Percepcja wzrokowa - zaburzenia, objawy, ćwiczenia usprawniające analizę i syntezę wzrokową - referat

I. PERCEPCJA WZROKOWA

Percepcja wzrokowa jest zdolnością do rozpoznawania i rozróżniania bodźców wzrokowych a także do ich interpretowania przez odniesienie do poprzednich doświadczeń. Percepcja wzrokowa nie jest wyłącznie zdolnością do dokładnego spostrzegania; gdyż interpretacja bodźców wzrokowych dokonuje się nie na siatkówce, lecz w mózgu.

II. PRZYCZYNY ZABURZENIA PERCEPCJI WZROKOWEJ

Najintensywniejszy rozwój percepcji wzrokowej przypada na okres od 3;6 do 7,6 roku życia. Jednakże, w każdej klasie szkolnej znajduje się pewna liczba dzieci opóźnionych pod tym względem. Są to dzieci, które w wieku pięciu lub sześciu lat, a czasem nawet później nie osiągnęły tego rozwoju percepcji wzrokowej, który jest niezbędny do radzenia sobie w przedszkolu, w klasie "zerowej" lub w szkole.
U większości z tych dzieci trudno jest znaleźć jakieś specyficzne czynniki, które spowodowałyby to opóźnienie, a także niewłaściwe byłoby doszukiwanie się czynników o charakterze patologicznym. Ujawnia się tutaj jedna z prawidłowości rozwoju: różne dzieci dojrzewają w różnym tempie.
Niemniej u niektórych dzieci można stwierdzić różne zaburzenia rozwoju. Mogą to być zaburzenia emocjonalne lub zaburzenia w funkcjonowaniu układu nerwowego. Inne dzieci z kolei, z racji zaniedbań środowiskowych a także różnych form kalectwa (np. głuchoty) nie miały dostatecznej ilości doświadczeń wzrokowych i językowych wpływających w zasadniczy sposób na rozwój percepcji wzrokowej.
Dzieci opóźnione w rozwoju percepcji wzrokowej mają trudności w rozpoznawaniu przedmiotów i ich wzajemnego położenia w przestrzeni, wskutek czego spostrzegają świat w sposób zniekształcony. To z kolei wywołuje u nich poczucie nieprzewidywalności i niestabilności zdarzeń. Zachowują się one zazwyczaj niezgrabnie i nie radzą sobie w grach sportowych i zabawach ruchowych. Ponadto trudności w rozpoznawaniu symboli wzrokowych powodują - bez względu na poziom ich inteligencji - że opanowanie umiejętności czytania i pisania jest dla tych dzieci bardzo trudne - a czasem nawet niemożliwe.
U dzieci opóźnionych w rozwoju percepcji wzrokowej często pojawiają się problemy natury emocjonalnej. Dziecko, które w wieku przedszkolnym nie potrafi wycinać ani kolorować obrazków lub nie jest w stanie w odpowiednim czasie nauczyć się czytać i pisać, może przejawiać lęk i niepokój związane z brakiem powodzenia. Zdając sobie sprawę z niemożności dorównania swoim kolegom i świadome rozczarowania, jakie przynosi rodzicom i nauczycielom, dziecko takie niemal nieuchronnie staje się zagubione, nerwowe, nieuważne i nieśmiałe. Jeżeli nie podejmie się środków zaradczych, mogą się również u niego pojawiać zaburzenia charakteru i zachowania.

III. OBJAWY ZABURZEŃ PERCEPCJI WZROKOWEJ I WZROKOWO-PRZESTRZENNEJ

Nieprawidłowa budowa gałki ocznej (narządu zmysłu) powoduje wady wzroku, które zaburzają ostrość widzenia i są przyczyną szybszego męczenia się, odczuwania bólu głowy i oczu u dzieci. Zniechęca to do czynności angażujących zmysł wzroku takich jak czytanie, rysowanie.
Ruchy obu gałek ocznych powinny być ze sobą skoordynowane, dlatego nieprawidłowe funkcjonowanie analizatora kinestetyczno-ruchowego może być także przyczyną trudności w czytaniu, głównie pod postacią słabej techniki, wolnego tempa czytania.
W przypadku uszkodzenia receptora w analizatorze wzrokowym (siatkówki) oraz dróg dośrodkowo-wzrokowych występują ubytki w polu widzenia, a nawet ślepota.
Uszkodzenie pól drugorzędowych powoduje różne postacie zaburzeń postrzegania i rozpoznawania konkretnych lub narysowanych przedmiotów. Osoba spostrzega elementy, lecz nie potrafi ich scalić i rozpoznać jako całości, nie potrafi więc określić, jaki widzi przedmiot i nie umie odróżnić, czy widzi na obrazku np. okulary czy rower (agnozja wzrokowa).
Natomiast uszkodzenie pół trzeciorzędowych powoduje zaburzenie spostrzegania i działania w przestrzeni, np. człowiek spostrzega przedmioty, lecz nie potrafi ocenić ich ułożenia, nie potrafi odczytać godziny na zegarze, określić prawej lub strony swojego ciała, orientować się na mapie.
Wynikiem uszkodzenia pół drugo- i trzeciorzędowych, tj. uszkodzenia ośrodka wzrokowego jest całkowita niemożność czytania wskutek niezdolności rozpoznawania liter i jednoczesnego spostrzegania całego wyrazu (aleksja).
Najczęściej obserwowalnymi zaburzeniami u dzieci są mikro-zaburzenia spostrzegania, które łączy się przede wszystkim z dysfunkcją korowego ośrodka wzrokowego. Pomimo dobrej ostrości wzroku występują wówczas zaburzenia analizy i syntezy wzrokowej.
Ponadto zaburzona percepcja wzrokowa może spowodować u dzieci poważne kłopoty w rozróżnianiu, zapamiętywaniu i odtwarzaniu figur geometrycznych i liter, może powodować kłopoty z pamięcią wzrokową (słaba pamięć wzrokowa), często także związana jest z zaburzeniem procesu lateralizacji, a także może objawiać się także trudnościami w czytaniu.
Zaburzenia percepcji wzrokowej mogą być także przyczyną trudności w takich przedmiotach jak: zajęcia plastyczne (dzieci mozolnie wykonują rysunki, które są ubogie w szczegóły, mają zakłócone proporcje i stosunki przestrzenne, w geografii (utrudniona orientacja na mapie), w geometrii (brak wyobraźni przestrzennej powoduje kłopoty w utrwaleniu wzrokowych obrazów figur, kątów i innych abstrakcyjnych elementów). Mogą mieć trudności w nauce języka rosyjskiego, takie jak różnicowanie i utrwalenie kształtów liter oraz przyporządkowywanie im określonych dźwięków.

IV. PIĘĆ ASPEKTÓW PERCEPCJI WZROKOWEJ

Jak wynika z badań licznych autorów wyróżnia się pięć aspektów percepcji wzrokowej, które mają największe znaczenie dla rozwoju zdolności uczenia się u dzieci. Są to:
- koordynacja wzrokowo-ruchowa,
- spostrzeganie figury i tła,
- stałość spostrzegania,
- spostrzeganie położenia przedmiotów w przestrzeni,
- spostrzeganie stosunków przestrzennych.
Zdaniem M. Frostig i D. Horne’a poszczególne wyróżniamy zastępujące aspekty percepcji wzrokowej:

1. KOORDYNACJA WZROKOWO-RUCHOWA

Koordynacja wzrokowo-ruchowa jest zdolnością do zharmonizowania ruchów gałek ocznych z ruchami całego ciała lub którejś z jego części. Gdy osoba z normalnie funkcjonującym aparatem wzrokowym sięga po jakiś przedmiot, wówczas jej ręką kieruje wzrok. Gdy człowiek biegnie, skacze, kopie piłkę lub omija przeszkodę, ruchami nóg kieruje również zmysł wzroku. Sprawne wykonywanie niemal wszystkich czynności zależne jest od dobrze rozwiniętej koordynacji wzrokowo-ruchowej.

2. SPOSTRZEGANIE FIGURY I TŁA

Figurą jest ta część pola spostrzeżeniowego, która znajduje się w centrum naszej uwagi. Gdy przenosimy uwagę na inny przedmiot, wtedy ów przedmiot staje się figurą, a poprzednia figura stapia się z tłem. Gdy dziecko odłoży piłkę i zacznie się bawić wiaderkiem – ono z kolei stanie się figurą w jego polu widzenia; piłka stanie się częścią tła.
Przedmiot nie może być poprawnie spostrzeżony, dopóki nie zostanie ujęty w relacji do tła. Dziecko nie będzie w stanie spostrzegać dokładnego położenia piłki i będzie miało ogromne trudności z jej złapaniem, jeśli nie wyodrębni piłki z jej tła, którym jest powierzchnia placu zabaw i znajdujące się na placu przedmioty.

3. STAŁOŚĆ SPOSTRZEGANIA

Stałość spostrzegania wyraża się w zdolności do spostrzegania przedmiotu jako posiadającego stałe właściwości - określony kształt, położenie i wielkość, niezależnie od zmiennych wrażeń wywołanych przez ten przedmiot na siatkówce oka. Przedmioty są, na przykład, rozpoznawane jako należące do pewnej kategorii kształtów, bez względu na ich wielkość, barwę, strukturę powierzchni, sposób prezentacji, czy kąt pod którym są spostrzegane przez obserwatora.

4. SPOSTRZEGANIE POŁOŻENIA PRZEDMIOTÓW W PRZESTRZENI

Spostrzeganie położenia przedmiotów w przestrzeni może być zdefiniowane jako spostrzeganie relacji przestrzennych zachodzących między przedmiotem i obserwatorem. Biorąc pod uwag, przestrzeń, jednostka jest zawsze w centrum własnego świata i spostrzega przedmioty jako będące z tylu, z przodu, przed, za, ponad, poniżej lub po którejś jej stronie.

5. SPOSTRZEGANIE STOSUNKÓW PRZESTRZENNYCH

Spostrzeganie stosunków przestrzennych to zdolność do spostrzegania położenia dwóch lub więcej przedmiotów w stosunku do samego siebie, a także relacji przestrzennych zachodzących miedzy tymi przedmiotami. Na przykład dziecko nawlekające koraliki na sznurek musi spostrzegać położenie paciorków i sznurka w stosunku do własnego ciała, a także wzajemne położenie paciorków i sznurka.

V. METODY BADANIA PERCEPCJI WZROKOWEJ I WZROKOWO-PRZESTRZENNEJ

1. Obserwacja – obserwowanie dziecka na podstawie codziennych czynności (podawanie ręki na powitanie, zakładanie butów), spełniania poleceń (skręcanie na lewo, podawanie np. prawej ręki), oglądanie obrazków (ułożenie książki), podczas zabaw konstrukcyjnych i dydaktycznych, których celem jest reprodukowanie gotowych wzorców.
2. Wywiad – dowiadywanie się czy dziecko szybko zapamiętało drogę do przedszkola, czy lubi rysować, w jakim wieku umiało odtworzyć koło, kwadrat, czy dobrze wykonuje według wzoru układanki, mozaiki, kiedy nauczyło się rozróżniać prawą i lewą rękę.
3. Analiza wytworów – dostarcza bardzo cennych danych; głownie analizuje się rysunki wykonane według wzorów.
4. Próby eksperymentalne – polegają na odtwarzaniu prostych figur geometrycznych takich jak: krzyż i szyny, koło, kwadrat, trójkąt, romb.
5. Testy do badania dojrzałości szkolnej- zawierają grupę zadań, która bada analizę i syntezę wzrokową oraz orientację w przestrzeni.

BIBLIOGRAFIA:
BOGDANOWICZ Marta, Psychologia kliniczna dziecka w wieku przedszkolnym, Warszawa 1991.
FROSTIG Marianne, HORNE Dawid, Wzory i obrazki. Program rozwijający percepcję wzrokową. Poziom podstawowy (podręcznik), Warszawa 1989.
FROSTIG Marianne, HORNE Dawid, Wzory i obrazki. Program rozwijający percepcję wzrokową. Poziom wyższy (podręcznik), Warszawa 1989.
SZYMAŃSKA Wanda, Trudności w uczeniu się uwarunkowane zaburzeniami spostrzeżeń wzrokowych, [w:] Terapia pedagogiczna. Tom I. Zaburzenia rozwoju psychoruchowego dzieci, red. Ewa Małgorzata Skorek, Kraków 2004.

VI. WPŁYW PERCEPCJI WZROKOWEJ NA ZABURZENIA SZKOlNE

Biorąc pod uwagę umiejętności szkolne, w których odzwierciedla się występowanie zaburzeń funkcji wzrokowej i orientacji przestrzennej można dokonać następującej charakterystyki:

1. Pisanie
- trudności w przepisywaniu, pisaniu z pamięci i ze słuchu,
- trudności z zapamiętywaniem kształtu liter,
- mylenie liter podobnych (a-o, a-ą, e-c, e-ę, ł-l-t, m-n, u-w), różniących się położeniem w stosunku do osi pionowej (p-b, b-d) lub poziomej (w-m, n-u, b-p, d-g),
- pomijanie drobnych elementów graficznych ( kreseczki, ,,ogonki” - a, ę- błędy te dotyczą tylko pisania).
- błędy typowo orograficzne wynikające z gorszej pamięci wzrokowej.

2. Czytanie
- trudności w kojarzeniu głoski z odpowiednim znakiem graficznym,
- mylenie liter i wyrazów o podobieństwie graficznym (poda-pada-bada),
- odpoznawanie napisów po cechach przypadkowych (obrazki, układ strony),
- częste czytanie „na pamięć”, zgadywanie,
- przestawianie i opuszczanie liter, a nawet całych sylab, "przekręcanie końcówek" wyrazów,
- bardzo wolne tempo czytania i niechęć do czytania, zwłaszcza głośnego, - rozumienie przeczytanej treści utrudnione ze względu na koncentrowanie się na technicznej stronie czytania.

3. Rysowanie
- trudności w odwzorowywaniu kształtów geometrycznych,
- rysunki ubogie, o prymitywnych uproszczeniach,
- zakłócone stosunki przestrzenne oraz proporcja elementów,
- trudności w rozplanowywaniu.

4. Trudności występujące w innych przedmiotach szkolnych
- trudności w nauce geografii (wzrokowe ujmowanie stosunków przestrzennych na mapie, orientacja w stronach świata itp.),
- geometrii (wynikające z kłopotów w różnicowaniu kształtów geometrycznych, zakłóconej orientacji i wyobraźni przestrzennej),
- trudności w rozumieniu pojęć w tym względzie (przyswajanie werbalne),
- trudności w nauce języków obcych, szczególnie języka rosyjskiego - nowe znaki pisarskie, mylenie liter o podobnym kształcie i tych, które w języku polskim i języku rosyjskim mają ten sam obraz graficzny, a inne brzmienie (m, y, u, b).

VII. ĆWICZENIA O CHARAKTERZE KOREKCYJNO – KOMPENSACYJNYM

Ćwiczenia usprawniające funkcje analizatora wzrokowego powinny uwzględniać wszystkie jej aspekty: spostrzegawczość, analizę i syntezę, kierunkowość i pamięć wzrokową.
Za najistotniejsze elementy związane z percepcją wzrokową, mające wpływ na opanowanie czytania i pisania, uznaje się:
• umiejętność szybkiego rozpoznawania obrazów wzrokowych (spostrzegawczość, automatyzacja procesu syntezy),
• umiejętność ujmowania zależności między całością obrazu i jego elementami składowymi (analiza i synteza), orientację kierunkową i przestrzenną, pamięć wzrokową oraz koordynację wzrokowo-ruchową.
• umiejętność przenoszenia następstwa czasowego na kolejność uszeregowania elementów w przestrzeni oraz nawyk porządkowania i śledzenia poziomych szeregów od strony lewej do prawej.
Wyrobienie tych umiejętności i nawyków jest bardzo ważne w przygotowaniu dziecka do pisania, ze względu na kierunek kreślenia liter w naszym piśmie oraz ze względu na przenoszenie kolejności głosek w wyrazie (następstwo czasowe) na kolejność liter (następstwo przestrzenne) w pisaniu ze słuchu.

VIII. PRZYKŁADY ĆWICZEŃ PERCEPCJI WZROKOWEJ

1. ASPEKT OGÓLNY

Rozpoznawanie kształtów, wielkości, koloru. Rozwijamy w sposób szczególnie intensywny poprzez manipulowanie przedmiotami: składanie i rozkładanie klocków, obrysowywanie figur, rysowanie przy użyciu szablonu oraz samodzielne rysowanie prostych figur.

Ćwiczenie 1
Obrysuj wszystkie kwadraty.

Ćwiczenie 2
Które gwiazdy, przedstawione na rysunku są tej samej wielkości.

Ćwiczenie 3
Zaznacz identyczne chmury.

Ćwiczenie 4
Wśród wielu przedmiotów wskaż te, o takim samym kształcie.

2. KIERUNKOWOŚĆ (położenie w przestrzeni)

Położenie w przestrzeni oznacza usytuowanie przedmiotu wobec obserwującego. Dzięki umiejętności oceny położenia możemy określić jak odległy jest przedmiot, po której stronie się znajduje ( lewa, prawa, góra, dół).

Ćwiczenie 1
Po prawej stronie słońca, u góry kartki, narysuj – chmurę. Nad słońcem narysuj kapelusz. Po lewej stronie słońca narysuj promienie. Po lewej stronie, na dole kartki, narysuj – drzewo, a po prawej stronie, na dole kartki - domek.

Ćwiczenie 2
Która nuta jest tak samo położona?

Ćwiczenie 3
Odszukaj figurę, która jest tak samo położona.

3. SEKWENCYJNOŚĆ (układy)

Ćwiczenie 1
Narysuj tak samo i w tej samej kolejności.

Ćwiczenie 2
Znajdź taki sam ciąg znaków

Ćwiczenie 3
Dorysuj dalszy ciąg.

Ćwiczenie 4
Znajdź identyczny szlaczek.

4. STOSUNKI PRZESTRZENNE

Ćwiczenie 1
Ułóż rozsypane elementy tak, aby powstał zamek.

Ćwiczenie 2
Znajdź piłkę ukrytą pomiędzy stołem i krzesłem.

Ćwiczenie 3
Rozetnij obrazek wzdłuż zaznaczonych linii i ułóż jak puzzle.

5. ĆWICZENIA NA MATERIALE KONKRETNYM

Ćwiczenie 1
Wskaż różnice w obrazkach.

Ćwiczenie 2
Wytnij obrazki i ułóż historyjkę według kolejności wydarzeń.
Słońce uśmiechało się do nas na czystym, jasnym niebie. Nagle, nieoczekiwanie niebo zaczęło zmieniać kolor, pojawiły się białe chmurki. Po chwili, chmury stały się szare, niebo ciemniejsze, a słońce straciło uśmiech. Niestety pogoda pogarszała się coraz bardziej: słońce posmutniało, chmury poczerniały, a granatowe niebo roziskrzyły błyskawice.

Ćwiczenie 3
Porównaj i wskaż identyczne elementy, policz ile ich jest.

6. ĆWICZENIA NA MATERIALE SCHEMATYCZNYM

Ćwiczenie 1
Dopełnij kontury domków.

Ćwiczenie 2
Znajdź wśród różnych figur wszystkie kwadraty.

Ćwiczenie 3
Obrysuj krzyżyk.

7. ĆWICZENIA NA MATERIALE LITEROPODOBNYM

Ćwiczenie 1
Połącz w pary identyczne elementy.

Ćwiczenie 2
Odszukaj identyczny wzór.

Ćwiczenie 3
Znajdź identyczne.

8. SYMBOLIKA

Ćwiczenie 1
Znajdź wśród innych liter wielką i małą literę P,p i połącz je w pary

Ćwiczenie 2
Wśród wyrazów ukryła się sylaba „ –da”, odszukaj ją i otocz pętlą.

pogoda wygoda baba zabawa dzida ryba

pada wada żaba choroba woda

kłoda moda ruda zguba nuda

Ćwiczenie 3
Czym różnią się przedstawione poniżej wyrazy?


bada buda

poda pada

woda wada

lek lak

luk lok

Ćwiczenie 4
Znajdź i połącz w pary identyczne symbole. Czy znalazłeś symbole bez pary? Jeśli tak, policz ile ich jest.

9. OPERACJE, WYDZIELANIE, ROZPOZNAWANIE

Ćwiczenie 1
Dobierz w pary wielkie i małe litery, np.: O - o.

T n a m n Y

M O W t w

o D e y N E

Ćwiczenie 2
Narysuj tak samo.

Ćwiczenie 3
Znajdź różnice w wyrazach
.
kot kat kit

lis las los

lek lak lok

rok rak ryk

bok bek buk

Ćwiczenie 4
Rozpoznaj i nazwij rozsypane znaki. Powiedz, które z nich to cyfry?