Praca z uczniem zdolnym

Nauczyciele prowadzący długoletnią pracę z uczniami zdolnymi doskonale rozumieją jak wiele energii, czasu i systematycznego wysiłku wymaga taka praca. Zazwyczaj w pracy z takimi uczniami operujemy wiedzą na poziomie akademickim a przynajmniej o stopień wyższą. Sytuacja taka wymaga od nauczyciela nie tylko swoistego „odświeżenia” tej wiedzy i swobodnej w niej orientacji, ale też w przypadku niektórych dziedzin np. nauk technicznych, biologii, chemii i innych, wiąże się z koniecznością przyswojenia nowej, uaktualnionej wiedzy. Ponadto zajęcia z uczniami zdolnymi wymagają jak każde inne zaplanowania ich od strony form i metod a także przygotowania zupełnie nowej bazy pomocy dydaktycznych.

Kategorie uczniów na zajęciach pozalekcyjnych
Nauczyciel podejmujący pracę z uczniami zdolnymi najswobodniej i najefektywniej może pracować z takimi uczniami w ramach zajęć pozalekcyjnych. Zazwyczaj zgłaszają się na takie zajęcia uczniowie zróżnicowani pod względem możliwości intelektualnych, niekoniecznie najzdolniejsi. Zdiagnozowanie tych uczniów i zakwalifikowanie ich do konkretnych kategorii będzie dla doświadczonego nauczyciela procesem naturalnym i wręcz intuicyjnym.
Kategorie uczniów:
I uczniowie wybitni: to uczniowie przejawiający ponadprzeciętne, rzadko spotykane uzdolnienia umysłowe w jakimś ściśle określonym kierunku; często posiadają też wiedzę, w niektórych aspektach uszczegółowioną; są to uczniowie stojący na uboczu grupy klasowej lub wprost przeciwnie – doskonale zintegrowani z klasą, ale zazwyczaj nie eksponują swoich zdolności na forum klasy; głównie z tego powodu warto takich uczniów wyłonić z zespołu klasowego i rozpocząć pracę z nimi na zajęciach pozalekcyjnych
II uczniowie przeciętni: są uczniami bardzo pracowitymi; skrupulatnie i sumiennie wykonują zlecone im zadania domowe; systematycznie przygotowują się do bieżących lekcji, lekcji powtórzeniowych i sprawdzianów; chętnie podejmują się pracy dodatkowej zleconej przez nauczyciela; często uzyskują bardzo dobre wyniki w nauce z wielu przedmiotów
III uczniowie słabi: uczniowie nie przejawiający zdolności umysłowych, ale chętnie uczęszczający na zajęcia z powodu towarzystwa koleżanek i kolegów lub dla zagospodarowania wolnego czasu

W jaki sposób wyłonić uczniów zdolnych z zespołu klasowego?
Wcześniej wspomniano, że nauczyciele intuicyjnie rozpoznają w swojej codziennej pracy uczniów wybitnych. Kluczowe znaczenie pełni w tym zakresie obserwacja pracy uczniów szczególnie zaangażowanych na lekcjach oraz kontrola ich wytworów w postaci zadań domowych, prac dodatkowych, sprawdzianów. Czasem luźne pozalekcyjne rozmowy z uczniami mogą nauczycielowi nasunąć przypuszczenie o szczególnych uzdolnieniach uczniów w określonych dziedzinach.
Obserwacja: w wyniku uważnej i ukierunkowanej obserwacji nauczyciel z łatwością wyłoni uczniów zdolnych z zespołu klasowego. Należy skoncentrować swoją uwagę na uczniach skupionych, uważnie i aktywnie pracujących. Na uczniach z łatwością odpowiadających nie tylko w sposób właściwy, ale też oryginalny i twórczy na pytania zadawane przez nauczyciela.
Kontrola wytworów ucznia: w mniej obszernych pracach domowych należy zwrócić uwagę na poprawność rozumowania logicznego natomiast w zadaniach obszerniejszych wymagających większego wysiłku na to, czy nawet krótkie, zdawkowe wypowiedzi są sensowne, analityczne i co ważne - twórcze. W zadaniach dodatkowych zwracamy też uwagę na to, czy uczniowie z ochotą i zaangażowaniem podejmują się ich wykonania oraz czy w dogłębny i twórczy sposób przedstawiają treści, czy raczej są to typowo podręcznikowe relacje. Należy dokonać analizy wytworów uczniów uwzględniając stopień ich oryginalności i innowacyjności.
Przykładowe zadania dodatkowe dla uczniów zdolnych:
- praca z podręcznikiem z kolejnego etapu edukacji np. w szkole podstawowej praca w oparciu o podręcznik do gimnazjum, w gimnazjum na podręczniku do szkoły ponadgimnazjalnej
- czytanie i referowanie lektur uzupełniających
- referaty tematyczne na przedmiotach humanistycznych
- tworzenie teczek tematycznych
- współpraca z nauczycielem w przygotowaniu i przeprowadzeniu lekcji powtórzeniowych
- projekty i prezentacje multimedialne

Porady praktyczne
1. Plany zajęć z uczniami i inne wypracowane materiały warto zachować i doskonalić w kolejnych latach pracy. Zazwyczaj okazuje się, że z nowymi grupami pracujemy w nieco odmienny sposób, to jednak materiały z poprzednich lat mogą okazać się bazą wyjściową do bieżącej pracy.
2. Pomoce dydaktyczne dzielimy na dwie grupy: te, które stosujemy w codziennej pracy z uczniami oraz te, służące nam do pracy z uczniami zdolnymi.
3. Zeszyt obserwacji uczniów zdolnych pozwoli nam utrwalać informacje o preferencjach, zainteresowaniach i postępach. To ułatwi nam sformułowanie wniosków do tego w jakim kierunku powinna przebiegać dalsza praca z uczniem. Notować można w nim informacje o zaprezentowanych materiałach, przewidywanych zadaniach i osiągnięciach ucznia.
4. W planowaniu pracy z uczniem zdolnym musimy wykazać się przewidywalnością i konsekwencją np. jeżeli w I semestrze prosimy o zgromadzenie określonego materiału w teczce tematycznej, to należy sprawdzić co uczeń zgromadził, a w II semestrze przygotować dla ucznia zadanie, które wykona w oparciu o te materiały.
5. Ważną przesłanką w pracy z uczniem zdolnym jest indywidualizacja pracy.
Dwutorowość pracy z uczniem zdolnym
Nauczyciel podejmujący pracę z uczniami zdolnymi musi posiadać świadomość konieczności samokształcenia, pogłębiania własnej wiedzy, jak i rozbudowy warsztatu pracy dydaktycznej. Z drugiej strony musi też stawiać przed uczniami rozwijające ich zadania i monitorować ich postępy.
I tor wewnętrzny skierowany na nauczyciela: pogłębianie własnej wiedzy merytorycznej przez nauczyciela, czytanie podręczników akademickich, lektur i czasopism branżowych, wykonywanie pomocy dydaktycznych w tym prezentacji multimedialnych do zajęć z uczniami zdolnymi
II tor zewnętrzny skierowany na ucznia: systematyczne stawianie uczniom zadań do wykonania pogłębiających zasób pojęć, słownictwa i wiedzy; gromadzenie przez uczniów materiałów i budowa własnego warsztatu pracy; monitorowanie postępu uczniów

Spodziewane efekty w pracy z uczniem zdolnym
- sprostanie przez ucznia przedmiotowym kryteriom oceny celującej
- wysokie osiągnięcia w konkursach przedmiotowych, szkolnych, organizowanych przez ośrodki kultury i organizacje pozarządowe
- wystąpienia na spotkaniach i konferencjach
- wysokie osiągnięcia w testach gimnazjalnych
- rozwój kreatywności, uzdolnień i zainteresowań uczniów, ich zaangażowanie i systematyczność w pracy przez cały rok szkolny

Należy pamiętać, że w pracy z uczniem zdolnym zmieniają się treści merytoryczne, natomiast nadal mamy przed sobą uczniów, choć zdolnych, to jednak o określonych właściwościach percepcyjnych. Nawet jeżeli w pracy z nimi odnosimy wrażenie, że chłoną wiedzę jak przysłowiowa „gąbka wodę”, to jednak wciąż wymagają stosowania pełnego wachlarza pomocy dydaktycznych.
Praca z uczniem zdolnym jest dla nauczyciela dużym wyzwaniem, niezwykle czasochłonna, zazwyczaj wykonywana z własnej inicjatywy i dobrej woli.

Wacław Cieślkowski