Deficyty uwagi - ustalenia terminologiczne

Chcąc zająć się tematyką deficytów uwagi, należy wyjść od próby zdefiniowania samej uwagi. Uwaga to „ukierunkowania czynności poznawczych na otaczające człowieka rzeczy, procesy, zjawiska i wydarzenia, wewnętrzne funkcje jego organizmu czy stany psychiczne”. Niewątpliwie jest to mechanizm, za sprawą którego system poznawczy przeciwdziała ograniczeniom procesów przetwarzania informacji. Uwaga jest przez wielu badaczy tematu uznawana za główny element procesów poznawczych, takich jak percepcja, pamięć czy uczenie się.
Wyróżnia się uwagę dowolną i mimowolną. Uwaga dowolna to „uwaga czynna, uwaga skierowana wysiłkiem woli na przedmiot, który dla danej jednostki nie ma żadnych cech abstrakcyjnych; przedmiotem takim może być np. nieciekawe zadanie, które uczeń ma wykonać, aby zyskać pochwałę lub uniknąć kary”. Z kolei o uwadze mimowolnej mówimy wówczas, gdy spowodowana jest ona charakterystycznymi cechami danego bodźca, na które jednostka zwraca uwagę mimo woli i bez motywacji wewnętrznej. Do takich bodźców zaliczyć możemy nieoczekiwane dźwięki, specyficzne obrazy czy przedmioty o niecodziennym, rzucającym się w oczy wyglądzie.
Uwaga pełni bardzo ważną funkcję – selekcjonuje bodźce docierające do ośrodkowego układu nerwowego, co chroni człowieka przed napływem zbyt dużej ilości informacji z zewnątrz. Działania, które wchodzą w skład selekcyjnej funkcji uwagi mogą mieć wymiar równoległy lub szeregowy. Podczas selekcji równoległej właściwości docierającego do układu nerwowego bodźca analizowane i rejestrowane są jednocześnie, a w trakcie selekcji szeregowej – integrowane są w odpowiedniej kolejności. Oba te wymiary mogą występować jeden po drugim albo, nieco rzadziej, równocześnie.
Cz. Nosal definiuje, poza selektywnością, jeszcze cztery cechy, którymi charakteryzuje się uwaga. Są to: koncentracja, dynamika, zakres i stabilność. Koncentracja uwagi nazywana jest inaczej jej natężeniem i określa wysokość poziomu skupienia organizmu na określonym impulsie. Dynamika (przerzutność) uwagi jest z kolei właściwością umożliwiającą adekwatne i szybkie przechodzenia z jednego sygnału na drugi, bądź z jednego zadania na inne. Ilość elementów, które człowiek jest w stanie objąć jednym aktem uwagi określa zakres uwagi, czyli jej pojemność. Z kolei ostatnia cecha uwagi, stabilność, umożliwia umiejętne, dłuższe skupienie na jednym bodźcu bez konieczności jego zmiany.
Nieefektywna praca mechanizmów warunkujących uwagę prowadzić może do dysfunkcji w przetwarzaniu komunikatów z zewnątrz. Swanson, opisując symptomy nieuwagi, połączył je z procesami poznawczymi. Według niego osoby charakteryzujące się słabym poziomem podtrzymywania uwagi będą przejawiały trudności w utrzymywaniu skupienia, nie będą doprowadzały do końca rozpoczętej pracy i bardzo często będą uciekały od czynności wymagających utrzymywania wysiłku. Z kolei osoby cechujące się słabą selektywnością uwagi nie będą skupiały się na drobiazgach, będą sprawiały wrażenie, że nie słuchają tego, co się do nich mówi, a także bardzo łatwo będą rozpraszały się na skutek innych bodźców z otoczenia. Zaś jeśli chodzi o ludzi ze słabą podzielnością uwagi, to obserwować będzie się u nich wyrywanie się do odpowiedzi bez wysłuchania pytania do końca, problemy z cierpliwym oczekiwaniem na swoją kolej oraz częste przerywanie i przeszkadzanie innym podczas ich wypowiedzi.
W Baranowska pisze, iż „deficyty (zaburzenia) uwagi uznawać będziemy za taki wzorzec zachowania, w którym u dziecka obserwuje się jedynie krótkie okresy koncentracji na zadaniach narzuconych przez dorosłych, a w czasie zabawy – częste i nagłe zmiany formy aktywności”. Inne źródła dodają, iż jest to słabsza zdolność do skupiania swojej uwagi na aktualnych czynnościach, która dotyczyć może zarówno kierowania uwagi, jak i jej utrzymania.


Bibliografia:
A. Bryńska, A. Pisula, M. Skotnicka, T. Wolańczyk, A Kołakowski, ADHD. Zespół nadpobudliwości psychoruchowej. Przewodnik dla rodziców i wychowawców.
A. R. Borkowska, Procesy uwagi i hamowania reakcji u dzieci z ADHD z perspektywy rozwojowej neuropsychologii klinicznej.
B. Szymura, Temperament uwagi.
E. Gruszczyk-Kolczyńska, E. Zielińska, Wspomaganie dzieci w rozwoju do skupiania uwagi
i zapamiętywania.
W. Baranowska, Nauczyciel a uczeń z ADHD.
W. Okoń, Nowy słownik pedagogiczny.