Rozwój intelektualny dziecka w młodszym wieku szkolnym i jego obszary

Rozdział I
Teoretyczna analiza rozwoju intelektualnego dzieci w młodszym wieku szkolnym.

1.1Rozwój intelektualny dziecka w młodszym wieku szkolnym i jego obszary.

Aby właściwie wpływać na wszechstronny rozwój dziecka, niezbędna jest znajomość psychologii rozwojowej. Psychologia rozwojowa jest nauką, która bada rozwój człowieka od pierwszych chwil jego życia do osiągnięcia dojrzałości.
Rozwój – jest to ,,wszelki długotrwały proces kierunkowych zmian,w którym można wyróżnić prawidłowo po sobie następujące etapy przemian danego obiektu, wykazujące stwierdzalne zróżnicowanie się tego obiektu pod określonym względem.”
Rozwój dla ,,J. Piageta” jest ciągłą konstrukcją. Na każdym jego etapie kształtują się charakterystyczne struktury. Badanie tego rozwoju polega przede wszystkim na wykryciu specyfiki tych struktur i wyjaśnieniu kolejności i mechanizmu ich kształtowania się. Struktura stanowi pewien system przekształceń podlegających określonym prawom.
M.Żebrowska rozróżnia następujące stadia rozwojowe
-„niemowlęctwo – 0-1(pierwszy rok życia)
-wiek poniemowlęcy 1-3 lat
-wiek przedszkolny – 3-7 lat
-młodszy wiek szkolny - 7 -11/12 lat
-wiek dorastania-12/13-17/18 lat
-wiek młodzieńczy-17/18-23/25 lat”
Rozwój intelektualny to zjawisko, które polega na doskonaleniu takich procesów jak: spostrzeganie uwaga, pamięć, myślenie. Ma on charakter indywidualny i jest kształtowany przez czynniki biologiczne, indywidualne doświadczenia i aktywność jednostki. Każdy pod wpływem ćwiczeń oraz zgromadzonych doświadczeń może osiągnąć poprawę w wykonywaniu zadań poznawczych.
Wśród wielu czynników działających na rozwój umysłowy dziecka ,rola szkoły jako instytucji kształcącej i wychowującej jest szczególnie istotna. Jej oddziaływania są bowiem systematyczne, długotrwałe, łączące przekazywanie wiedzy z ćwiczeniami funkcji psychicznych i ukierunkowanym kształtowaniem osobowości. Jednym słowem szkoła nadaje ważny kierunek rozwojowi procesów poznawczych dziecka
Omawiając kolejno obszary rozwoju intelektualnego zacznę od czynności poznawczych jakimi są wrażenia i spostrzeżenia. Umożliwiają one elementarną orientację w otoczeniu. Jednakże, jak obrazowo podkreśla T .Maruszewski „Z tym, że spostrzeganie nie daje pełnego obrazu środowiska, pewien psycholog zetknął się w czasie spaceru ze swoim synkiem. Chłopiec powiedział: <Zobacz jaką dziurę ma ta pani na kolanie. >W odpowiedzi usłyszał: <Dziura, jaka dziura, nic nie widzę .>Ojciec faktycznie nie mógł widzieć dziury ,ponieważ spoglądał na tę panią z zupełnie innego punktu widzenia niż syn.”
Wracając do terminologii przedmiotu ,jak podaje J.Strealu:” Podstawowym i pierwotnym źródłem informacji o otaczającym nas świecie, jak też o własnym organizmie, są bodźce działające bezpośrednio na narządy zmysłów i wywołujące w nich określone zmiany, W wyniku tych zmian powstają proste procesy poznawcze ,zwane wrażeniami ,które składają się na czynności spostrzegania.”
Wrażenia dzielą się na wzrokowe, słuchowe, smakowe, węchowe, dotykowe, ruchowe. Dla nauczania szkolnego duże znaczenie ma rozwój wrażliwości wzrokowej i słuchowej. Bardzo ważnym jest, aby nauczyciel poprzez szereg ćwiczeń potrafił rozwijać i kształtować wrażenia. Należy dążyć do aktywnego kształtowania u dzieci sfery doznań zmysłowych. S.Szuman podkreśla ,że: ”Wychowanie umiejętne w szkole(...)zaostrza zmysł obserwacji u dzieci, skierowuje ich uwagę na szczegóły i momenty oraz na zjawiska i fakty dotąd niezauważone, a tym samym budzi w umyśle dziecięcym radosną świadomość ,że w świecie spostrzeżeń można dokonać mnóstwa nowych i interesujących odkryć.”
Wrażenia są częścią składową spostrzegania. Definicję spostrzegania ujmuje W. Okoń. Autor twierdzi ,że spostrzeganie jest to proces polegający na swoistym odbiciu w psychice człowieka rzeczy i zjawisk, które w danej chwili oddziałują na jego narządy zmysłów”.
Dużą rolę w procesie spostrzegania odgrywa: stan organizmu, motywy działania, zainteresowanie, czynniki społeczne i emocjonalne .Spostrzeganie dziecka w młodszym wieku szkolnym nabiera charakteru dowolności, bowiem otrzymuje ono satysfakcję intelektualną i estetyczną. Wśród dzieci rozpoczynających naukę szkolna rozwój spostrzegania łączy się z rozwojem zdolności do wyodrębniania i uogólniania poszczególnych cech spostrzeganych przedmiotów . Spostrzeganie nabiera charakteru czynności wyodrębnionej od innych i celowej. Spostrzeżenia dziecka stają się ukierunkowane, trwałe, dokładne i skuteczne .
Nauczenie dziecka obserwowania świata-pisze I.Roszkiewicz - to ważne zadanie wychowawcze .Kto próbował patrzeć na świat razem z dzieckiem, ten wie ,jakie to jest odkrywcze. Należy mieć świadomość , że samo dostarczanie bodźców nie aktywizuje spostrzegania dostatecznie .Jest ono aktywne wówczas, gdy wypływa z dążeń dziecka i gdy ma charakter obserwacji. Według J.Strelau o obserwacji mówimy wówczas ,gdy: ”(... )czynność spostrzegania przebiega w sposób świadomy, systematyczny i planów”.
Kolejnym obszarem rozwoju intelektualnego dziecka jest rozwój uwagi. Formułując definicję uwagi, W. James podaje że:” Jej istotą jest skupienie czy koncentracja świadomości. Obejmuje ona oddzielenie się od pewnych rzeczy po to, aby efektywnie radzić sobie z innymi.”
Wyróżnia się 4 właściwości uwagi: zakres, trwałość, podzielność, przerzutność. Uwaga może mieć charakter dowolny lub mimowolny. Uwaga dowolna - skierowana jest wysiłkiem woli na przedmiot, który dla danej jednostki nie ma cech atrakcyjnych. Uwaga mimowolna - spowodowana jest przez jakieś szczególne właściwości przedmiotu. Początkowo dziecku trudno jeszcze utrzymać uwagę przez całą lekcję, chyba , że jej treści są bardzo interesujące, a sposób ich przekazywania — urozmaicony. Sto¬pniowo dzieci coraz bardziej świadomie koncentrują uwagę na temacie lekcji i potrafią utrzymywać ją własnym wysiłkiem woli, nawet jeśli dany rodzaj pracy,np. ćwiczenia w pisaniu lub liczeniu, nie jest dla nich szczególnie ciekawy. Ważnym czynnikiem jest kierowanie uwagą dzieci przez nauczyciela i to zarówno kształtowanie dowolnej uwagi uczniów, jak i pod¬trzymywanie ich uwagi mimowolnej. Uwzględniając nierozerwalność uwagi ze spostrzeganiem, obserwacją, zapamiętywaniem i myśleniem, stwierdzono, że jest ona nieodłączna i nieodzowna w pracy szkolnej dziecka. Spostrzeżenie, zrozumienie i trwałe zapamiętanie materiału nauczania możliwe jest tylko przy uważnym stosunku ucznia do pracy.
W młodszym wieku szkolnym dokonuje się intensywny rozwój pamięci. To kolejny aspekt rozwoju intelektualnego. Pamięć -wg. T.Maruszewskiego jest procesem odpowiedzialnym za rejestrowanie, przechowywanie i odtwarzanie doświadczenia.
Jak podkreśla A.K. Górecka dziecko staje przed wyzwaniem dowolnego zapamiętywania i przypominania .Jest to trudnym zadaniem, bowiem wcześniej zapamiętywało materiał, który był ściśle powiązany z zabawą, tymczasem w szkole musi opanować zasób treści niezależnie od stopnia zainteresowania.
Pod wpływem nauki szkolnej –jak twierdzi L. Wołoszynowa- wzrasta szybkość, trwałość i pojemność pamięci, która stopniowo przekształca się z obrazowo-konkretnej w abstrakcyjno-logiczną. Dzięki pamięci dziecko zdobywa wiedzę, różne nawyki, uczy się słów i ich znaczeń, uczy się mówić i myśleć.
Postulat kształcenia pamięci wysuwa S.Szuman podkreślając ,że dziecko w szkole ma :”(...)nauczyć się wysiłku zapamiętywania i wysiłku odtwarzania z pamięci tego, co sobie przyswoiło .Ma ono pracować m.in. też nad swoją pamięcią ,kierując się świadomością ,że można ją >trenować< ,usprawniać, doskonalić i ulepszać.”
Pamięć człowieka obejmuje kilka systemów pełniących specyficzne funkcje, a zadania, z którymi spotyka się dziecko w szkole angażuje poszczególne z nich .M.Jagodzińska wyróżniła zadania, z jakimi spotyka się dziecko w szkole i przyporządkowała im różne systemy pamięci:
-Przyswajanie wiadomości, zapamiętywanie wierszyka i podobne zadania angażują pamięć deklaratywną .Jest to system pamięci, który gromadzi wiedzę człowieka o świecie, o faktach i zdarzeniach
-Nabywanie umiejętności zarówno ruchowych ,jak i poznawczych ,na przykład pisania ,czytania, wykonywania zadań arytmetycznych ,opiera się na pamięci proceduralnej. Ten system jest wyspecjalizowany właśnie w pamiętaniu umiejętności
-Ponadto, bieżąca aktywność wymaga udziału pamięci operacyjnej(roboczej),systemu, który pozwala podtrzymywać informacje i przetwarzać je podczas wykonywania zadań
Każdy z powyższych systemów pamięci podlega rozwojowi. ale jego tempo i zakres są różne. Najmniej w okresie szklonym zmienia się pamięć proceduralna, która ma charakter utajony i nie wymaga świadomej kontroli. Na omawiany okres przypada wzmożony rozwój pamięci deklaratywnej. Jej skuteczność zależy od strategii pamięciowych, to znaczy celowych czynności podejmowanych aby zapamiętać lub przypomnieć sobie określone treści. Około 7 roku życia stosują strategię opartą na powtarzaniu, a w wieku 10-11 lat pojawia się strategia organizowania informacji według kategorii pojęciowych .W dzieciństwie następuje też znaczny wzrost pamięci operacyjnej ,której funkcje są ściśle powiązane z z procesami rozwijającej się uwagi.
Warte podkreślenia jest to, że pamięć działa na zasadzie filtru ,który pewne szczegóły zatrzymuje ,a inne przepuszcza. Owymi filtrami są postawy, zainteresowania czy motywacja. Dlatego tak ważną rolę spełnia nauczyciel ,który może powinien stwarzać odpowiednią sytuację do zapamiętywania prze dziecko informacji.
Zagadnienie pamięci nierozerwalnie łączy się z uczeniem się ,które psychologia rozumie jako przyswajanie wiadomości, umiejętności nawyków i doświadczeń człowieka .To następny ważny obszar rozwoju poznawczego dziecka w omawianym wieku. Dziecko ma coraz mniej czasu ,który poświęca zabawie, a zwiększa czas poświęcony nauce. Według H. Jankowskiej jest ona czynnością, w której :”(...)uczeń wyróżnia co najmniej dwa cele, jeden to opanowanie pewnego fragmentu wiedzy lub jakiejś umiejętności, drugi to spełnienie obowiązku szkolnego, osiągnięcie pozytywnej oceny .Uczenie się jako czynność ma ten walor ,że podmiot podejmując ją ,może porównać swoje wyniki z rówieśnikami, otrzymuje także obiektywną ocenę efektów swojej czynności, w postaci ocen szkolnych.”
Jako ostatni aspekt rozwoju omówię myślenie, a z nim przeplata się rozwój mowy dziecka. Jak podaje J.Strelau termin” mowa ”można rozumieć dwojako.”Po pierwsze, odnosi się do tego, co inaczej określa się jako język.(...)społecznie wypracowany system znaków i reguł operowania nimi, będący środkiem porozumiewania się ludzi.(...)W drugim znaczeniu mowa dotyczy zachowania się poszczególnych jednostek(...)Odnosi się zarówno do mowy ustnej(głosowej),(...)jak i mowy pisanej(...).”
Dzięki mowie nie tylko istnieje możliwość komunikacji ,ale pełni również ona funkcje regulacyjne, to znaczy, że bierze ona udział w kierowaniu zachowaniem jednostki . Dziecko musi liczyć się z odbiorcą swoich komunikatów ,formułować jasne i zorganizowane wypowiedzi . Prawidłowy rozwój mowy ,a szczególnie orientacji pojęciowej ,jest istotnym warunkiem szkolnego powodzenia dziecka .W szkole język staje się przedmiotem nauczania, a sama nauka wpływa na zmiany treści słownika dziecka. Znacznie wzbogaca ono swój słownik, co jednak nie jest niczym nadzwyczajnym. Szczególną wagę przywiązuje się jednak do rozwoju orientacji w znaczeniu słów .W świat mowy dziecka wkracza abstrakcja, co oznacza, że mowa dziecka zaczyna się odnosić do treści coraz bardziej ogólnych . Poziom rozwoju mowy jest jednym z istotnych wskaźników stopnia dojrzałości szkolnej. Szczególnie ważna jest umiejętność posługiwania się zdaniami wielokrotnie złożonymi. Używanie przez dziecko mowy wiązanej umożliwia analizę rzeczywistości, tak istotną z punktu widzenia zadań ucznia, dokonywanie syntez, przeprowadzenie rozumowań. Mowa dziecka przekraczającego próg szkoły, nie przestając doskonalić się jako narzędzie społecznej komunikacji, przeobraża się, wyraźnie bowiem i systematycznie rozszerzać się zaczyna jej funkcja symboliczna i coraz ściślejszy staje się związek z myśleniem. Umożliwia to dziecku coraz bardziej adekwatną percepcję rzeczywistości i coraz sensowniejsze w niej działanie .
Mowa dziecka w wieku szkolnym występuje w dwóch postaciach-w formie mowy ustnej i pisanej. Rozpoczyna się też wzajemne oddziaływanie mowy ustnej na pisanie i na odwrót. Nauka czytania jest procesem bardzo trudnym. Dziecko stale musi dokonywać analizy i syntezy. Początkowo czyta mechanicznie bez zrozumienia tekstu. Twórczość literacka rozwija się w wieku 6-9 lat. Warunkami sprzyjającymi jej powstawaniu są: odpowiednia kultura słowa w środowisku rodzinnym dziecka, oddziaływanie nauczyciela realizowane poprzez dobry poziom jego słownictwa i celowe stosowanie metod pracy kształtujących i ukierunkowujących rozwój mowy pisanej oraz czytelnictwa. W wypadkach, kiedy wyżej wymienione zespoły czynników działają pobudzająco na rozwój wypowiedzi ustnej i pisanej, rozwija się też wyobraźnia, doskonali myślenie, poszerza zasób pojęć i wiedza o świecie. Wypowiedzi pisemne stają się nie tylko poprawne, ale bogatsze treściowo i językowo. W sformułowanych przez uczniów słowach występują krytyczne, szczere wypowiedzi. Dzieci oznajmiają o swoich uczuciach, wrażeniach, spostrzeżeniach. W prezentowaniu tego, co czytelnicy odczuwają pomaga im szkoła, a szczególnie nauka języka ojczystego uwzględniająca specyficzne właściwości dziecięcej psychiki i zachowania w tym okresie rozwojowym
Słusznie S. Szuman podkreśla, że:”(...)ucząc w szkole dzieci mówić i pisać(...)uczymy je równocześnie formułować myśli ,rozwijać je i wiązać ze sobą w logicznie skonstruowaną całość. Nauka języka staje się w ten sposób szkołą jasnego wyrażania i logicznego wiązania myśli.”
Szczególnie ważne dla ogólnego rozwoju dziecka, istotne przeobrażenia zachodzą w jego myśleniu. To ostatni omawiany przeze mnie obszar rozwoju intelektualnego w młodszym wieku szkolnym. Pojecie myślenia jest różnie ujmowane przez wielu autorów. Najczęściej używane jest pojęcie myślenia jako czynności. J. Kozielecki opierając się na pracach F.C. Bartletta, J.S. Brunera, J.P. Guilforda, S.L. Rubinsztejna, proponuje określenie myślenia jako zinternalizowanej czynności wytwarzanej i wyboru informacji (treści) zachodzącej w zasadzie w sytuacjach problemowych
Rozwój myślenia dziecka w omawianym wieku ,odbywa się na bazie funkcji i umiejętności wykształconych w tymże zakresie, w okresach poprzedzających jego wstąpienie do szkoły. W związku z przejściem z etapu myślenia przedoperacyjnego do etapu operacji konkretnym, w rozwoju poznawczym badacze podają typowe dla omawianego wieku zmiany:
-„Pojawienie się operacji konkretnych, jako nowej postaci czynności umysłowych, które charakteryzuje interioryzacja, integracja oraz odwracalność;
-Rozumienie wzajemnych relacji zachodzących między całością i jej częściami oraz w obrębie układu samych części ,a także zdolność do dokonywania różnych klasyfikacji w tym zakresie;
-Wytworzenie pojęcia stałości liczby, długości ,ciężaru, masy, objętości, powierzchni, czasu i prędkości;
-Zdolność do decentracji tj. umiejętność przyjmowania punktu widzenia innej osoby w zakresie percepcji, myślenia i odczuwania;
-Zdolność do posługiwania się kategoriami społecznymi jako pojęciami oraz kierowania się normą osobistą lub społeczną jako zewnętrznym kryterium w ocenie prawidłowości zdarzenia lub moralności czynu.”
Analizując literaturę dostrzegłam, że większość autorów zajmujących się zagadnieniem rozwoju myślenia opiera się na wyróżnionych przez J. Piageta okresach rozwoju inteligencji (tabela 1),choć nie brak krytyki jego teorii. Bez wątpienia prace Piageta przyczyniły się do wzrostu wiedzy o rozwoju poznawczym dziecka.

Tabela 1:Okresy rozwoju inteligencji

Wiek życia Struktury poznawcze
0 - 2 Inteligencja sensoryczno – motoryczna
2 - 6 Inteligencja przedoperacyjna
6 - 11 Operacje konkretne
11 - 15 Operacje formalne


Jean Piaget przeprowadził wiele doświadczeń nad rozwojem myślenia. Wykazał, że zdolność do wykonywania czynności odwrotnych w myśli, czyli operacji, rozwija się stopniowo. Do podstawowych czynności decydujących o przebiegu procesu myślenia zalicza się analizę i syntezę, abstrakcję, uogólnienia i wreszcie systematyzację. Na podstawie tych czynności myślowych tworzą się pojęcia. W związku z przyswojeniem pojęć i zapoznaniem się z ich nową treścią rozwijają się procesy myślowe, zjawiają się nowe sposoby rozumowania i dowodzenia, nowy stosunek do zjawisk, co z kolei pozwala na ujęcie treści pojęcia w sposób coraz bardziej złożony. W toku nauki szkolnej pod kierunkiem nauczyciela zasób pojęć i wyobrażeń dziecka stale się powiększa oraz przekształca. Według Piageta koniecznym warunkiem do kształtowania się pojęć jest osiągnięcie odwracalności myślenia. Jak wykazały badania psychologiczne, odwracalność myślowa osiągalna jest bardzo powoli w okresie stadium operacji konkretnych. Oznacza to ,że dziecko w młodszym wieku szkolnym nie radzi sobie jeszcze z wykonywaniem czynności myślowych bez działania, doświadczenia percepcji. Odwracalność operacji myślowych dziecka, które potrafi ująć konkretny materiał z różnych punktów widzenia, stanowi kryterium osiągnięcia przez nie poziomu operacyjności tej funkcji. ,Dziecko operując coraz bardziej złożonymi pojęciami, potrafi nie tylko przeprowadzić rozumowanie, ale i wrócić do punktu wyjścia. U osób, które w pełni opanowały umiejętność dokonywania operacji konkretnych, odwracalnych oraz posługują się złożonymi pojęciami, zaczyna się działanie, posługiwanie i manipulowanie symbolami w umyśle. Dla rozwoju myślenia ważne jest nie tylko stwierdzenie tego, co jest dane w spostrzeżeniach, ale i przewidywanie tego, co ma dopiero nastąpić.
Kończąc moje rozważania w tym podrozdziale chciałabym nadmienić, że każdy okres życia narażony jest na specyficzne czynniki ryzyka i specyficzne czynniki rozwoju pomyślnego. Jak podaje A. I. Brzeźińska w młodszym wieku szkolnym obszarem ryzyka jest motywacja osiągnięć i oczekiwania społeczne, a czynnikami ryzyka są jakość kontaktów i pozycja w grupie rówieśniczej .Dlatego tak ważne jest wczesne rozpoznanie trudności i wspomaganie dziecka w rozwoju.
O szczegółowych uwarunkowaniach rozwoju dziecka traktować będzie kolejny podrozdział tejże pracy.

PRZYPISY DO PODROZDZIAŁU:
D. Kalisiewicz, Nowa encyklopedia powszechna, tom 5, PWN ,Warszawa 1996, s. 616.
M. Przetacznik – Gierowska, G. Makiełło – Jarża, Psychologia rozwojowa i wychowanie wieku dziecięcego, WSiP Warszawa 1985, s. 68.
M. Przetacznikowa, Rozwój psychiczny dzieci i młodzieży, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa 1967 ,str.54
J.Trempała ,B.Harwas -Napierała, Psychologia rozwoju człowieka .Rozwój funkcji psychicznych ,red.PWN,Warszawa 2008,str.40
T.Maruszewski ,Psychologia poznania. Umysł i świat, GWP, Gdańsk 2011,s.45
J. Strelau, Podstawy psychologii dla nauczycieli, PWN, Warszawa 1975,str. 87
S .Szuman ,Podstawy rozwoju i wychowania w ontogenezie, WSiP, Warszawa 1985,str.132
W. Okoń, Nowy słownik Pedagogiczny ,Żak, Warszawa 2007,str.354
M .Żebrowska, Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, PWN, Warszawa 1986,str.566-569
I Roszkiewicz ,Młodszy wiek szkolny ,Nasza Księgarnia, Warszawa 1983,str.32-35
J. Strelau, Podstawy psychologii dla nauczycieli, PWN, Warszawa 1975,str. 107
T.Maruszewski ,Psychologia poznania. Umysł i świat, GWP, Gdańsk 2011,str.88
M .Żebrowska, Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, PWN, Warszawa 1986,str. 571-575
T.Maruszewski ,Psychologia poznania. Umysł i świat, GWP, Gdańsk 2011,str,137
A ,K. Górecka, Rozwój bezpośredniej pamięci dzieci w wieku 9-15 lat, WSiP, Warszawa 1977,str 21
M .Żebrowska, Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, PWN, Warszawa 1986,str 575-592
S .Szuman ,Podstawy rozwoju i wychowania w ontogenezie, WSiP, Warszawa 1985,str. 161
M.Jagodzińska ,Pamięć w szkole ,Psychologia w szkole,1/2009,str.118
T. Tomaszewski(red.),Psychologia, PWN, Warszawa 1975, str 326
H. Jankowska ,Rozwój czynności poznawczych, WSiP ,Warszawa 1992,str 65
J. Strelau, Podstawy psychologii dla nauczycieli, PWN, Warszawa 1975,str.122
I Roszkiewicz ,Młodszy wiek szkolny ,Nasza Księgarnia, Warszawa 1983,str 35-40
M .Żebrowska, Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, PWN, Warszawa 1986,str.592-606
S .Szuman ,Podstawy rozwoju i wychowania w ontogenezie, WSiP, Warszawa 1985,str.241
J. Kozielecki ,Zagadnienia psychologii myślenia, PWN. Warszawa 1966, s.15
J.Trempała ,B.Harwas -Napierała, Psychologia rozwoju człowieka .Charakterystyka okresów życia człowieka,, red .PWN, Warszawa 2004,str.156
M. Przetacznik – Gierowska, G. Makiełło – Jarża, Psychologia rozwojowa i wychowanie wieku dziecięcego, WSiP Warszawa 1985, str 71
M. Przetacznik – Gierowska, G. Makiełło – Jarża, Psychologia rozwojowa i wychowanie wieku dziecięcego, WSiP Warszawa 1985, 68-73
A.I .Brzezińska ,Psychologiczne portrety człowieka ,GWP, Gdańsk 2005,Str 31