Szanse i zagrożenia rozwoju dziecka w wieku przedszkolnym

Rozwojem nazywamy ukierunkowany proces, w którym zachodzą zmiany mające swoiste właściwości. Rozwój jest procesem nieodwracalnym.
Okres przedszkolny, w Polsce, obejmuje dzieci między 3 a 6 rokiem życia.
Codzienna praktyka oraz badania wskazują, że każde dziecko prezentuje odrębny, charakterystyczny dla niego rytm i tempo rozwoju. Niektóre dzieci rozwijają się szybciej pod względem ruchowym od swoich rówieśników, inne pod względem mowy,
u niektórych stwierdzamy łatwiejsze wzrastanie w grupę rówieśniczą, u innych konieczny jest dłuższy okres adaptacji; niektóre są samodzielne i zaradne, inne potrzebują pomocy i wsparcia u dorosłych.
Granice okresów rozwojowych są płynne. W każdym z nich mogą występować cechy wcześniejszego stadium, które zanikają, a rozwijają się nowe, typowe dla danego wieku lub takie, które będą właściwe dopiero w dalszym okresie życia dziecka.

Różnice w poziomie rozwoju występujące między dziećmi są uzależnione zarówno od czynników biologicznych, jak i środowiskowo – wychowawczych.
Pierwotnymi i znaczącymi czynnikami wpływającymi na prawidłowy rozwój, zwłaszcza na rozwój umysłowy, każdego człowieka, są czynniki biologiczne – genetyczne.

Czynniki genetyczne (endogenne) - zespół genów dziedziczonych po rodzicach. Zadatki wrodzone przyczyniają się do rozwoju cech fizycznych , ale również wpływają na cechy psychiczne, jak temperament i inteligencja. Cechy dziedziczne i wrodzone tworzą warunki dalszego rozwoju, ale nie przesądzają o jego jakości.

Czynniki środowiskowo – wychowawcze (egzogenne) - modyfikują one genetycznie zdeterminowany przebieg rozwoju. Zaliczamy tu :
‹a) czynniki biogeograficzne (klimat, ukształtowanie terenu, zasoby mineralne i wodne, świat roślinny i zwierzęcy).
W temperaturach umiarkowanych rozwój szybki, wahania szybkości wzrostu (na wiosnę szybciej), nabieranie masy ciała (największe w zimie) - najprawdopodobniej jest to mechanizm
hormonalny;
‹ b) czynniki społeczno-ekonomiczne, kultura: czyli sytuacja rodzinna, zarobki, warunki mieszkaniowe, higieniczne, poziom wykształcenia, żywienie dziecka, aktywność ruchowa;
‹ c) czynniki psychiczne: zmiana środowiska dziecka, stresy;
‹ d) choroby przewlekłe.

Czynniki biologiczne i środowiskowe są od siebie uzależnione. Istotny wpływ na rozwój ogólny dziecka, a w szczególności na sferę intelektualną i społeczno-moralną ma przede wszystkim najbliższe środowisko jakim jest rodzina, później środowisko rówieśnicze i środowisko lokalne.
Rodzina jest dla dziecka grupą podstawową i to od niej w dużej mierze zależy prawidłowy rozwój. Dziecko rozwija się harmonijnie, prawidłowo gdy rodzina zaspokaja jego potrzeby biologiczne i psychiczne, a przez to zaspokajana jest potrzeba bezpieczeństwa dziecka:
- jest właściwe odżywianie, opieka medyczna, opieka specjalistyczna, np. logopedyczna, itd.;
- ,,mądra miłość rodziców do dziecka” (nie ograniczanie, ale wspieranie, akceptacja, zrozumienie, chwalenie, docenianie, okazywanie cierpliwości, stwarzanie możliwości i zachęcanie do usamodzielniania odpowiednio do wieku dziecka, pozwolenie dziecku, aby to co już może, robiło samodzielnie);
- spójność rodziny, właściwa atmosfera w rodzinie;
- zainteresowanie rodziców okazywane dziecku, nastawienie na kontakty, wspólne spędzanie czasu, wspólne zabawy rozwijające funkcje poznawcze, motorykę dużą i małą, itd.;
- na rozwój mowy pozytywnie wpływają odpowiednie wzorce mowy, rozmowy z dzieckiem, czytanie czasopism dla dzieci, książek (włączenie się do akcji: ,,cała Polska czyta dzieciom”);
- rozwojowi sprzyja utrzymywanie przez rodziców kontaktów z szerszym otoczeniem, bywanie na placach zabaw, w kinie, teatrze, ZOO, itd.;
- zapewnienie dziecku warunków do aktywności własnej, wspieranie aktywności własnej dziecka, zauważenie i pomoc
w rozwijaniu uzdolnień i zainteresowań;
- stwarzanie możliwości do zdobywania przez dziecko różnorodnych doświadczeń.
- ponadto na odpowiednie tempo rozwoju dziecka wpływa: poziom ekonomiczny i wykształcenie rodziców.
W wieku przedszkolnym dziecko wchodzi w kontakty z grupą rówieśniczą i jest ona również ważnym zewnętrznym czynnikiem rozwoju. Osobowość dziecka ulega socjalizacji dzięki uczestnictwu w różnych grupach. Dziecko wchodząc do grupy rówieśników dostosowuje się do wymogów stawianych przez rówieśników i uczy się określonego sposobu postępowania. Pozycja dziecka w grupie rówieśniczej i jego relacje z innymi mogą wpłynąć na samoocenę. Pozytywne doświadczenia w kontaktach - oddziaływują pozytywnie na jego rozwój emocjonalny, społeczny i poznawczy.
Kolejnym czynnikiem mogącym wspierać rozwój jest szersze otoczenie, tj. zamierzone i niezamierzone wpływy ludzi, dobro kulturalne, telewizja, książki, komputery, Internet, wszelkie nowości z zakresu techniki. Należy jednak pamiętać, aby czas spędzony przed telewizorem czy komputerem był stosowny do wieku dziecka, programy muszą być odpowiednio dobrane, np. edukacyjne, a Internet wykorzystywany, np. do wzbogacania wiedzy dziecka o świecie, do poszukiwania odpowiedzi na ważne dla dziecka pytania.
Duże znaczenie ma dla dziecka środowisko lokalne, takie jak przedszkole, nauczyciel, który, aby odpowiednio kierować i wspierać rozwój dziecka powinien posiadać wiedzę z zakresu psychologii rozwojowej, pedagogiki, metodyki nauczania przedszkolnego, logopedii, sztuki, socjologii. Nauczyciel powinien właściwie rozpoznać potencjał dziecka – gdy wysoki - dziecko może wcześniej rozpocząć edukację szkolną, zgodnie ze swoimi możliwościami.
Środowisko powinno stwarzać dziecku różne formy aktywności i w ten sposób stymulować kierunek rozwoju. Rozwój dziecka zależy od wielu czynników związanych z najbliższymi kręgami środowiskowymi, w którym ono żyje. Rozwój dziecka zależy od doświadczeń „ja” – otoczenie. Dziecko rozwija się wtedy, gdy ma możliwość doświadczania świata poprzez różnorodne zadania związane z działalnością umysłową, społeczną i kulturową. Ono potrzebuje przestrzeni oraz bodźców i wzorów. Aktywność dziecka kieruje się w stronę świata. W dużym stopniu jego rozwój zależy od doświadczeń
w środowisku.
Odpowiednie stymulowanie sfery fizycznej, psychicznej i społecznej ma wpływ na prawidłowy przebieg rozwoju.

Zaspokojone potrzeby dziecka, traktowanie podmiotowo, dobre zdrowie, prawidłowo funkcjonująca rodzina, właściwe wychowanie, pełna akceptacja, dobre wzory zachowań i stwarzanie możliwości uczenia się oraz silna motywacja dziecka będą oddziaływać na prawidłowy, harmonijny rozwój dziecka we wszystkich dziedzinach.

Niezaspokojenie potrzeb biologicznych i psychicznych dziecka lub zaspokajanie ich w nieodpowiednim stopniu wpływa hamująco na rozwój, spowalnia go, a nawet może powodować regres.

Wśród zagrożeń rozwoju dziecka w wieku przedszkolnym można wymienić:
zachwianie poczucia bezpieczeństwa - niewłaściwą sytuację rodzinną (np. rozwód rodziców); nieodpowiednią atmosferę domową (awantury, kłótnie, przemoc fizyczna i psychiczna, wykorzystywanie seksualne, brak zainteresowania dzieckiem, jego potrzebami, problemami, brak więzi emocjonalnej rodzic - dziecko);brak akceptacji; niski poziom materialny; nieodpowiednie warunki mieszkaniowe (rodzina wielodzietna w mieszkaniu o niewielkim metrażu, brak łazienki); brak lub bardzo niski poziom wykształcenia rodziców; niewłaściwe odżywianie; brak kontroli lekarskich (tzw. bilans, szczepienia); niezapewnienie i hamowanie aktywności ruchowej dziecka; złą organizację czasu dziecka – wiele godzin przed komputerem, telewizorem, tabletem; brak kontroli oglądanych przez dziecko programów i odwiedzanych stron internetowych; nadmierną opiekuńczość ze strony rodziców, dziadków, czasami także nauczycieli; autorytarną dyscyplinę; zniechęcanie do eksplorowania otoczenia, dezaprobowanie fantazji; dostarczanie kompletnego sprzętu zabawowego, czyli zbyt dużej ilości zabawek; nierozpoznanie lub hamowanie zainteresowań, nierozwijanie talentów, uzdolnień dziecka; niewłaściwe rozpoznanie potencjału dziecka – zdolne dziecko zostanie w przedszkolu, natomiast dziecko, z nieodpowiednim poziomem dojrzałości szkolnej (słaby 6 – latek), trafi do 7 – latków (może zostać wysłane wcześniej do szkoły); zmiana środowiska; choroby przewlekłe; negatywne doświadczenia w kontaktach z grupą rówieśniczą, z szerszym otoczeniem, niemożność korzystania ze zdobyczy techniki, także oddziaływują negatywnie, hamująco na rozwój emocjonalny, społeczny i poznawczy dzieci.

Pamiętajmy, że:

"Jeżeli najbardziej niewinne i bezbronne dziecko nie może czuć się bezpiecznie w jakimś społeczeństwie, wówczas już nikt bezpiecznie czuć się w nim nie może! ‘’

Stefan kard. Wyszyński (1901 - 1981)

Dbajmy więc o to, starajmy się stwarzać naszym dzieciom (uczniom) jak najlepsze szanse, warunki na prawidłowy, harmonijny rozwój, wtedy one będą szczęśliwe, radosne, a ...

,,kiedy śmieje się dziecko, śmieje się cały świat”!
Janusz Korczak (1878 – 1942)


Bibliografia:
1. Brzezińska A.:,, Dziecko w zabawie i świecie języka”, Zysk
i S-ka, Poznań 1995.
2. Guz S.: ,,Rozwój i edukacja dziecka: szanse i zagrożenia”,
UMCS, Lublin 2005.
3. Hurlock E. B.: ,,Rozwój dziecka:, PWN, Warszawa 1985.
4. Kielar-Turska M.: ,,Zagrożenia rozwoju psychicznego
w dzieciństwie”, „Wychowanie w Przedszkolu”, 2007, nr 8.
5. Klim – Klimaszewska A.: ,,Pedagogika przedszkolna. Nowa
podstawa programowa”, Instytut Wydawniczy ERICA, Warszawa
2012.
6. Meller J.: ,,Rozwój dziecka” (artykuł, Internet).
7. Nartowska H.: ,,Różnice indywidualne czy zaburzenia
rozwoju dziecka przedszkolnego”, WSiP, Warszawa 1986.
8. Przetacznik-Gierowska M., Tyszkowa M.: ,,Psychologia
rozwoju człowieka”, WSiP, Warszawa 2000.