Znaczenie zabaw w rozwoju społecznym dzieci

Analiza znaczenia zabaw w rozwoju społecznym pozwala stwierdzić, że odgrywają one dużą rolę w kształtowaniu się podstaw osobowości dziecka w wieku przedszkolnym. Dziecko poprzez swoją aktywność zabawową lepiej poznaje otaczającą rzeczywistość, uczy się postrzegać, myśleć, mówić, analizować i odróżniać rzeczy bardziej od mniej istotnych. Rozwija się fizycznie, wzbogacając jednocześnie swoje życie emocjonalne. Dziecko, które się bawi, nie traci czasu, ale buduje i tworzy siebie poprzez różne formy działalności zabawowej 31.
Zabawy dziecięce ze względu na ich wyjątkowe walory poznawcze i wychowawcze są od dawna stosowane w edukacji przedszkolnej bowiem przyczyniają się do wszechstronnego rozwoju osobowości dzieci.
Umożliwiają im gromadzenie i porządkowanie nowych doświadczeń. Celowi temu sprzyja nabywanie nowych oraz pogłębianie posiadanych już wiadomości i umiejętności, wspólne z rówieśnikami przeżywanie określonych treści, współdziałanie z nimi w zabawie, konieczność podporządkowania się wymaganiom zabawy32
Diagnostyczne funkcje zabaw tematycznych oraz innych zabaw dowolnych w wieku przedszkolnym wykorzystuje się w poradniach psychologicznych. Wiele współczesnych placówek tego typu podejmuje specjalną działalność pedagogiczno – korekcyjną i pełni funkcję psycho – terapeutyczną. Celem oddziaływania psychoterapeutycznego na dziecko jest zmiana jego wewnętrznej struktury psychicznej, kształtującej się w sposób nieprawidłowy, przystosowanie jego zachowania się do wymagań społecznych.
Sytuacja zabawowa sprzyja realizacji tego celu, ponieważ dziecko czuje się wówczas swobodnie i ujawnia z łatwością swe postawy i trudności wiedząc, że nie narazi go to na żadne przykre konsekwencje, nagany czy kary. W wyniku terapii pośredniej dziecko staje się bardziej spontaniczne i swobodne, lepiej przystosowane do otoczenia, bardziej naturalne i plastyczne w swym zachowaniu się. Przestaje być agresywne i negatywnie usposobione do innych ludzi, wypowiada się o nich coraz bardziej pozytywnie.
Zabawy tematyczne w ich funkcji psychokorekcyjnej mogą być wykorzystywane także przez nauczycieli przedszkoli w stosunku do dzieci nadpobudliwych i agresywnych czy tez przeciwnie nadmiernie nieśmiałych i izolujących się od grupy.
Gorącym zwolennikiem wykorzystania zabawy w celu oddziaływania na umysł, uczucia i wolę wychowanków jest W. Okoń33 .Omawiając znaczenie zabaw w rozwoju społecznym należy podkreślić, że zajmują one czołowe miejsce w tej dziedzinie. Przyczyniają się do bezpośredniego kontaktu dziecka z otoczeniem i stwarzają warunki do kształtowania postaw społecznych. Za pośrednictwem zabawy dziecko chodzi w świat dorosłych i uczy się poprzez działanie rozróżniać ich funkcje społeczne. Stwarza to możliwość poznania świata społecznego, zrozumienia ról społecznych otaczających ludzi, a także swojej własnej roli w życiu34.
Role pełnione przez dziecko w zabawie odwzorowują rzeczywistość, zwłaszcza wzajemne stosunki wśród dorosłych. W czasie pełnienia tych ról dzieci kierują się określonymi normami, zdobywają pozytywne cechy, uświadamiają sobie, że te cechy są potrzebne w zetknięciu ze światem realnym. Wzbogacają też swoje role o wiele nowych twórczych elementów. Dzieci przyjmują role tych osób, które poznały, odzwierciedlają ich charakterystyczne cechy, sposób pracy, uczą się poszanowania ludzi różnych zawodów i wytworów ich pracy. Zabawa w role wymaga też od nich uzgodnienia podziału ról, czynności, podporządkowania się prawom zabawy i ich przestrzegania, w ten sposób wdraża do cierpliwości i wytrwałości. Dzieci w naturalny sposób przekonują się o wzajemnej zależności i wartości wspólnego działania, zaczynają doceniać inicjatywę każdego, kto swoim pomysłem wzbogaca i ulepsza wspólną zabawę35.
Zabawa rozwija umiejętność kierowania swym zachowaniem, a także kształtuje różne cechy osobowości: nowe motywy działania, uspołecznienie, zdyscyplinowanie. Rozwijają się uczucia społeczne takie jak: życzliwość koleżeńskość, chęć niesienia pomocy, poczucie obowiązku i odpowiedzialności, współdziałania z ludźmi, liczenia się z ich interesami, wyrabiania poczucia społecznej wspólnoty dóbr materialnych i kulturowych36 .
Nabywanie umiejętności społecznych dziecka poprzez asertywne zachowanie pozwala mu patrzeć zarówno na siebie, jak i na drugą osobę37.
Wchodząc w układy partnerskie dziecko poznaje normy społeczne ( sposób odnoszenia się do drugiego człowieka ) , a także normy moralne ( np. nie oszukuj, bądź dokładny, przestrzegaj reguł. W kreowanej przez dzieci zabawie istotną rolę odgrywa umowa społeczna i umiejętność porozumiewanie się38.
Umiejętność ta ułatwia dziecku przechodzenie od rzeczywistości do fikcji zabawowej. W fantastycznej, dynamicznej zabawie dzieci ogromną rolę odgrywa język, który rozwija się w sposób aktywny, w związku z potrzebami bawiących się. Tworzenie przez nich nazwy fikcyjnych ( nieistniejących w rzeczywistości przedmiotów ) i zjawisk wzbogacających zasób leksykalny każdego z nich. Opanowanie podstaw języka mówionego umożliwia bawiącym się dzieciom, niezależne od osiągniętego poziomu rozwoju, wymianę komunikatów, wyznaczających dla nich coraz to nowy kontekst znaczeniowy, wynikający z rodzajów preferowanych przez nie zabaw i sposobów bawienia się39.
Z doświadczeń obserwatorów i badaczy fenomenu zabawy wynika, że zabawy tematyczne to doskonała okazja nie tylko do uaktywnienia dziecka, ale także do jego uspołecznienia i prowokowania do komunikowania się z innymi osobami, do wymiany doświadczeń, odwzajemniania uczuć, wyzwalania aktów woli, podporządkowania się i kreowania nowych, dotąd nieznanych dziecku zabawowych ról40.
Zabawy „ w role” podejmowane przez dzieci, zwłaszcza starsze, uczą uczciwości, rzetelności, dobrej organizacji zadań podejmowanych w związku z zabawą oraz umiejętności wchodzenia w interakcje wymagające umiejętności budowania komunikatów i ich wymiany między bawiącymi się.
Oprócz przyjemności związanej z działaniem i porozumiewaniem się oraz potrzeby osiągnięć, zabawy tematyczne dają wszystkim dzieciom niemal nieograniczoną możliwość ekspresji. Stwarzają one okazję do rozładowania napięć psychicznych, wyciszenia negatywnych emocji i załagodzenia konfliktów między dziećmi. Relacje społeczne „ ja – ty ” zachodzące między bawiącymi się dziećmi mają charakter przede wszystkim podmiotowo – dialogowy . Konsekwencją i warunkiem tej orientacji są kompetencje komunikacyjne i społeczne, których istotę stanowią umiejętności interpersonalne wchodzących w interakcje, bawiących się dzieci. Charakter tych interakcji, nie zależy od stopnia osiąganych przez nie sprawności, lecz raczej od klimatu zabawy, wzajemnej akceptacji dzieci, życzliwości, zaufania i wsparcia duchowego partnerów41.
Za klimat sprzyjający zabawie dzieci w pierwszym rzędzie odpowiadają ich rodzice i wspierający ich w wychowaniu dorośli, a więc nauczyciele czy wychowawcy. Warunkiem zdobywania przez dzieci doświadczeń, jakich może dostarczać zabawa, jest ogólnie panujący klimat wychowawczy oparty na zrozumieniu i życzliwym dialogu dorosłych i dzieci. Udane interakcje między dziećmi przejawiane w zabawie są wypadkową doświadczeń życiowych dziecka, zgromadzonych drogą obserwacji zachowań dorosłych, a więc rodziców, nauczycieli, wychowawców czy opiekunów.
Istotną rolę w procesie uspołeczniania odgrywają również zabawy i gry z regułami. W tych zabawach funkcjonują ściśle sprecyzowane, jednolite normy postępowania obowiązujące wszystkich uczestników. Poprzez to dzieci uczą się uczestnictwa w zbiorowości na równorzędnych prawach, respektowania ogólnych zasad podporządkowania się nim, opanowania oraz wykonywania poleceń osób pełniących w zabawie funkcje nadrzędne. Rozwija się uczciwość i umiejętność przegrywania42.
Na zakończenie rozważań na temat znaczenia zabawy w rozwoju społecznym, chciałabym podkreślić, iż świat dziecka – to świat zabawy, dorosłym z dystansu lat i odległych, zatartych wspomnień z okresu własnego dzieciństwa trudno niekiedy to sobie uprzytomnić i dlatego skłonni są oni lekceważyć znaczenie zabaw dla rozwoju osobowości dziecka.
To właśnie zabawy stwarzają ogromną liczbę sytuacji wychowawczych, które można wykorzystać w warunkach rodzinnych i instytucjonalnych do kierowania zachowaniem się dziecka. Zabawa jest dla dziecka najlepszą szkołą życia i środkiem jego, mimowolnej, ale jakże skutecznej autoedukacji.
Zabawa stwarza dziecku niezliczone okazje do podejmowania aktywności, doznawania radości, pewności siebie, poczucia przydatności, a nawet niezbędności. Jest ona czymś nadzwyczajnym, niepojętym wręcz, dziwnym, magicznym, skoro sprawia, że rzeczy niemożliwe za jej sprawą stają się możliwe, że mokre od łez oczy dziecka osuszają się jak za dotknięciem czarodziejskiej różdżki. Zabawa potrafi przenosić bawiących się malców w inny, cudowny, idealny wręcz świat gdzie nie ma zakazów, barier, granic ani czyhających niebezpieczeństw. Gdzie nikt nikomu niczego nie nakazuje, nie zmusza do niczego, a jednak nikt nie próżnuje.
Zabawa potrafi w sobie tylko wiadomy sposób uruchomić skomplikowaną ,,maszynerię ” ciała i umysłu każdego dziecka. Włączony za jej sprawą umysł jest zdolny do tworzenia różności na poczekaniu, bez najmniejszego wysiłku i wsparcia z zewnątrz, a co jeden pomysł to lepszy, bardziej zabawny, zadziwiający dorosłych obserwatorów43.
Zabawa zaciera różnice pomiędzy ludźmi. Znosi wszelkie podziały między bawiącymi się. Nie dzieli uczestników zabawy na ładnych i brzydkich, aktywnych i pasywnych, śmiejących się i ponuraków. Wszystkim stwarza równe szanse na doznawanie radości i uniesienia. Zaciera granice między fikcją, będącą wytworem bujnej niekiedy wyobraźni, a rzeczywistością. Fantastyczne obiekty, które pojawiają się tylko w zabawie, ,,naprawdę” istnieją po to, by bawiącym się dzieciom sprawiać radość i dostarczać posmaku przygody, dającej maksimum zadowolenia i przyjemności.
Zabawa potrafi nauczyć malucha pokonywania trudów życia. Uczy cierpliwości, wytrwałości, rzetelności, uczciwości, prawdomówności, odwagi, umiejętności podporządkowania się grupie, zgodności współżycia i tolerancji44.
Zabawa uczy dziecko jak samo może zadbać o pozyskanie zabawki, którą ma ochotę się bawić i tego jaka ma być oprawa samej zabawy. W rewelacyjny sposób potrafi ona przysposobić dziecko do życia np. do pełnienia roli matki chorego lub rozkapryszonego dziecka, czy ciężko pracującego ojca. Zabawa pozwala dokładnie zdiagnozować stan potrzeb i możliwości bawiącego się dziecka. Pozwala zorientować się, jak ono funkcjonuje w swoim środowisku, czego się nauczyło, oraz co i w jakim stopniu i tempie potrafi opanować?
Społeczna funkcja zabaw dziecięcych zamyka się w słowach E. Hurlock: ,, zabawa uczy dawać, brać, dzielić się, współpracować i podporządkowywać swoją osobowość grupie45”.