Wychowawcza rola baśni

„Każdy, kto ma do czynienia z dziećmi, wie, że uwielbiają one baśnie.
Kto umie je opowiadać, ma klucz do dziecięcych serc”
I. Słońska

W dzisiejszych czasach czytanie wypierają media, jak telewizja, wideo, komputer (Internet). Stale spada wśród Polaków poziom czytelnictwa, a rozumienie czytanego tekstu przez dzieci i młodzież jest niewystarczające.
Literatura dla dzieci jest jednym z czynników mających wpływ na kształtowanie się osobowości dziecka, rozbudza zainteresowanie dziecięce. Ważną rolę przypisuje się literaturze w wychowaniu estetycznym dzieci w wieku przedszkolnym. Szczególną rolę odgrywają baśnie, które wprowadzają dziecko w świat fantazji. Szczególną cechą tej literatury dla dzieci jest odwoływanie się do wyobraźni.
Współcześni twórcy literatury starają się zaspokoić potrzeby dziecka, wiedząc, że zadania wychowawcze można osiągnąć tylko wtedy, gdy trafi się do psychiki czytelnika. Dużą rolę przywiązuje się do wyobraźni w życiu dziecka jako czynnikowi sprzyjającemu rozwojowi postępu, a właśnie przez dobrą książkę a przede wszystkim baśń wyobraźnia ta może się rozwijać.

Wielu psychologów na plan pierwszy wysuwa cudowność baśni, twierdząc, że fantastyczny jej charakter odpowiada małemu dziecku, gdyż dziecko przedkłada fantazje nad rzeczywistość. Jednak duże zainteresowanie baśniami wynika z tego, że dostarczają one małemu odbiorcy silnych przeżyć emocjonalnych, a pierwiastek fantazji wzmacnia je tylko, ponieważ dodaje baśniom niezwykłości, odbiega od codzienności, fascynuje swą odmiennością. Baśń wielostronnie oddziałuje na rozwój dziecka. „To przedziwny środek, który kształci, uczy i wychowuje, nie dając odczuć ciężaru nauki”- pisze I. Słońska.
Baśnie mają wiele wartości wychowawczych. Podstawową ich rolą jest rozwijanie fantazji i wyobraźni. Śledząc bieg baśniowej akcji, przygód bohaterów, dziecko uczy się samo tworzyć fantastyczne sytuacje i zdarzenia. Baśnie uczą dziecko też „niedosłownego” podejścia do literatury. Dzięki temu dziecko rozumie, że nie musi być ona wyłącznie realistyczna, że poprzez świat czystej wyobraźni można lepiej zrozumieć wiele autentycznych problemów. Baśnie przygotowują w ten sposób do przyszłego odbioru współczesnej literatury, kształtują także inteligencję. „Ich swoista logika sprzyja rozwojowi myślenia, ucząc przewidywać i wyciągać wnioski na podstawie przesłanek, jakie stwarza działanie postaci baśniowych i łatwe do zaobserwowania konsekwencje tego działania”.
Najsilniej jednak oddziałują baśnie na sferę emocjonalną dziecka. Baśń przemawia do uczuć dziecka – zaciekawia je, przeraża, wzrusza. Dziecko współczuje pokrzywdzonym, niepokoi się, gdy bohater zmaga się z przeciwnościami, raduje się ze zwycięstwa dobra.
Baśnie mają ogromny wpływ na rozwój moralny dziecka, ponieważ w nich najlepiej przedstawiony jest problem dobra i zła. Wartości pozytywne : dobroć, pracowitość, odwaga, męstwo, przeciwstawione wartościom negatywnym: skąpstwu, lenistwu i chciwości, ukazane na tle dramatycznych wydarzeń, wzruszają dziecko do głębi i każą mu stanąć po stronie pozytywnych wartości moralnych, których piękno baśń ukazuje.
Zwycięstwo dobra, nagroda za dobre uczynki odpowiada rozumowaniu dziecka. Zagadnienie sprawiedliwości jest dla dziecka bardzo ważne, czeka ono na dobre zakończenie, wierzy w zwycięstwo sprawiedliwości. Jeden z pierwszych ideałów, do którego dziecko chce się upodabniać, to bohater baśniowy – dobry, piękny i szlachetny. Smutne, a czasami tragiczne losy bohaterów dostarczają dzieciom bogatych przeżyć. Pierwsze zetknięcie z cudzym losem poprzez baśń rozwija pozytywne uczucia dziecka, uszlachetnia, pomaga wyjść poza obręb własnego „ja”. Dobre zakończenie utwierdza w dzieciach wiarę w sprawiedliwość.
Dzięki baśniom dziecko poznaje wewnętrzny świat ludzi, co pomaga mu poznać lepiej świat własnych przeżyć, nazwać je i ocenić. W ten sposób rozwija się w dziecku samoorientacja, zdolność do samokontroli i do kierowania własnym postępowaniem. Kształtuje się zdolność do oceny postępowania własnego i cudzego.
W czasie opowiadania bajek i baśni dzieci nie są biernymi słuchaczami, lecz reagują niesłychanie żywo na losy bohaterów i żądają dla nich pomyślnego zakończenia. Wzajemnie przeplatające się losy zwierząt i ludzi oraz związki łączące bohaterów z przyrodą sprawiają, że dziecko poszerza granice swojego świata wewnętrznego, zdobywa poczucie wspólnoty ze światem przyrody.
Dzięki czytaniu baśni dziecko staje się lepsze, bogatsze wewnętrznie, pragnie, aby na całym świecie triumfowało dobro i sprawiedliwość.
Badania psychologiczne, na przełomie wieku XIX i XX nie zostawiły wątpliwości iż baśń ludowa i literacka ma wpływ na wychowanie i kształcenie się osobowości dziecka. Baśń wprowadza dziecko wiernie do poziomu jego rozwoju psychologicznego, w tradycje kultury współczesnej. Podaje proste wersje prawd filozoficznych i moralnych dostosowane dla umysłu dziecka. W sposób obrazowy i atrakcyjny pokazuje model zachowań ludzkich. Podaje konkretne wzorce osobowe. Na zasadzie kompensacji przełoży do rzeczywistości niespełnione marzenia ludzkie (dlatego jest też kochana przez dorosłych). Mówi o spełnieniu pragnień, o pokonaniu rywali, o zniszczeniu wrogów. Ważną cechą baśni jest to, iż pozwala na przeżycie fantastycznej przygody o którym zwykle marzy młody czytelnik. Baśnie skłaniają dzieci do fantazjonowania, co niepokoi czasem rodziców i nauczycieli. Okazało się jednak, iż fantazja ma duże znaczenie dla rozwoju zmysłu dziecka, mimo to, iż niektórzy uważają, baśń przeszkadza w rozumieniu rzeczywistości. Psychoanalitycy twierdzą, iż baśń jest uzupełnieniem doświadczeń dzieciństwa, okresu pełnego czaru, tajemniczości otaczającego świata, toruje drogę dla wrażliwości i uczuć człowieka dorosłego. Okres dzieciństwa, “kraj lat dziecinnych”, zostaje na zawsze w pamięci człowieka i jest nierzadko późniejszą kolebką poezji i sztuki. Dobrym przykładem jest między innymi twórczość A. Mickiewicza, J. Przybosia, J. Czechowicza, Cz. Miłosza i innych. Baśń jest najlepszym towarzyszem dziecka, przyjacielem, który wprowadza je, w jego okresach dorastania, do świata rzeczywistego. Baśń przemawia do psychiki dziecka, zarazem zachwyca i poucza. Jest dla dziecka całkowicie zrozumiałym dziełem Kształtuje uczucie i wyobraźnię dziecka, pobudza fantazję, ćwiczy pamięć i zdolności logicznego myślenia, rozwija myślenie intuicyjne, pokazuje związki między zjawiskami, rzeczami i ludźmi, pozwala zrozumieć ludzkie problemy i dążenia do dobra, piękna i szczęścia, uczy zasad moralnych i szlachetnego postępowania, wprowadza w rodzinną tradycję kulturową, pozwala poznać życie i obyczaje ludzi różnych krajów i różnych kultur.
W większości tekstów baśniowych wyrównuje się niesprawiedliwość. Od najdawniejszych po nasze czasy baśń służyła wzbudzaniu przeżyć, skłaniała do przemyśleń a także była rozrywką, bawiła słuchaczy. Człowiek pierwotny myślał magicznie, stwarzał sobie rzeczywistość, w której wszystko było ożywione, przepojone tajemniczymi siłami. Wierzył w magicznego wpływu na bieg zdarzeń, wierzył w czary i zaklęcia. Chciał zdobyć władzę nad przyrodą, podchodził do niej wiarą, iż może on też władać tajemniczymi siłami. Tym czym tradycja jest dla człowieka pierwotnego, tym jest bajka dla dziecka. Dzięki temu, iż dziecko również pierwotnie myśli, jest ono skłonne ujmować wszystkie przedmioty tak, jakby były żywe, wierzyć w rzeczywiste istnienie duchów i czarów, tłumaczyć sobie zjawiska w sposób magiczny. Pracę umysłową dziecka psychologowie wyobrażają sobie jako szereg przebiegających “z kinematograficzną szybkością” obrazów, dlatego jest ważne iż w baśniach przemawiano do dzieci właśnie w ten sposób, słowami obrazowymi. Baśnie mówią krótkimi, przelatującymi, ale za to barwnymi i silnymi obrazami. “Gdy mówimy słowami popularnej książki, dziecko się nudzi, gdy opowiadamy coś słowami baśni, dziecko interesuje się treścią, nie spuszcza oczy z naszych ust, boi się opuścić choć jedno słowo, przeżywa opowiadanie, dodaje do treści, coś od siebie...” Więc język baśni jest najwięcej zrozumiały dla dziecka, bo jest prosty, a przede wszystkim jest obrazowy i dlatego najlepiej odpowiada myślom i pojęciom dziecka. Każde prawie słowo baśni jest tak silne i barwne, iż łatwo oddziaływa na wyobraźnię małego słuchacza. Baśń tworzy słowa nowe, krótkie, lecz dużo mówiące: czapka niewidka, dywan samolot, buty samoskoki itp. Jedno słowo trafnie w baśni podane daje obraz, zmusza umysł dziecięcy do pracy. Czytając: koń złotogrzywy — trzeba pomyśleć, jak taki koń wygląda, czy ma nogi takie, jak zwyczajny koń, czy też i nogi są inne? Albo : dywan samolot — czy ma skrzydła? Ta praca zmusza wyobraźnię dziecka do skupienia uwagi, żeby czegoś przypadkiem nie opuścić, bo każde słowo może mieć wielkie znaczenie. Często bywają w baśniach słowa dziwaczne, jednak dzieci je pamiętają i lubią imiona cudzoziemskie, może dlatego, iż są one nowe, a przez to tajemnicze. Tak samo ważne są w baśni powtórzenia wyrazów i zwrotów lub zdań, które nadają baśni pewien rytm, pewną muzykalność. Język baśni jest tak prosty, jak język przypowieści którymi kiedyś opowiadali baśnie. Mówili przypowieściami aby być lepiej zrozumianym przez maluczkich też, którzy słuchają chętnie opowiadania.
Baśnie odgrywają także bardzo ważną rolę w wychowaniu moralnym. Nigdzie bowiem tak dobitnie nie jest postawiony problem dobra i zła. Dobroć, pracowitość, odwaga a obok tego chciwość, skąpstwo, tchórzostwo, lenistwo przedstawione w dramatycznej akcji wzruszają dziecko i każą mu stanąć po stronie pozytywnych wartości moralnych. W świecie baśni panuje bowiem surowy rygor moralny. Dobro i sprawiedliwość są w nich zawsze nagradzane, a zło, chciwość ukarane. Ponadto zaś dziecko słuchając baśni identyfikuje się z postaciami bohaterów niezależnie od tego, czy są nimi postacie ludzi, zwierząt a nawet roślin. Powoduje to, że wychodzi ono poza własny, ciasny egocentryzm i uczy się rozumieć przeżycia i odczucia innych ludzi czy istot żywych w ogóle. W przeżyciach bohaterów literackich dziecko rozpoznaje także przeżycia podobne do własnych. Uczy się nazywać je i rozpoznawać u siebie. Zaczyna też rozumieć, że są to przeżycia właściwe także innym ludziom, co jest podstawą poczucia wspólnoty ze światem.
Słuchanie i lektura baśni i innych utworów literackich dostarcza także dziecku wiele informacji o zjawiskach i sprawach dla niego nieznanych i niedostępnych w doświadczeniach życia codziennego. Dzięki literaturze dziecko przeżywa przygody, jakie nie mogłyby mu się zdarzyć w życiu realnym. Poznaje sprawy, od których chroni sieje na ogół lub które wykraczają poza jego realne możliwości. Pobudza to ciekawość świata i rozwija dążenia poznawcze.
W baśniach znajduje dziecko odzwierciedlenie pewnych własnych sytuacji życiowych. Konfliktowe przeżycia, których w życiu otwarcie nie wolno mu ujawnić a tym bardziej zrealizować. Dziecko przeżywa nierzadko sprzeczne uczucia zarówno w stosunku do rodziców jak i do rodzeństwa czy innych ważnych dla niego osób. Na przykład kocha matkę, ale zarazem wchodząc z nią w nieuchronne w procesie współżycia i wychowania konflikty, spostrzega ją jako przyczynę własnej frustracji i ograniczeń. Rodzice zapewniają mu poczucie bezpieczeństwa ale zarazem ograniczają dążenia do samodzielności. Wszystko to tworzy swoistą dynamikę przeżyć emocjonalnych Na przykład w baśni o Jasiu i Małgosi znajduje się odzwierciedlenie tych właśnie dążeń i obaw typowych dla wieku dziecięcego.
Bohaterowie baśni przeżywają zwykle liczne przygody, na ogół jednak wychodzą z nich cało i zdrowo. Takie pomyślne rozstrzygnięcia losów baśniowych bohaterów pozwala dziecku podtrzymać i umocnić prospektywne nastawienie dzieciństwa, wzmacnia jego optymizm życiowy i wiarę w wartości ideałów moralnych. Nade wszystko jednak przeżycia doznawane w obcowaniu z baśnią przygotowuj ą dziecko do recepcji literatury w ogóle i uczą czerpania z jej zasobów.
Utwory literatury dziecięcej mogą być odtwarzane w różny sposób: jako swobodne zabawy twórcze, inscenizacje aktorskie lub przedstawienia lalkowe itp. Wprowadzając dzieci w świat teatru ukazujemy im różne sytuacje i zdarzenia z życia codziennego, których same nie zdołałyby dostrzec.
Wyobraźnia, fantazja, spostrzegawczość, pamięć, myślenie, a przede wszystkim uczucia- oto jak rozległe jest oddziaływanie baśni. A ponieważ baśnie są bardzo lubiane przez dzieci, stają się ważnym środkiem wychowawczym współczesnego człowieka. Dlatego już od najmłodszych lat powinniśmy wprowadzać dzieci w krainę bajek i baśni. Ogromne to zadanie, zwłaszcza dla nauczycieli klas młodszych, bo właśnie w tym wieku zaczynają kształtować się postawy i oceny moralne. W tym wieku dzieci są bardzo podatne na wpływy, łatwo przyswajają postawy społeczne, są bardzo plastyczne, łatwo się „naginają” i to, czego się nauczą w tym okresie, zostanie im na całe życie.

Stałe i systematyczne spotkania dzieci z książką a przede wszystkim z baśnią aktywizują ich rozwój intelektualny i emocjonalny, budząc wrażliwość estetyczną, sprzyjają rozwijaniu postaw twórczych oraz wyzwalają różne formy ekspresji. Pod wpływem wierszy, bajek, baśni powstają różnorodne prace plastyczne. Dzieci chętnie rysują kota w butach, warszawską Syrenkę, królewnę Śnieżkę, a swoje prace plastyczne wykonują różnorodnymi technikami. Dziecko buduje, komponuje, organizuje przeżywając w ten sposób radość z tworzenia, która pobudza natomiast do dalszej zabawy formami i kolorami.
Przeżycia związane z utworem literackim dzieci mogą wyrażać również poprzez taniec, ruch i śpiew. Dlatego też tak chętnie biorą udział w przedstawieniach opartych na utworach literatury dziecięcej angażując się przy tym w przygotowania do przedstawienia. Pomagają w przygotowaniu rekwizytów, elementów scenografii i strojów. Następuje wówczas połączenie różnych form twórczej ekspresji- literackiej, dramatycznej, muzycznej i plastycznej.
Dziecko poprzez obrazy plastyczne, dziecięce wiersze, inscenizacje opowiada o sobie, o tym co czuje, odsłania cechy swojej osobowości.
Reasumując, bajka pobudza do emocjonalnego zaangażowania się w uczucia, jakich doświadczają bohaterowie. Uwrażliwia na los ludzi, zwierząt, a nawet roślin i przedmiotów. Dzięki baśni dziecko zaspokaja swoje potrzeby psychiczne – poczucie że jest kochane, akceptowane, bezpieczne. Wcielając
się w bohatera, ma poczucie, że dobra wróżka czuwa nad nim lub że posiada umiejętność posługiwania się czarami może zmienić jego sytuacje na korzystną, jak to się stało w baśni. Przez to czuje się bezpieczne, bajka daje mu wsparcie, poczucie siły i nadzieję.
Dzięki baśniom dziecko poznaje wewnętrzny świat ludzi, co pomaga mu
poznać lepiej świat własnych przeżyć, nazwać je i ocenić. W ten sposób rozwija się w dziecku samoorientacja, zdolność do samokontroli i do kierowania własnym postępowaniem. Kształtuje się zdolność do oceny własnego i cudzego
postępowania. Dzięki czytaniu baśni dziecko staje się lepsze, bogatsze
wewnętrznie, pragnie, aby na całym świecie tryumfowało dobro i sprawiedliwość.
Baśnie kształcą także inteligencję. Ich swoista logika sprzyja rozwojowi myślenia, ucząc przewidywać i wyciągać wnioski na podstawie przesłanek, jakie stwarza działanie postaci baśniowych i łatwe do zaobserwowania konsekwencje tego działania. Baśnie rozwijają także wrażliwość estetyczną poprzez piękno formy, języka, opisów, uczą rozumienia ludzi innych ras i narodów, zapoznają z ich obyczajami, geografią i przyrodą.
Wyobraźnia, fantazja, spostrzegawczość, pamięć, myślenie, a przede
wszystkim uczucia – oto jak rozległe jest oddziaływanie baśni. A ponieważ baśnie są bardzo lubiane przez dzieci, stają się ważnym środkiem wychowawczym współczesnego człowieka. Dlatego już od najmłodszych lat powinniśmy wprowadzać dzieci w krainę bajek i baśni. Jest to niezastąpione pożywienie dla dziecięcego serca. ,,Czym chleb dla ciała , tym baśń dla duszy”.


Bibliografia
1. Kuliczkowska Krystyna: „Baśń a dziecko”. Warszawa 1978.
2. Ługowska Jolanta: „Bajka w literaturze dziecięcej”. Warszawa 1988.
3. Papuzińska Janina.: „Inicjacje literackie, problemy pierwszych kontaktów dziecka z książką”. Warszawa 1981.
4. Patzerowa Maria.: „Lektura uczy, bawi, wychowuje”. Warszawa 1973
5. Skrobiszewska Hanna: „Książki naszych dzieci”. Warszawa 1971.
6. Ślusarczyk Maciej: „W świecie baśni, legend, podań i mitów”. Wyd. Pedagogiczne, Kielce.
7. Wortman Stefania: „Baśń w literaturze i w życiu dziecka”. Warszawa 1958.