Wykorzystanie metody chromoterapii w stymulacji zmysłów u dzieci z głęboką niepełnosprawnością intelektualną

„Miejcie się na baczności z kolorami,
gdyż wywierają duży wpływ na ciało i duszę człowieka".
Johann Wolfgang von Goethe
Człowiek przebywał od zawsze w otoczeniu kolorów i barw, umiał je instynktownie wykorzystać w łagodzeniu różnych stanów duszy i ciała. Otaczał się odpowiednimi do swojego nastroju i emocji barwami. Na przestrzeni wieków każda kultura przypisywała jakiemuś kolorowi symboliczne znaczenie. W obecnych czasach coraz częściej słyszymy o wpływie kolorów na życie i funkcjonowanie człowieka, ich pozytywnym wpływie na wspomaganie leczenia, regeneracji i regulowanie emocji.
Każda powierzchnia na świecie – obojętne, czy jest to powierzchnia kamienia, rośliny, zwierzęcia, czy ciała ludzkiego – reaguje na światło. Skóra każdej żywej istoty pochłania światło. Reagują na nie nawet organizmy o bardzo prymitywnym systemie nerwowym. Bez światła życie nie mogłoby istnieć. Kolory wywołują w nas, zależnie od barwy, różne reakcje. Pobudzają, uspokajają, koją. Oddziaływają zarówno na psychikę, jak też mogą wywoływać rozmaite reakcje fizyczne. Odpowiednio dobrane pobudzają i uspokajają, przywracają równowagę i harmonię w organizmie człowieka. Należy pamiętać, że percepcja barw to nie tylko przyjęcie komunikatu z otaczającego środowiska, to także przeżywanie, transformacja tych informacji.
Dobra znajomość właściwości danego koloru jest niezbędna i trzeba wiedzieć, jak każdy z nich działa na organizm ludzki na płaszczyźnie fizycznej, emocjonalnej i umysłowej, co stanowi podstawę do wszelkich późniejszych poczynań, związanych z kolorami.
Podstawowe barwy wykorzystywane podczas chromoterapii to: CZERWONY – barwa odpowiednia ze względu na swoje właściwości stymulujące, dla osób apatycznych, mało energicznych. Pod jej wpływem wzrasta ciśnienie krwi, a także produkcja hemoglobiny. Zwiększeniu ulega pobudliwość układu nerwowego, czerwień trzeba więc stosować ostrożnie. NIEBIESKI – nasenny i przeciwbólowy. Działa tonująco na osoby agresywne (także autoagresywne). Nie tylko jednak odpręża i relaksuje, lecz także ułatwia skoncentrowanie się, przynosi ulgę przy bólach głowy, stawów czy gardła. Wykazuje właściwości antybakteryjne. Zmniejsza ból, ma właściwości przeciwgorączkowe, napotne i przeciwzapalne. ZIELONY – działa stabilizująco, warto wykorzystywać go w pracy z dziećmi agresywnymi oraz autoagresywnymi, znajdującymi się w stanie sporego napięcia (właściwości odstresowujące). Usuwa zmęczenie, pomaga przy bezsenności. Pozwala obniżyć ciśnienie krwi. ŻÓŁTY – sprawia wrażenie przyjaznego i ciepłego, dobrze się sprawdza w przypadku dzieci smutnych (wykazuje działanie antydepresyjne). Zwiększa poczcie bezpieczeństwa. Wspiera jednostkową zdolność logicznego rozumowania, pomagając zapanować nad emocjami. Pozytywnie wpływa na przewód pokarmowy, przyspiesza przepływ limfy w organizmie. Niewskazany w przypadku dzieci nerwowych, niespokojnych (J. Kielin 2000, V. Maas 1998).
Nieprawidłowe dobranie kolorów może mieć negatywne skutki, dlatego w przypadku dzieci z głęboką niepełnosprawnością intelektualną powinniśmy niezwykle starannie dobierać barwy, indywidualnie do każdego dziecka i bardzo uważnie obserwować jego zachowanie. W wielu opracowaniach i artykułach wspomina się o niekorzystnym działaniu koloru fioletowego na dziecko z niepełnosprawnością intelektualną. Prawdopodobnie jest tak dlatego, że barwa fioletowa drga z największą częstotliwością (380nm) i może przyczynić się do wywołania na przykład ataku epileptycznego. Watro na pewno zasięgnąć porady lekarskiej, gdy mamy jakiekolwiek wątpliwości.
W literaturze można się spotkać z różnorodnymi koncepcjami oddziaływań barw na człowieka. Bardzo interesujący z punktu widzenia pracy z dzieckiem o specjalnych potrzebach edukacyjnych jest projekt G. Zeugner w pozycji „Barwa i człowiek”, gdyż dokonując analizy poniższej tabeli, można w prosty i skuteczny sposób zaplanować pracę z dzieckiem i stworzyć program terapii z wykorzystaniem elementów chromoterapii.

CZERWONA CIĘŻKO CIEPŁO SUCHO SŁODKAWO GŁOŚNO
ŻÓŁTA LEKKO CIEPŁO SUCHO KWAŚNAWO
NIEBIESKA CIĘŻKO ZIMNO WILGOTNO CICHO
ZIELONA CHŁODNO WILGOTNO GORZKO CICHO

Chromoterapia niewątpliwie może poprawić energetyczny poziom funkcjonowania dziecka z głęboką niepełnosprawnością intelektualną. Duże znaczenie w odbiorze wzrokowym bowiem mają barwy. Uczniowie ospali, mało zainteresowani otoczeniem, o słabych możliwościach komunikacyjnych, pod wpływem barw stają się bardziej aktywni, ciekawi świata, łatwiej nawiązać z nimi kontakt. Uczniów nadpobudliwych i agresywnych bardzo szybko można wyciszyć i uspokoić oddziałując na nie odpowiednim kolorem. Zajęcia z elementami chromoterapii mogą być realizowane zarówno podczas zajęć indywidualnych jak i grupowych. Na zajęciach takich uczniowie i wychowankowie mogą doświadczać świat za pomocą wszystkich swoich zmysłów, a więc pobudzać i rozwijać elementarne procesy poznawcze. Różnorodność bodźców sprawia, że doświadczanie ich na tak niewielkiej przestrzeni staje się pretekstem do poznawania i rozumienia własnego ciała, daje okazję do ćwiczeń integracji sensorycznej. W przypadku osób z głęboką wieloraką niepełnosprawnością intelektualną nie jest to proces łatwy, niekiedy niemal niemożliwy do osiągnięcia. Dlatego też metoda chromoterapii w pracy rewalidacyjno – wychowawczej musi dotyczyć stymulacji wszystkich dostępnych zmysłów, tak aby ułatwić dzieciom postrzeganie kolorów, kojarzenie ich w dostępny im sposób. Z dostępnych badań wynika, że odbiór zjawisk barwnych wyprzedza percepcję intelektualną bezpośrednio aktywizując sferę emocjonalną, co wywiera naturalny wpływ na zachowanie dziecka. Nie musi ono bowiem koncentrować swojej uwagi na odbieraniu barwy, gdyż jest ona wystarczająco aktywna, aby pobudzić go fizycznie, fizjologicznie, a nawet poznawczo.
Główny cel zajęć z wykorzystaniem elementów chromoterapii stanowi rozwijanie i poprawa kontaktu z terapeutą, regulacja emocji u wychowanków, w tym: stymulacja rozwoju motoryki i poszerzanie zakresu możliwości manipulacyjnych, rozwijanie świadomości własnego ciała, zapewnienie poczucia bezpieczeństwa, kształtowanie umiejętności współdziałania z drugą osobą, rozwijanie koordynacji wzrokowo – ruchowej, kształtowanie antycypacji kolejnych zdarzeń poprzez strukturyzację zajęć, wyzwalanie aktywności ruchowej dziecka, rozwój komunikacji przedwerbalnej i werbalnej, redukowanie i wygaszanie stanów lękowych, niepokoju i agresji u dzieci nadpobudliwych, pobudzanie do aktywności dzieci biernych i pasywnych.
Zajęcia takie to też okazja do bliskiego kontaktu z terapeutą, umożliwiającego poznanie mowy ciała ucznia, która wielokrotnie jest jedyną formą wyrażania siebie i swoich emocji. Wprowadzenie elementów chromoterapii do zajęć rewalidacyjno – wychowawczych z pewnością poprawi poziom funkcjonowania dziecka, zarówno nadpobudliwego, agresywnego, jak i tego, które jest bierne, nie wykazujące zainteresowania otoczeniem o bardzo słabych możliwościach komunikacyjnych.
Prowadząc zajęcia z elementami chromoterapii z dziećmi z głęboką, wieloraką niepełnosprawnością intelektualną musimy pamiętać o kilku fundamentalnych zasadach. Przede wszystkim w pełni akceptujemy taki sposób odbierania proponowanych bodźców jaki wybrało sobie dziecko. Wytwarzamy właściwą atmosferę, nie stawiamy wymagań, nie dajemy poleceń, pozostawiamy dziecku dowolność zachowań. Zajęcia powinny przebiegać według opracowanego schematu – szkieletu zajęć w ściśle określonej strukturze, prowadzone zawsze w tym samym pomieszczeniu oraz w czasie dopasowanym do codziennego planu zajęć każdego dziecka, co istotnie zwiększa poczucie bezpieczeństwa uczestników i przewidywalność zdarzeń. Wszystkie proponowane dziecku aktywności powinny być dostosowane do jego indywidualnych potrzeb i możliwości rozwojowych, także wybór koloru wiodącego musi być uzależniony od stanu psychofizycznego dziecka w danym dniu. Warunkiem prowadzenia zajęć jest pełna akceptacja sytuacji przez dziecko, czas trwania zajęć również uzależniamy od dziecka i jego możliwości.
Pamiętając o tym, że kolor łączy się z emocjami, reakcję na kolor można potraktować jako wskazówkę diagnostyczną. Odpowiedzią na tę reakcję będzie zastosowanie jako narzędzia terapeutycznego konkretnego koloru lub kombinacji kolorów. Zajęcia chromoterapii są doskonałym ogniwem łączącym istniejące i prowadzone formy zajęć, pozwalają bowiem poprzez różnorodność zastosowanych bodźców rozwijać elementarne procesy poznawcze, doświadczać, poznawać i rozumieć własne ciało, dadzą okazję do ćwiczeń integracji sensorycznej.
Jestem współautorem innowacji pedagogicznej, dotyczącej metody chromoterapii jako jednej z form stymulacji wielozmysłowej u dzieci z głęboką niepełnosprawnością intelektualną. Podczas wdrażania i realizacji programu, miałam okazję niejednokrotnie obserwować funkcjonowanie dzieci z różnorodnymi zaburzeniami i dysfunkcjami, które w rozmaity sposób reagowały na prezentowane kolory i pracę z nimi.
Podczas zajęć proponowano stymulację poszczególnych zmysłów w oparciu o jeden z podstawowych kolorów, który był dobrany do właściwości psychofizycznych danego dziecka. Zajęcia rozpoczynały się od zaproszenia dzieci do kącika w danym kolorze, zastosowania dźwięku wprowadzającego do zajęć, który zawsze przyporządkowany był do danego koloru np.: niebieski – dźwięk harfy, czerwony – dźwięk bębenka. Następnie nauczyciel witał się ze wszystkimi dziećmi piosenką nawiązując kontakt wzrokowy oraz dotykowy masując dłonie olejkiem przyporządkowanym do danego koloru np.: niebieski – olejek o zapachu morskim, zielony – zapach lasu. Potem następowało indywidualne powitanie każdego dziecka. Nauczyciel włączał reflektor o danym kolorze oraz muzykę dostosowaną do barwy np.: zielony – odgłosy lasu, przyrody, niebieski – wyciszająca muzyka np.: „Wieloryby oceanu”. Następnie rozpoczynały się zajęcia główne, które obejmowały: rozwijanie umiejętności koncentrowania uwagi na bodźcu wzrokowym, dostarczanie bodźców wzrokowych i węchowych, dostarczanie bodźców dotykowych, rozwijanie świadomości własnego ciała – ćwiczenia muzyczno – ruchowe, dostarczanie bodźców smakowych, wyciszenie po aktywności – muzyka relaksacyjna, ćwiczenia ruchowe lub wyciszające w zależności od danego koloru. Czas trwania zajęć również dostosowywano do poziomu funkcjonowania dziecka, wykorzystania danego koloru. Kształtował się on między 5-25 minut.
Wyposażenie gabinetu lub kącika do zajęć z elementami chromoterapii uzależnione jest od pomysłowości i kreatywności nauczyciela lub terapeuty, warunków lokalowych i możliwości finansowych. Do najważniejszych pomocy i środków dydaktycznych niezbędnych podczas zajęć z zakresu chromoterapii należą: lampy halogenowe z odpowiednio dobranymi filtrami oraz regulacją natężenia światła, duże i małe latarki, kolorowe węże świetlne, lampa uv, światłowody, projektor emitujący kolorowe obrazy na ścianie, pojemniki lub kartony z dużą ilością przedmiotów posegregowanych według kolorów. Przykładami takich zabawek, pomocy mogą być: kolor czerwony: instrumenty perkusyjne – np. marakasy, bębenki, materiały szeleszczące, wibrujące, groch, piasek, drobne i duże kamyki, szklane kulki, kolczaste piłeczki, zmywaki, ściereczki, kolor zielony: masa terapeutyczna (żele, piasek), ciastolina, galaretka, kisiel, siemię lniane, kompresy z wilgotnych tkanin, ligniny, gazy, świeże liście, trawa, kolor niebieski: folie, plusze, tiul, woda, kostki lodu, szkło, mydliny, woda z mąką, masa solna, materiały impregnowane – zawijanie, wachlowanie, zimne powietrze z wentylatora, wachlarza, kolor żółty: butelka z zabarwioną wodą, instrumenty idiofoniczne – trójkąt, dzwony rurowe, ksylofon pióra, puchy, ciepłe i zwiewne tkaniny, styropian, wata, papier, piłeczki, balony, kasza manna, kasza jęczmienna drobno mielona, makaron. Oczywiście ściany pokoju, w którym przebywamy powinny być pomalowane w odpowiedni sposób. Innym sposobem jest rozwieszenie kolorowych tkanin, które z zależności od zajęć możemy rozciągnąć w miejscu pracy. Również podłogę można okryć kolorowym dywanikiem (idealne byłoby, gdyby miała zróżnicowaną fakturę, temperaturę).
Prezentowane pomoce dotyczące stymulacji wielozmysłowej, nie wyczerpują oczywiście wszystkich możliwości oddziaływań terapeutycznych wobec dzieci głęboko niepełnosprawnych, ale umożliwiają nauczycielom wprowadzenie elementów chromoterapii do własnej oferty edukacyjnej i wzbogacenie warsztatu pracy o nowe, skuteczne metody. Dla dzieci zaś zajęcia takie stanowią atrakcyjną formę zajęć, dostarczają wrażeń i wiele radości, sa okazją do komunikacji, co jest podstawą pracy rewalidacyjno – wychowawczej. Jedyne, o czym należy pamiętać to zasada „Im mniej – tym więcej”. Co to znaczy? Gdybyśmy porównali organizm i funkcjonowanie dziecka z głęboką niepełnosprawnością intelektualną do komputera, to jeśli naciśniemy dużo klawiszy z poleceniami, jest ryzyko, że komputer się zawiesi. Tak samo jest z naszym wychowankiem. Czynności, które wykonuje terapeuta są bardzo przemyślane, i jest ich niewiele. Należy dać dziecku czas do przyjęcia i przetworzenia bodźca, informacji.
Realizując innowację zauważałam niejednokrotnie wzrost aktywności dzieci i ich inicjatywy do działania, obejmującej: wodzenie wzrokiem za światłem, wyciąganie dłoni do lampy emitującej ciepło, podejmowanie prób eksploracji i manipulacji przedmiotem, następował rozwój koncentracji uwagi na materiale słuchowym – widoczne były reakcje dzieci na dany rodzaj muzyki. Strukturalizacja zajęć powodowała wzrost poczucia bezpieczeństwa u wychowanków, co przenosiło się na poprawę kontaktu z nauczycielem. Zasada akceptacji spowodowała, że jedna z wychowanek, która początkowo protestowała podczas zajęć i oddalała się od grupy, zaczęła zbliżać się do kręgu dzieci i wykazywać zainteresowanie zajęciami.
Podsumowując: zajęcia chromoterapii pozytywnie wpłynęły na zachowanie i emocje większości dzieci i uważam, iż warto wprowadzić ten rodzaj terapii jako element wzbogacający każde zajęcia rewalidacyjno – wychowawcze.


Bibliografia:
1. Katarzyna Iwanik-Syrek, Ewa Muroń, Chromoterapia – stymulacja zmysłów poprzez barwę, Innowacja pedagogiczna realizowana w SOSW Damnica, Damnica 2011r.
2. Jwala Prasad Jha, Chromoterapia czyli wiedza o leczeniu chorób kolorami, Warszawa 1993r.
3. Kielin J., Rozwój daje radość, GWP, Gdańsk 1999r.
4. Mass V., Uczenie się przez zmysły. Wprowadzenie do teorii sensorycznej, WSiP, Warszawa 1998r.
5. Materiały szkoleniowe AJAK, Szkolenia Pedagogiczne, 2011r.
6. Stąpór T., Chromoterapia – leczenie kolorem, wyd. Astrum 2000r.
7. Zeugner G., Barwa i człowiek, wyd. ARKADY, Warszawa 1965r.