Etyka zawodu nauczyciela

W polskiej tradycji filozoficznej sięgającej do początków XII wieku myśl etyki nie zajmowała eksponowanego miejsca, ustępując zagadnieniom przyrodniczym i społeczno-politycznym. Np. w Akademii Krakowskiej (XIV w.) stanowiła fragmentaryczne odbicie różnych koncepcji filozofii europejskich. Dopiero w XX wieku etyka stała się przedmiotem bardziej systematycznych badań, np. Leona Petrażyckiego stojącego na stanowisku, że normy, nakazy i zakazy etyki są wynikiem emocji wytwarzających prawidła postępowania.
Tadeusz Kotarbiński stworzył etykę niezależną, uznającą, że najważniejszym celem człowieka jest osiągnięcie szczęścia. Etyka Kotarbińskiego ma charakter naturalistyczny i pragmatyczny. Rozwinął on teorię etyczną, zapoczątkowaną zainteresowaniami etyką utylitarystyczną, czego dowodem są prace: Utylitaryzm a etyka litości (1914), Utylitaryzm w etyce Milla i Spencera (1915). W 1957 został opublikowany jego wykład: Niektóre problemy etyki niezależnej. W nim dokonał podziału etyki na etykę w węższym i szerszym znaczeniu. Pierwsza z nich obejmowała dociekanie tego, jakie czyny, zamiary, motywy postępowania zasługują na szacunek, a jakie na pogardę. Druga zajmowała się odpowiedziami na pytanie: jak żyć.
Wśród współczesnych etyków polskich należy wymienić księdza Józefa Tischnera, autora prac o charakterze filozoficznym i literackim podejmujących zagadnienia etyki m.in. Etyka solidarności (1981). Myślenie według wartości (1982). Poglądy filozoficzne i społeczne Tischnera odznaczają się szerokością spojrzenia, umiarem i skłonnością do pojednawczego dialogu, dzięki czemu zyskały uznanie i popularność.
Etykę można rozpatrywać jako
1) ogół ocen i norm moralnych przyjętych w danej zbiorowości społecznej (narodowej, religijnej, zawodowej itp.), często rozumiana jako synonim moralności.
2) konkretny system etycznych poglądów i zasad moralnych (np. etyka buddyzmu, niezależna etyka T. Kotarbińskiego).
3) nauka o moralności, jako jedna z dziedzin filozofii (aksjologii)
Współcześnie przez etykę rozumie się dyscyplinę zajmującą się moralnością zarówno w aspekcie opisowym (etyka opisowa), jak i normatywnym (etyka normatywna)
Etyka zawodowa, deontologia, to zbiór norm moralnych określających postępowanie przedstawicieli danego zawodu. Etyka zawodowa przybiera często formę kodeksu etycznego danego zawodu, opisującego akceptowany społecznie ideału.
Zmieniające się potrzeby oświaty i wychowania stawiają przed nauczycielami nowe wyzwania. Nauczyciele muszą traktować swoich wychowanków podmiotowo, wspomagać i ukierunkowywać ich rozwój, stwarzać warunki do wyboru wartości, kształtować wrażliwość społeczną, umiejętność współżycia i współdziałania w grupie. Pomogą mu w tym nauki o wychowaniu, wiedza o dziecku, o procesach i mechanizmach jego rozwoju, jak również kursy doskonalenia zawodowego
Dodatkowym obciążeniem, z którym nauczyciel musi się zmagać jest świadomość, że profesja nauczycielska należy do grupy zawodów, których "wytworem" jest człowiek, istota ludzka, którą należy odpowiednio przygotować do życia w społeczeństwie, do pełnego i aktywnego funkcjonowania w życiu codziennym.
Etyka zawodu nauczyciela dotyczy postawy nauczyciela, jego kultury, osobistej odpowiedzialności, wrażliwości, samokrytycyzmu, uczciwości, hierarchii wartości, światopoglądu, wiedzy i kompetencji. Problematyka moralna nabiera szczególnego znaczenia w zawodach, które wywierają wpływ na losy poszczególnych ludzi, całych grup i społeczeństw. Od dawna stawia się wysokie wymagania lekarzom, prawnikom, dziennikarzom. Zawody te dysponują skodyfikowanym systemem norm etycznych, jak np. Kodeks etyki lekarskiej (ze słynną przysięgą Hipokratesa), Zbiór zasad etyki adwokackiej czy Karta etyczna mediów. W 1995 r. Polskie Towarzystwo Nauczycieli opracowało Kodeks etyki nauczycielskiej, który niestety nie został upowszechniony w szkołach i bibliotekach pedagogicznych. W związku z reformą edukacji i awansem zawodowym nauczycieli dostrzeżono obecnie potrzebę uwzględniania problemów etycznych i odbudowania autorytetu nauczyciela.
Specyfikę etyki zawodowej nauczycieli określa również opracowana przez Międzynarodówkę Edukacyjną i zatwierdzona przez Związek Nauczycielstwa Polskiego „Deklaracja w sprawie etyki zawodu nauczyciela”. Przedstawia ona zarówno indywidualne, jak i zawodowe zobowiązania nauczycieli (a także innych pracowników zatrudnionych w obszarze kształcenia i wychowania) wobec społeczeństwa. W myśl deklaracji etyka zawodowa nauczycieli dotyczy ich powinności wobec:
• zawodu - zapewniają uczniom odpowiedniej jakości ofertę edukacyjną, troszczą się, by ich wiedza była systematycznie uzupełniana i odpowiadała aktualnemu stanowi, a także przyczyniają się do tego, by system edukacji był oparty na zasadach demokracji, prawach człowieka oraz aby te zasady były przedmiotem kształcenia i wychowania;
• uczniów / studentów - respektują zasady określone w Konwencji Praw Dziecka a także ich realizowanie, kształtują w sposób profesjonalny swoje relacje z uczniami / studentami, wyposażają uczniów w system wartości zgodny z prawami człowieka, wykorzystują swój autorytet kierując się sprawiedliwością i empatią;
• koleżanek / kolegów - wspierają wzajemną współpracę, chronią koleżanki / kolegów przed alienacją i mobbingiem, wspierają ich we wdrażaniu i prowadzeniu procedur zawodowych;
• kierownictwa - znają swoje prawa i obowiązki, respektują ustalenia wynikające ze zbiorowych umów i uzgodnień, przestrzegają uzasadnionych zaleceń kierownictwa;
• rodziców - respektują prawo rodziców do informacji na temat samopoczucia i rozwoju ich dzieci, zachęcają i ośmielają rodziców do aktywnego uczestnictwa w procesie kształcenia i wychowania ich dzieci, formułują zawodowe opinie na temat dziecka tak, aby najlepiej służyły jego interesom

Zawód nauczyciela stawia wysokie wymagania - nauczyciel znajduje się pod ustawiczną kontrolą, każde jego potknięcie jest natychmiast dostrzegane i komentowane. Musi więc być szczególnie ostrożny, zwłaszcza że sędziami - i to surowymi - są uczniowie, których wychowuje. Łatwo można stracić ich szacunek i zaufanie, ale bardzo trudno je odzyskać. A przecież rezultaty pracy wychowawczej zależą przede wszystkim od stosunku uczniów do nauczyciela, od jego autorytetu. Autorytet nie może być narzucony czy sztucznie wykreowany, ale powinien być uznany, wybrany i zaakceptowany przez młodzież ze względu na wiedzę, kompetencje, a przede wszystkim ze względu na cechy moralne nauczyciela. Mimo negacji odrzucania autorytetów, uczniowie potrzebują osobowych wzorców.
Dorastającemu młodemu człowiekowi potrzebny jest przewodnik - dobrze znający drogę, jasno widzący cel, niezmordowany, bezwzględny wobec siebie, wyrozumiały wobec innych, opanowany, zdyscyplinowany, skoncentrowany na tym, co najważniejsze, oddany sprawie młodzieży, podchodzący z otwartym sercem do tych, którzy nie potrafią jeszcze tego docenić. Mając taki depozyt, nauczyciel potrafi przejść przez życie bez załamań, depresji, zniechęcenia i zawodu.
Naczelną zasadą w postępowaniu z uczniami jest poszanowanie ich godności. O potrzebie podmiotowego traktowania każdego ucznia mówi się od lat. Podmiotowość to nic innego jak fakt bycia sobą i prawo do bycia traktowanym jak osoba. Jeśli więc nauczyciel obrzuca uczniów obraźliwymi epitetami, to nie powinien dziwić się, że sam nie zasłuży na ich szacunek. Ironia, złośliwość, niecierpliwość, dyktatorstwo ze strony nauczyciela wywołują wśród uczniów opór i frustrację. Natomiast cierpliwość, wyrozumiałość i otwartość na problemy uczniów pomagają w osiąganiu lepszych wyników w nauce.
Nauczycielowi nie wolno obrażać się na ucznia; jako psycholog powinien rozumieć jego potknięcia i ich przyczyny, a jako wychowawca szukać dróg zmierzających do likwidowania wad i wykształcenia zalet. Warunkiem właściwej atmosfery w klasie jest interesowanie się przez nauczyciela wszystkimi uczniami: tymi, którzy wybijają się ponad poziom, oraz tymi, którzy z różnych względów do tego poziomu nie dorastają. Nauczycielowi nie wolno uważać trudnego ucznia za zawadę, lecz powinien temu właśnie uczniowi poświęcić najwięcej uwagi. Postawa nauczyciela powinna być zbliżona do postawy lekarza: powinien doradzać, nie osądzać, nie piętnować; przy całej stanowczości czy nawet ostrości tonu pozostawać opanowanym i uprzejmym. Postępowanie nauczyciela zawsze uwikłane jest w oceny moralne, np. sprawiedliwości i niesprawiedliwości. Uczeń musi być przekonany, że otrzymał sprawiedliwą ocenę. Sprawiedliwość wymaga, by ocenione były nie same wyniki, ale także trud i dobra wola, włożone w ich osiągnięcie. Bliższe poznanie ucznia pomoże odróżnić pilność słabego od niedbalstwa czy lenistwa ucznia zdolnego. Nauczyciel musi posiadać duży zasób wiedzy. Uczniowie mają prawo, by uczyli ich nauczyciele dobrze przygotowani. W oczach rodziców i uczniów nauczycielowi najbardziej szkodzi niewłaściwy, lekceważący stosunek do pracy, zaniedbywanie obowiązków. Samokształcenie, doskonalenie własnego warsztatu pracy jest podstawowym warunkiem bycia dobrym nauczycielem. Chodzi tu nie tylko o rzetelne przygotowanie się do lekcji, ale też o punktualność, zaangażowanie, gotowość pojęcia dodatkowego wysiłku, aby pomóc uczniom, którzy tego wymagają.
Etyka zawodowa nauczyciela wiąże się z jego odpowiedzialnością za życiowe postawy wychowanka. Pod tym względem rola nauczyciela w szkole przed reformą oświaty była łatwiejsza polegała, bowiem głównie na przekazywaniu wiedzy i doświadczeń. Dziś w dobie reformy systemu edukacji wzrasta odpowiedzialność nauczyciela za rozwój psychofizyczny dziecka, za samo dziecko i wobec dziecka.
Współczesna szkoła winna zapewnić swym absolwentom nie tylko określony zasób wiedzy, lecz przede wszystkim umiejętność samodzielnego jej zdobywania w toku własnej aktywności poznawczej. Powinna stworzyć możliwości do kształtowania umiejętności adaptacji do szybko zmieniających się warunków życia. Wykształcić takie cechy, jak: elastyczność w myśleniu i działaniu, przedsiębiorczość, aktywny i kreatywny stosunek do tego, co zaistniałe. Prof. B. Suchodolski pisał: “...być może, że człowiek jest bardziej człowiekiem, im śmielej przekracza swe własne osiągnięcia i swe własne granice...” (B.Suchodolski, 1972, s. 98).

Bardzo istotnym problemem etycznym w zawodzie nauczyciela jest zgodność poglądów z postępowaniem. Postawa nauczyciela oddziałuje z dużą sugestywnością na ucznia i wywiera istotny wpływ na proces jego rozwoju. Uczeń jest wnikliwym obserwatorem i szybko zorientuje się, że nauczyciel co innego mówi na lekcji, a inaczej postępuje w życiu prywatnym.
W zawodzie nauczycielskim można odczuwać niedosyt w sferze osiągnięć, ale trzeba umieć widzieć i planować dalekosiężnie. Trzeba umieć cierpliwie czekać na rezultaty. Niezmiernie ważnym problemem jest rozwijanie refleksji etycznej w kształceniu nauczycieli. Opuszczając uczelnię i podejmując pracę pedagogiczną, nauczyciel musi mieć świadomość swoich moralnych powinności wobec uczniów, rodziców i społeczeństwa. Ignorancja i niedbalstwo pedagogiczne mogą zaważyć na przyszłości wychowanków. Również nauczyciel może mieć poczucie źle spełnionego obowiązku i ujemną opinię najbliższego otoczenia i środowiska
Prócz obowiązujących nauczyciela reguł etyki zawodowej takich jak, zgodne współżycie z zespołem nauczycielskim, realizacja zadań dydaktyczno-wychowawczych szkoły, godne zachowanie się w szkole i poza nią, kierowanie się w postępowaniu wobec uczniów zasadą sprawiedliwości i równości, istnieją zasady etyki ogólnej. Trudno wyobrazić sobie nauczyciela, który spełnia te wszystkie normy, będąc jednocześnie w życiu prywatnym niemoralny. Kto nie przestrzega zasad etyki ogólnej (moralności) na co dzień, nie będzie nauczycielem przestrzegającym nie pisanych praw zawodu nauczyciela.
Należy dbać o to, aby dobra sława zawodu, którą podtrzymujemy na zewnątrz, znajdowała pokrycie w rzeczywistości, aby wzajemny szacunek i życzliwość panowały między nauczycielami naprawdę. Konflikty szybko przenikają do młodzieży i środowiska, obniżając nie tylko prestiż danego zespołu nauczycielskiego, ale także efekty jego pracy. Każdy nauczyciel powinien mieć świadomość własnych niedociągnięć, ułomności, wad zawodowych

10 mądrości nauczycielskich
(wg. J. Pielachowskiego)

1. Wiem, że przyszłość moich wychowanków w dużym stopniu zależy ode mnie.
2. Nigdy nie poniżam godności ucznia. Poniżony zawsze odpłaca złem.
3. W konflikcie z uczniami nie gorączkuję się, jestem sędzią a nie stroną.
4. Nie lekceważę własnych poleceń, zawsze kontroluję ich wykonanie.
5. Jestem cierpliwy, uczniowie mają prawo myśleć i działać wolniej ode mnie.
6. Lekcja jest dla uczniów - nie dla mnie. Mój sukces powstaje tylko z sukcesów moich uczniów.
7. Nie jestem nieomylny. Mądrość polega na przyznaniu się do błędu i naprawieniu go.
8. Autorytet nie polega na wzbudzeniu strachu, lecz na kompetencji, sprawiedliwości, konsekwencji wymagań.
9. Wymagania nie wykluczają życzliwości; nie zrzędzę, nie pouczam, czyn jest lepszy od mówienia, przykład lepszy od instrukcji.
10. Nie spodziewam się powierzchownej wdzięczności wychowanków. Jeśli zaszczepię im lepszą stronę mojej osobowości - będą mi wdzięczni przez całe życie.


Literatura
- R. Nazar, S. Popławski "Etyka nauczyciela akademickiego" Politechnika Poznańska
- S. Krawcewicz, Rozważania nad etyką zawodu nauczyciela, Warszawa 1987,
- Rola wartości i powinności moralnych w kształtowaniu świadomości profesjonalnej
nauczycieli. Red. A. M. Tchórzewski, Bydgoszcz 1994;