Grupa przedszkolna jako grupa społeczna

Grupa społeczna definiowana jest jako „dwie (lub więcej) osoby, między którymi istnieje bezpośrednia interakcja, które posiadają ustalone wspólne normy, mają wspólny cel, tworzą rozwiniętą strukturę grupową i mają poczucie odrębności swojej grupy w stosunku do innych grup.” Grupa przedszkolna jest dla dziecka najczęściej pierwszą tak liczną grupą społeczną, która ma niebagatelny wpływ na jego rozwój społeczny. Dzieje się tak zazwyczaj dlatego, iż budzi się wtedy w maluchu:
- poczucie pragnienia dostosowania się do oczekiwań rówieśników;
- potrzeba posiadania własnych racji wiążąca się silnie z chęcią uniezależnienia się od rodziców;
- pojęcie własnego „ja”.
Pierwsze interakcje z rówieśnikami i nauczycielami w przedszkolu stanowią
dla dziecka źródło wielu przeżyć emocjonalnych, zarówno tych pozytywnych,
jak i negatywnych. Maluch ma za zadanie dostosować się do nowego otoczenia, nowych norm społecznych, reguł i zwyczajów, których należy przestrzegać. Jest to o tyle trudne, że każdy przedszkolak przychodzi już z wzorcami zachowań społecznych wyniesionymi z domu rodzinnego i musi nauczyć się teraz współistnienia z innymi.
Kontakty rówieśnicze w przedszkolu można podzielić na pozytywne i negatywne. Kontakty pozytywne charakteryzują się brakiem konfliktów, z kolei tym negatywnym towarzyszą nieporozumienia, a ich głównym zamierzeniem jest egoistyczne dążenia do osiągnięcia własnego celu.
M. Przetacznik-Gierowska i G. Makiełło-Jarża do zachowań pozytywnych zaliczają: sympatię, empatię i współczucie. Sympatię definiują jako zachowanie antagonistyczne do agresji i podkreślają, że w późniejszym wieku może najprawdopodobniej prowadzić do trwałej przyjaźni pomiędzy jednostkami. Empatię z kolei autorki rozumieją jako „umiejętność wczuwania się z sytuację drugiej osoby, zrozumienie jej przeżyć i nastrojów (...)”, a współczucie tłumaczą jako „zdolność do pocieszania, niesienia pomocy, opiekuńczość w stosunku do młodszych i słabszych (...)”.
Zachowania negatywne, aspołeczne pojawiające się bardzo często u dzieci w wieku przedszkolnym to: negatywizm i upór, agresja, rywalizacja, zazdrość oraz zachowania władcze. Negatywizm i upór są rezultatem niechęci dziecka do zachowywania się zgodnie z oczekiwaniami grupy społecznej. Do 3 roku życia przejawiają się one w postaci oporu fizycznego, a pomiędzy 4 a 6 rokiem życia częściej przybierają charakter słownej odmowy udziału w proponowanych działaniach. Kolejnym zachowaniem aspołecznym jest agresja stanowiąca reakcję na pojawiającą się trudność w przezwyciężeniu bariery fizycznej lub psychicznej. U małych dzieci frustracja pojawia się dosyć często, ale są to stany krótkotrwałe. Nieco starsze przedszkolaki odczuwają frustrację rzadziej, ale uczucie to trwa zdecydowanie dłużej. Rywalizacja jest zachowaniem, które wiąże się najczęściej z chęcią zdobycia przewagi nad innymi w określonej dziedzinie. Bardzo często chęć ta wynika z zazdrości rozumianej jako „reakcja dziecka na domniemaną albo faktyczną utratę miłości”. Zachowania władcze opisuje się zazwyczaj jako powiązaną z dziecięcym egocentryzmem potrzebę panowania i przewodzenia. Pomimo negatywnego wydźwięku wyżej opisanych zachowań aspołecznych, maja one niebagatelny wpływ na rozwój społeczny jednostki, gdyż pozwalają jej zaprotestować przeciwko narzucanym z góry formom zachowania.
Agresji dziecięcej poświęcono w literaturze przedmiotu wiele uwagi,
gdyż pojawia się ona w zachowaniach przedszkolaków nagminnie. B. Jones dokonał rozróżniania tego zjawiska na agresję fizyczną (która jest efektem gniewu napastnika)
i zabawę w bijatykę, której towarzyszy śmiech i radość. Ponadto agresję można podzielić w następujący sposób:
- agresja werbalna i fizyczna (pierwszej towarzyszą słowne obelgi, a drugiej przemoc fizyczna);
- agresja instrumentalna i gniewna (zależnie od tego, czy celem napastnika jest wyrządzenie krzywdy drugiej osobie, czy też rozładowanie złości);
- agresja jednostkowa i zbiorowa (rozróżnienia dokonuje się na podstawie ilości napastników).
Odpowiedź na pytanie dotyczące natury i pochodzenia agresji nie jest jednoznaczna. Istnieje kilka teorii wyjaśniających źródło tego typu zachowań. Teoria instynktów Freuda wskazuje na wrodzoną tendencję do niszczenia skierowaną najczęściej na przedmioty lub inne osoby, rzadziej nawet na samego siebie (samookaleczanie się, samobójstwo). Teoria etologiczna Lorenza definiuje agresję jako czynnik adaptacyjny, pozwalający jednostce przetrwać. Ma ona tutaj wartość ewolucyjną. Jako efekt frustracji (wynikającej z niemozności osiągnięcia określonego celu) agresję opisuje hipoteza frustracji-agresji, a teoria społecznego uczenia się Bandury tłumaczy jej występowanie pozytywnym wzmacnianiem pojawiających się już zachowań agresywnych dziecka lub bezpośrednią obserwacją takich właśnie zachowań u innych, znaczących osób. Niewątpliwie duży wpływ na rozwój zachowań agresywnych dzieci mają takie cechy rodziców jak:
- odtrącanie dziecka;
- permisywność;
- modelowanie agresji;
- stosowanie kar fizycznych;
- nagradzanie agresji dziecka.
Dzieci agresywne są najczęściej odrzucane przez grupę, gdyż ich destrukcyjne zachowania i brak chęci do podejmowania współpracy nie spotykają się z tolerancją innych. Są to tzw. dzieci odrzucane agresywne. Badacze tematu piszą również o dzieciach odrzucanych wycofanych, które same podejmują decyzję o braku udziału w życiu grupy na skutek ogólnej tendencji osobowościowej. Generalnie rzecz biorąc dzieci nielubiane są dziećmi odrzucanymi, a dzieci lubiane są akceptowane przez rówieśników. Kiedy opisuje się dziecko jako członka grupy, używa się najczęściej pojęcia status w grupie rówieśniczej, co oznacza „społeczny status dzieci w określonej grupie, opisywany na podstawie takich cech, jak akceptacja lub odrzucenie, popularność i izolacja”.
Popularność dzieci jest pojęciem dosyć trudnym do zdefiniowania, gdyż nasilenia tej cechy nie da się opisać na jednowymiarowym kontinuum (dzieci popularne czyli lubiane i dzieci niepopularne czyli odrzucone). Należy tutaj zwrócić uwagę na fakt, iż dzieci niepopularne można podzielić na dwie kategorie: dzieci odrzucone i ignorowane. Dzieci odrzucone są najczęściej nielubiane przez grupę. Z kolei dzieci ignorowane są na pewno niepopularne, przy czym nie są nielubiane. Każdy z tych statusów społecznych charakteryzuje się odrębnym profilem behawioralnym.
Dzieci popularne często są optymistycznie nastawione do świata,
nie przejawiają zachowań agresywnych, umiejętnie podtrzymują interakcje społeczne, chętnie dzielą się z innymi, są uważane za dobrych przywódców i za osoby atrakcyjne fizycznie. Charakteryzują się też wysokim poziomem zabawy kooperacyjnej i dużą liczbą kontaktów w diadach.
U dzieci odrzuconych często zauważa się zachowania destrukcyjne, kłótliwe, antyspołeczne. Ponadto są to najczęściej jednostki gadatliwe, bardzo aktywne, niechętnie dzielące się przedmiotami, prezentujące niski poziom zabaw kooperacyjnych, preferujące zabawy samotne, przy czym jednak często podejmują próby nawiązania kontaktu z rówieśnikami.
Dzieci ignorowane z kolei unikają interakcji w diadach, wolą przebywać w większych grupach. Ich zabawy mają charakter działań samotnych. Często są nieśmiałe, mało stanowcze. Rzadko przejawiają agresję, a także unikają tych, którzy mają tendencję do tego typu zachowań.
Istnieje duże prawdopodobieństwo, że dzieci ignorowane po przeniesieniu
do innej grupy mogą zmienić swój status społeczny. Jeśli zaś chodzi o dzieci odrzucone, najprawdopodobniej ich status pozostanie taki sam bez względu na grupę, w jakiej się znajdą.
Dzieci spędzające część swojego życia w grupie rówieśniczej uczą się od siebie wzajemnie. Zjawisku uczenia się poprzez współpracę w grupie rówieśniczej poświęca się coraz więcej miejsca w literaturze fachowej, gdyż coraz częściej dostrzega się jego wagę i wpływ na rozwój społeczny najmłodszych. Wyróżnia się tutaj trzy rodzaje uczenia się:
- tutoring rówieśniczy, kiedy to jedno dziecko występuje w roli nauczyciela, udzielając innemu wskazówek;
- uczenie się poprzez współpracę, gdy grupa dzieci ma do wykonania wspólne zadanie przydzielone przez nauczyciela i rozdziela między sobą poszczególne działania, za które każdy z osobna jest odpowiedzialny;
- współpraca rówieśnicza, w trakcie której dzieci mają taki sam zasób wiedzy
i wspólnie dochodzą do rozwiązania problemu metodą prób i błędów.
Postępy, jakie czynią dzieci w zakresie nawiązywania kontaktów interpersonalnych są szczególnie widoczne podczas zabaw swobodnych. To właśnie w czasie samorzutnej działalności przedszkolaki wypracowują wzorce zachowań, które później wykorzystują do celów praktycznych. Przyglądając się rozwojowi społecznemu dziecka w wieku przedszkolnym wyróżnić można:
- aktywność niespołeczną, która wyraża się obserwowaniem zabaw innych dzieci lub zabawą samotną;
- zabawę równoległą, kiedy to przedszkolak nie wpływa na przebieg zabawy rówieśników, ale bawi się obok nich tymi samymi lub podobnymi przedmiotami;
- zabawę wspólną cechującą się tym, że pomimo interakcji zachodzących
już pomiędzy dziećmi, nie łączą one swoich działań dla osiągnięcia wspólnie określonego celu;
- zabawę zespołową, której zamierzeniem jest realizacja wspólnego
dla wszystkich jej uczestników celu.
Podczas zabaw dzieci w przedszkolu z powodzeniem można zaobserwować charakterystyczne dla poszczególnych maluchów cechy osobowości i preferowane zachowania społeczne lub aspołeczne. Zabawa bowiem w toku jej rozwoju ma coraz silniejszy związek życiem społecznym. Stanowi ponadto odzwierciedlenie posiadanego przez dziecko doświadczenia w kontaktach z innymi (z dorosłymi i rówieśnikami).
Pisząc o procesie socjalizacji dzieci należy zaznaczyć, iż nie zachodzi on osobno w środowisku rodzinnym, osobno w środowisku rówieśniczym. Oba te systemy łączą liczne powiązania i to, co dzieje się w jednym z nich nie pozostaje bez echa w tym drugim. To, w jaki sposób rodzice wpływają na rozwój swojego dziecka, kształtuje jego zachowania, które przejawia ono w czasie kontaktów z innymi dziećmi. Ponadto rodzice zapewniają swoim pociechom warunki, w których mogą one podejmować interakcje społeczne z rówieśnikami, będąc tym samym menadżerami ich życia społecznego. To, co sprzyja pozytywnym relacjom dziecka z jego kolegami i koleżankami to najczęściej: rodzicielskie ciepło i zaangażowanie, umiarkowana kontrola rodzicielska oraz demokratyczne stosunki w rodzinie. Ponadto na status socjometryczny dziecka w grupie ma także wpływ jego zasób genetyczny. Jest to więc problem bardzo złożony, wymagający wnikliwej analizy.


Bibliografia:
D. Ekiert-Grabowska, Techniki socjometryczne w pracy wychowawcy klas początkowych.
G. Nowak-Starz, Rozwój fizyczny i społeczny dzieci z przejawami zaburzeń emocjonalnych.
H. R. Schaffer, Psychologia rozwojowa. Podstawowe pojęcia.
H. R. Schaffer, Rozwój społeczny. Dzieciństwo i młodość.
J. Sajdera, Dziecięce wyobrażenia w kontekście rówieśniczych relacji.
M. Przetacznik-Gierowska, G. Makiełło-Jarża, Psychologia rozwojowa i wychowawcza wieku dziecięcego.
M. Żebrowska (red.), Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży.
P. E. Bryant, A. M. Colman (red.), Psychologia rozwojowa.
W. Okoń, Nowy słownik pedagogiczny.