wrażliwe na niedobory składników odżywczych są komórki o.u.n. Wpływa to niekorzystnie na samopoczucie, procesy poznawcze i dyspozycje do nauki. Udowodniono, że uczniowie, którzy spożywają prawidłowe pierwsze śniadanie pracują szybciej, popełniają mniej błędów, mają lepszą kondycję fizyczną, więcej pomysłów, są bardziej twórczy.
Dzieci powinny otrzymać w szkole następny posiłek po upływie 4 godzin. Jeśli przerwy są dłuższe, narasta uczucie głodu i związane z nim pogorszenie samopoczucia i dyspozycji do nauki. Pomiędzy drugim śniadaniem a przerwami odległość czasowa nie powinna być większa niż 2-3 godziny ( szczególnie w wypadku młodszych dzieci).
Dziecko powinno mieć możliwość wypicia w szkole ok. 0,25- 0,5 l napoju- w ciągu dnia powinno wypijać około 1,5 – 2,0 l płynów. W czasie zajęć ruchowych, w wyniku pocenia, utrata wody wynosi blisko 0,3- 0,5 l/h ( w zależności od intensywności wysiłku i temperatury otoczenia). Niedobór spożycia płynów prowadzi do odwodnienia, które powoduje zaburzenia metabolizmu i czynności komórek, zwłaszcza o.u.n. ( skutkiem tego jest zmęczenie, trudności w koncentrowaniu uwagi itd.)
Dyspozycja dziecka do pracy w szkole zależy od zespołu czynników. Np. zaobserwowano przejściowe obniżenie się średnich wyników w nauce, szybkości analizy informacji wzrokowej oraz sprawności manualnej u dziewcząt pokwitających. Istnieje hipoteza, ze u podłoża przejściowego obniżenia dyspozycji do pracy szkolnej u dziewcząt pokwitających leżą stany obrzękowe o.u.n. związane ze zwiększeniem stężenia estrogenów w organizmie. Obrzęki te można zmniejszyć, okresowo ograniczając spożycie soli kuchennej i płynów.
Najlepiej byłoby, gdyby uczeń mógł zjeść ok. południa ciepły posiłek. Ta powszechna w krajach rozwiniętych zasada wynika z przekonania, że po posiłku i wypoczynku ludzie pracują wydajniej w godzinach popołudniowych.
Dzieci wymagają zróżnicowanej i odpowiednio zbilansowanej diety. Za szczególnie niewskazane dla małych dzieci uważa się restrykcyjne diety, popularne w pewnych kręgach osób dorosłych, takie jak dieta wegańska czy makrobiotyczna.
Stosowanie diety wegetariańskiej u dzieci i dorastającej młodzieży może mieć ujemne skutki, gdyż nie pokrywa zapotrzebowania na energię i podstawowe składniki odżywcze. Dzieci stosujące tę dietę powinny otrzymać dodatkowe ilości energii, witaminy B12, żelaza i witaminy D.
Lekarze z Katedry Propedeutyki Pediatrii we Wrocławiu opisali dramatyczny przypadek 13-miesięcznego dziecka, które z powodu ścisłego przestrzegania przez rodziców diety wegańskiej (z wykluczeniem jakichkolwiek produktów pochodzenia zwierzęcego), popadło w ciężkie zaburzenia rozwoju. U dziecka stwierdzono opóźnienie rozwoju psychoruchowego, obniżone napięcie mięśniowe, niedobór witaminy B12 ze znaczną anemią. Dziecko w wieku 13 miesięcy nie mówiło, nie stało i nie siedziało samodzielnie. Po rozpoznaniu przyczyny stanu dziecka i wprowadzeniu odpowiedniej diety wszystkie zaburzenia stopniowo ustąpiły.
Żywienie odgrywa olbrzymią rolę w rozwoju psychomotorycznym dzieci i młodzieży.
Pokarm jest paliwem dla mózgu oraz ciała. Występująca dziś powszechnie otyłość wśród młodzieży jest nie tylko problemem społecznym, ale także osobistym potencjalnym zagrożeniem zdrowia. Istnieje wiele dowodów naukowych i empirycznych wskazujących na ścisłą zależność między żywieniem a rozwojem i zdrowiem dziecka, jego samopoczuciem, aktywnością, dyspozycja do pracy i zabawy.


Bibliografia
Sally Goddard Blythe: Harmonijny rozwój dziecka. W-wa, 2006, s. 135-160
Marta Bogdanowicz: Psychologia kliniczna dziecka w wieku przedszkolnym. wyd. WSiP, W-wa, 1991, s.52, 16-17
[ redakcja naukowa] Aneta R. Borkowska, Łucja Domańska: Neuropsychologia kliniczna dziecka. wyd. PWN, W-wa, 2006, s. 52-53
Barbara Woynarowska: Zdrowie i szkoła. wyd. PZWL, rozdziały: 2,3,5,9
Internet