Analiza i synteza słuchowa jako podstawa procesu czytania i pisania

Analiza słuchowa oznacza podział wyrazu na sylaby, fonemy, czyli polega na odebraniu bodźca i rozłożeniu go na elementy. Umiejętność dokonywania analizy słuchowej wyrazów, czyli świadomego wyodrębniania głosek rozwija się dosyć późno, gdyż dopiero przy nauce czytania i pisania.
Czytanie wymaga dokonywania działań na wielu poziomach. Najpierw dziecko pojedyncze litery powinno odczytywać jako wyrazy, następnie wyrazy jako zdania.
Synteza słuchowa oznacza połączenie elementów w jeden wyraz mający odpowiednią formę. Istotna jest tu przede wszystkim pamięć słuchowa, gdyż dzięki niej zapamiętujemy poszczególne sylaby i głoski i łączymy je w logiczną całość. Zdecydowanie łatwiej jest, dlatego dokonać syntezy krótkiego wyrazu, mającego niewiele sylab bądź głosek.
Jednym z podstawowych warunków opanowania umiejętności czytania i pisania jest sprawna analiza i synteza słuchowa. Poziom tych procesów doskonali się w trakcie rozwoju językowego dziecka. W procesie reedukacji należy poświęcić jej szczególną uwagę, zwłaszcza w początkowym okresie nauki.
Słuch fonematyczny znajduje się u podstawy rozumienia wypowiedzi ustnych, dzięki czemu umożliwia prawidłowy odbiór i różnicowanie dźwięków mowy, czyli prawidłową analizę i syntezę słuchową wyrazu. Analiza i synteza słuchowa jest jednak dla dziecka znacznie trudniejsza niż ćwiczenia na konkretnym materiale bezliterowym. Dziecko nie może dotknąć ulotnych dźwięków, a musi zapamiętać ich brzmienie i kolejność. Dziecko, które błędnie będzie wymawiało poszczególne głoski, nie będzie zdolne do dokonywania prawidłowej analizy i syntezy słuchowej wyrazów zawierających te głoski.
Na podstawie dobrze rozwiniętego słuchu fonematycznego rozwijają się operacje świadomej analizy i syntezy słuchowej, które stanowią mechanizm czytania i pisania. Obejmują one następujące umiejętności:
1. Wydzielanie zdań z potoku mowy, wyrazów w zdaniach, a także sylab i głosek w wyrazach,
2. Odróżnianie głosek o zbliżonych cechach fizycznych,
3. Syntezę głosek według wymaganej kolejności,
4. Przyporządkowanie znaczeń scalonym słowom i zdaniom.

Analiza i synteza słuchowa stanowiąc mechanizm czytania i pisania, obejmuje następujące umiejętności: wyodrębnianie zdań z potoku mowy, wyrazów w zdaniach, a także sylab i głosek w wyrazach – w wyniku analizy słuchowej wyrazu dziecko potrafi podzielić go na sylaby np. domek -> do-mek, albo na głoski : domek -> d-o-m-e-k, natomiast w wyniku syntezy potrafi scalić w układ słuchowy (wyraz) sylaby np. do-mek -> domek, albo głoski d-o-m-e-k -> domek. Odpowiednio wykształcony słuch fonematyczny umożliwia również prawidłową wymowę, wychwytywanie różnic między słowami podobnie brzmiącymi, ale mającymi inne znaczenie (np. kosy-kozy, półka-bułka, bucik-budzik). Słuch fonematyczny pełni rolę „kontrolera” wypowiedzi i dlatego jego sprawność pozwala mowie wykształcić się w sposób prawidłowy.

Łatwość dokonywania analizy słuchowej zależy – jak pisze I. Styczek – od wielu czynników:
- od sposobu podawania wyrazu, wyrazy wypowiadane z przedłużaniem danej głoski są łatwiej zapamiętywane i analizowane, niż te, które wypowiadane są w sposób normalny,
- od pozycji głoski w wyrazie oraz od charakteru sylaby. Najłatwiej jest wyodrębnić: pierwszą samogłoskę w wyrazie, tworzącą samodzielną sylabę; ostatnią spółgłoskę wyrazu; pierwszą spółgłoskę w sylabie nagłosowej(lęk, sok); brakującą głoskę w wyrazie; ostatnią samogłoskę w wyrazie, samogłoskę w śródgłosie, spółgłoskę w grupie( trawa, traktor, kołdra);
- od charakteru głoski. Najłatwiej wyodrębnić samogłoskę, która jest przedłużana, a następnie spółgłoskę sonorną i szczelinową.
Analiza i synteza słuchowa wyrazów służą przede wszystkim przygotowaniu dziecka do podjęcia nauki czytania i pisania, w szkole, dlatego też należy jej poświęcić dużą ilość czasu już na etapie nauki przedszkolnej. Analizę wyrazu na głoski i syntezę wyrazu potrafią już wykonać dzieci sześcioletnie, inne natomiast łatwiejsze ćwiczenia- analizy i syntezy sylabowej mogą wykonać również dzieci młodsze.
Dobra sprawność wymawianiowa i słuchowa u dziecka jest jednym z czynników ułatwiających dziecku nabycie umiejętności czytania i pisania. Opanowanie analizy głoskowej jest podstawą nauki pisania, zaś synteza głoskowa- nauki czytania.
Analiza i synteza wyrazu wtedy przebiega prawidłowo, gdy dziecko dobrze „słyszy” dźwięki mowy, a te, które podobnie brzmią odpowiednio różnicuje. Dziecko powinno, więc również nie tylko dostrzegać i różnicować dźwięki w różnych połączeniach, ale także analizować i klasyfikować uzyskane z analizy elementy.
Wskutek zaburzeń analizy i syntezy słuchowej, a także zapamiętywania dźwięków mowy pojawia się u dziecka wadliwa wymowa, przestawianie dźwięków w wyrazach, a co za tym idzie – mylenie wyrazów. Dziecko ponadto skraca często swoje wypowiedzi do prostych zdań, ma kłopot z zapamiętaniem dłuższych, bardziej złożonych poleceń bądź wypowiedzi. Niechętnie uczy się wierszy, gdyż przychodzi mu to z wielkim trudem-zazwyczaj uczy się pierwszych kilku wersów, następne natomiast dopowiada własnymi słowami. Pojawiają się również trudności w czytaniu, dłużej utrzymuje się faza sylabizowania i głoskowania. Jednocześnie dziecko, które jest skoncentrowane na pokonywaniu trudności technicznych związanych z czytaniem nie rozumie treści tekstu głośno czytanego.
Bardzo ważne jest podjęcie wczesnej terapii, odpowiednich ćwiczeń z dziećmi mającymi trudności ze słuchowym różnicowaniem głosek, z ich wyodrębnianiem i łączeniem oraz z dziećmi przygotowującymi się do pójścia do szkoły, przed rozpoczęciem nauki czytania i pisania. „Wskazane jest prowadzenie ćwiczeń w sposób zamierzony i celowy, gdyż wykonywanie operacji na poziomie analizy i syntezy słuchowej wymaga dużej sprawności percepcyjnej i poprawnych operacji umysłowych”. Specjalne ćwiczenia mogą zlikwidować ewentualne trudności mogące wystąpić u dzieci w klasie pierwszej szkoły podstawowej oraz przyspieszyć umiejętność pisania i czytania.
Mowa jest nieodłącznym elementem w porozumiewaniu się dziecka z innymi osobami. Błędy popełniane w mówieniu utrudniają im komunikację, powodują również błędny zapis tekstu w sytuacjach szkolnych bądź życia codziennego. Dlatego też bardzo ważna jest długotrwała praca i systematyczne ćwiczenia rozwijające sprawność w zakresie analizy i syntezy słuchowej. Ćwiczenia te powinno się kontynuować przez cały okres trwania nauki czytania i pisania.


Bibliografia:
1. Bogdanowicz M.; Psychologia kliniczna dziecka w wieku przedszkolnym, Warszawa 1985.
2. Chmielewska E.; Zabawy logopedyczne i nie tylko. Kielce 1997.
3. Czajkowska I., Herda K., Zajęcia korekcyjno-kompensacyjne w szkole. Warszawa 1989.
4. Demel G.; Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola, Warszawa 1978.
5. Encyklopedia PWN w trzech tomach, Warszawa 1999.
6. Franczyk A., Krajeńska K., Program psychostymulacji dzieci w wieku przedszkolnym z deficytami i zaburzeniami rozwoju, Kraków 2007.
7. Gałkowski T., Jastrzębowska G., Kukuła M., Łukasiewicz A., Mowa dzieci niedosłyszących i głuchych, w: Logopedia. Pytania i odpowiedzi. Podręcznik akademicki., Opole 2003.
8. Grabałowska K., Jastrząb J., Mickiewicz J.,Wojak W., Ćwiczenia w czytaniu i pisaniu, Toruń 1996.
9. Kania J.T.; Szkice logopedyczne, Lublin 2001.
10. Kaczmarek L.; Nasze dziecko uczy się mowy, Lublin 1988.
11. Kubik W.; Anatomia, fizjologia i patologia narządów głosu, mowy i słuchu, Szczecin 2005.
12. Kurkowska E., Dzieci niedosłyszące w: Program pracy z dziećmi z wadą słuchu lub zagrożonymi wadą słuchu w ramach wczesnego wspomagania rozwoju dziecka (0-6lat).Poradnik dla nauczycieli i terapeutów., MEN, Warszawa 2005.
13. Kurkowski Z. M., Audiogenne uwarunkowania zaburzeń mowy, „Audiofonologia”, 1997, t.10.
14. Kurkowski Z.M., Wykłady z audiofonologii (dla: Studia Podyplomowe z Logopedii), Szczecin 2007.
15. Kozołub A.; Anatomia i fizjologia narządów mowy, głosu i słuchu, w: Logopedia. Pytania i odpowiedzi. Podręcznik akademicki., Opole 2003.
16. Lipowska M.; Profil rozwoju kompetencji fonologicznej dzieci w wieku przedszkolnym, Kraków, 2001.
17. Sachajska E.; Uczymy poprawnej wymowy, Warszawa 1992.
18. Styczek I.; Logopedia, Warszawa 1979.
19. Styczek I., Badanie i kształtowanie słuchu fonematycznego (komentarz i tablice), Warszawa 1982.
20. www.tomatis-group.com/uk/frame.htm
21. Walczowska – Dutka M., Program nauki komunikacji dla dzieci ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, Kraków 2005.
22. Rocławski B.; Słuch fonemowy i fonetyczny. Teoria i praktyka. Gdańsk 1991.
23. Rocławski B., Poradnik fonetyczny dla nauczycieli, Warszawa 1981.