Fizyczne i psychiczne właściwości dzieci w wieku przedszkolnym

Przebieg rozwoju każdej istoty ludzkiej warunkują dziedziczne zadatki we współzależności ze środowiskiem biologicznym i społecznym. Rozwój ten, zatem, czy to fizyczny, czy psychiczny, mimo różnic indywidualnych i różnic środowiska, przebiega u wszystkich dzieci podobnie. Pewne cechy są, więc również wspólne i charakterystyczne dla dzieci w danym okresie rozwoju. Takie typowe cechy nazywane są właściwościami wieku.
Przy ustalaniu okresów rozwojowych uwzględnia się w psychologii również odmienność metod i form wychowania, które - dostosowane do właściwości dzieci w danym wieku - mogą skutecznie wpływać na ich rozwój. W Polsce operuje się podziałem, w którym okres przedszkolny obejmuje dzieci między 3 a 7 rokiem życia. Odpowiada to także zasadom przyjętym w naszym systemie szkolnym, którego pierwszym ogniwem jest przedszkole, przeznaczone dla dzieci w wieku od 3 do 7 lat.
Granice okresów rozwojowych są jednak płynne. W każdym z nich mogą występować cechy wcześniejszego stadium, które zanikają, a rozwijają się nowe, typowe dla danego wieku, albo takie, które będą właściwe dopiero w dalszym okresie życia dziecka. W porównaniu z rozwojem psychicznym, który w okresie przedszkolnym cechuje duża dynamika, rozwój fizyczny dziecka odznacza się stopniowymi zmianami przy przejściu z wieku poniemowlęcego, a następnie do wieku szkolnego. Nagłe zmiany w organizmie dzieci występują dopiero w wieku dorastania.
W końcu okresu poniemowlęcego zaznacza się i utrzymuje do 5 roku życia szybsze tempo przyrostu długości ciała w zestawieniu z przyrostem ciężaru ciała. Dziecko rośnie szybciej niż przybiera na wadze ciała. Dzięki temu jego sylwetka wydaje się bardziej smukła. Zmieniają się również proporcje ciała, wydłużają kończyny i tułów, klatka piersiowa poszerza się, a zwalnia tempo powiększania się czaszki.
W okresie przedszkolnym wzrasta muskulatura, zwiększa się siła mięśniowa. Ten okres cechuje duża ruchliwość dzieci, które chętnie biegają, skaczą, przysiadają, wspinają się, podnoszą i przenoszą różne rzeczy, ciągle się czymś zajmując. Między 5-6 rokiem życia następuje szybki przyrost masy mięśni, nasila się potrzeba ruchu, wyrażająca się tzw. głodem ruchu.
Wraz z rozwojem układu ruchowego usprawniają się czynności narządów wewnętrznych. Dostateczna pojemność płuc, sprawność serca, szerokość naczyń krwionośnych oraz dobre ukrwienie mięśni pozwalają dziecku na intensywny, lecz krótkotrwały wysiłek. Trzeba jednak pamiętać, że męczy się ono szybko i musi przeplatać ruch częstymi wypoczynkami, ponieważ siła mięśniowa, choć wzrasta, jest w tym wieku mała, mięśnie i wiązadła są jeszcze delikatne, wiotkie. Pracują one nie tylko wtedy, gdy dziecko znajduje się w ruchu, ale także podczas stania czy siedzenia, zapewniając mu utrzymanie równowagi ciała. Jednostajność pozycji, zwłaszcza stojącej, szczególnie męczy dziecko, dąży więc ono do jej zmiany. Małe dzieci nie lubią chodzić parami, chętnie przerywają chód biegiem, podskokami, zatrzymują się, schylają, aby coś podnosić itp. W ten sposób regulują pracę i odpoczynek poszczególnych partii mięśni.
We wczesnych latach życia lepiej funkcjonują duże grupy mięśni, np. pleców czy barku, niż drobne. Dziecko, kiedy rysuje lub maluje, wykonuje początkowo zamaszyste ruchy całym przedramieniem, a dopiero później doskonali ruchy dłoni i palców.
Rozwój układu nerwowego, kośćca, muskulatury sprawia, że w 5 roku życia ruchy dziecka są już bardziej celowe, skoordynowane, zręczniejsze i precyzyjniejsze - zarówno, jeśli idzie o duże, jak i małe grupy mięśni, twarzy, rąk. Bogatsza jest wtedy jego mimika, wyraźniejsza mowa, sprawniej posługuje się ono rękami. Wzrasta też szybkość ruchów, która jednak w dużym stopniu jest właściwością indywidualną, zależną od temperamentu. Wielokrotne powtarzanie przez dzieci, ćwiczenie różnych czynności prowadzi do zautomatyzowania pewnych ruchów, do wytwarzania się nawyków motorycznych.
Równolegle z rozwojem ogólnej sprawności motorycznej następuje doskonalenie czynności ręcznych, przede wszystkim w toku posługiwania się przedmiotami i narzędziami codziennego użytku przy ubieraniu się, myciu, jedzeniu, podczas wykonywania prac plastyczno - konstrukcyjnych. Pod wpływem zdobywanej wprawy zmniejsza się napięcie mięśniowe u dziecka, a jego ruchy stają się bardziej sprawne i oszczędne. Zanikają ruchy zbyteczne i tzw. przyruchy, jak wysuwanie języka, podskakiwanie itp. Poza tym dziecko może już wykonywać pewne czynności bez patrzenia, kierując się wrażeniami dotykowymi, kinestetycznymi, np., gdy się ubiera, myje.
W toku manipulacji rozwija się koordynacja wzrokowo-mięśniowa, podporządkowanie ruchów spostrzeżeniom wzrokowym, a w związku z tym wzrasta celowość ruchów dziecka, umożliwiająca mu działanie w nowych sytuacjach, realizowanie pomysłów, wykonywanie prac użytecznych.
Z wiekiem wzrasta stopniowo odporność na zmęczenie i znużenie psychiczne. Dziecko nie umie jednak gospodarować swoimi siłami. Zdarza się, że pod wpływem zainteresowania i bodźców emocjonalnych zbyt długo pozostaje w ruchu albo w niezmienionej pozycji, co właśnie prowadzi do zmęczenia i znużenia.
Wraz z rozwojem ruchowym postępuje rozwój sfery poznawczej i emocjonalnej dziecka oraz jego kontaktów społecznych. Rozwija się jego życie psychiczne, którego podłożem jest układ nerwowy.
W wieku przedszkolnym znacznie zwiększa się masa mózgu, a przede wszystkim doskonali się jego struktura. Wpływa to na szybki rozwój wyższej czynności nerwowej, zwłaszcza po ukończeniu 5 roku życia, gdy równocześnie poszerza się płaszczyzna kontaktów dziecka z otaczającym światem. Dzięki wyższym czynnościom kory mózgowej rozwijają się u dziecka procesy umysłowe oraz uczucia bardziej złożone. Kora reguluje także czynności popędowe, podkorowe i wywiera na nie hamujący wpływ. Siła hamowania w tym wieku jest jednak wciąż słaba, mimo że procesy hamowania stale się rozwijają.
Dzieci zarówno w okresie poniemowlęcym, jak i przedszkolnym cechuje duża pobudliwość. Wypływa ona z przewagi pobudzenia nad hamowaniem i jednocześnie z przewagi czynności podkorowych nad korowymi, tym większej; im dziecko jest młodsze. Wskutek swojej pobudliwości dziecko łatwo traci równowagę uczuciową, ulega sugestii, jest zmienne, trudno mu panować nad sobą, bywa krzykliwe, ruchliwe, łatwo się męczy, nuży.
Życie emocjonalne w wieku przedszkolnym, podobnie jak w ponie-mowlęcym, będąc zależne od ośrodków podkorowych, odznacza się żywą dynamiką, impulsywnością i równocześnie chwiejnością równowagi. Stopień tej równowagi zależny jest od cech temperamentu, od stanu zdrowia, od higieny trybu życia oraz od stosunku otoczenia do dziecka. Dziecko przedszkolne odczuwa dużą potrzebę doznawania przejawów miłości, życzliwości, uznania - zwłaszcza ze strony najbliższych. Zapewniają mu one dobre samopoczucie, mają duży wpływ na pomyślny rozwój zarówno fizyczny, jak i psychiczny.
Wraz z rozwojem funkcji kory, po przejściu w drugą połowę okresu przedszkolnego, poszerza się skala przeżyć dziecka. W kontakcie z innymi ludźmi, ze sztuką i przyrodą zaczynają się rozwijać uczucia intelektualne, społeczno - moralne i estetyczne oraz wzrasta możliwość opanowywania swoich reakcji. Towarzyszy temu rozwój umysłowy.
Narządy zmysłowe (receptory), umożliwiające odbiór bodźców z otaczającego świata, są w wieku przedszkolnym już całkowicie ukształtowane. Doskonalą się jednak ich funkcje łącznie z funkcjami odpowiadających im ośrodków (analizatorów) w korze mózgowej, co ma wpływ na rozwój procesów poznawczych.
Czynności poznawcze - spostrzeganie, uwaga, pamięć, myślenie małych dzieci - mają w dużej mierze tło emocjonalne, a także mimowolny, odruchowy charakter, przebiegają bez lub z nieznacznym udziałem świadomej motywacji. Wyobraźnię dziecka cechuje również podatność na bodźce emocjonalne oraz żywość, lotność skojarzeń. Jego wyobraźnia jednak, jak również spostrzeżenia są ogólnikowe, globalne, lecz stopniowo nabierają dokładności.
Procesy poznawcze i mowa rozwijają się w toku działania dziecka i w kontakcie z otoczeniem. Myślenie i mowę dzieci 3-łetnich cechuje sytuacyjność, bezpośrednia łączność z działaniem i spostrzeganie tego, co towarzyszy aktualnej chwili. Dalszym etapem charakterystycznym dla wieku przedszkolnego jest myślenie konkretno - wyobrażeniowe. Dziecko może już wtedy dokonywać operacji myślowych, oderwanych od bezpośredniego spostrzegania, wybiegając mową poza aktualną sytuację i działanie. W proces bezpośredniego, zmysłowego i emocjonalnego poznawania przez dziecko świata włącza się coraz bardziej wyobraźnia i mowa. Opanowuje ono coraz lepiej mowę pod względem gramatycznym oraz prawidłową wymowę, szybko wzbogaca zasób słów. Mowa podnosi na wyższy poziom wszystkie psychiczne funkcje dziecka, przyczynia się do rozwoju poprawnego myślenia, uwalniając je stopniowo od subiektywizmu.
Stopniowo także zaczynają występować u dzieci zaczątki myślenia abstrakcyjnego, wnioskowania, dowodzenia. W wieku przedszkolnym budzi się ciekawość poznawcza, czego wyrazem są pytania kierowane do dorosłych, zabawy badawcze, przyglądanie się zwierzętom, maszynom. Zainteresowania dzieci koncentrują się także, na grach dydaktycznych, oglądaniu obrazków, słuchaniu opowiadań, audycji radiowych.
Właściwa dzieciom w wieku przedszkolnym aktywność oraz potrzeba działania i naśladowania sprawiają, że w kontakcie z otoczeniem zdobywają szereg doświadczeń, stają się bardziej samodzielne, mniej zależne od opieki dorosłych, dążą do towarzystwa rówieśników.
Na początku omawianego okresu dzieci odznaczają się jeszcze w dużym stopniu egocentryzmem, subiektywizmem nie tylko w myśleniu, ale również w uczuciach i postępowaniu. W kontaktach z innymi uwzględniają przede wszystkim własny punkt widzenia, osobiste dążenia i pragnienia. Przeszkodą w układaniu wzajemnych stosunków jest więc dla nich trudność dzielenia się zabawkami, a także słaba dojrzałość działania, wyrażająca się brakiem planu, którego realizację umiałyby uzgodnić z partnerami.
Powyżej 5 roku życia dzieci stają się bardziej uspołecznione. Kierując się społecznymi motywami potrafią lepiej współżyć, współdziałać ze sobą. Subiektywny na ogół charakter motywów i pragnień dzieci w wieku przedszkolnym przyczynia się do tego, że w ich zachowaniu występuje agresywność, upór, negatywizm. Częste są nieporozumienia między dziećmi i konflikty z dorosłymi. Są one jednak bardzo podatne na wpływ dorosłych, którzy dostarczają im społecznych wzorów zachowania. Od najbliższych osób, mających u nich autorytet, łatwo przyjmują jasno określone i konsekwentnie wprowadzone w ich życie dyrektywy. Toteż, opierając się na społecznych skłonnościach dzieci, można kształtować ich życzliwą postawę wobec otoczenia, rozwijać zdolność do współ-odczuwania przeżyć innych osób, ucząc stopniowo, by podporządkowywały swoje postępowanie wymaganiom dyscypliny i normom moralnym.
Rozwój społeczno - moralny dziecka przebiega jednak bardzo indywidualnie, zależnie z jednej strony od jego równowagi nerwowej, stanu zdrowia, wrażliwości uczuciowej, z drugiej - od warunków i wpływów otoczenia. Trzeba pamiętać, że dziecko równie łatwo ulega zarówno dodatnim, jak i ujemnym wpływom otoczenia.
Wraz z rozwojem ogólnym dziecka wzrasta też jego zdolność kierowania własnymi ruchami, działaniem. Rozwija się wola. Przejawy woli również bardziej się zaznaczają od 5 roku życia. Wtedy dzieci, podejmując jakąś działalność, zaczynają sobie stawiać z góry określone cele i potrafią je realizować, nierzadko z dużą wytrwałością. Na tym etapie łatwiej już podporządkowują się wymaganiom dorosłych i wypełniają różne polecenia i zadania. Wykazują już - więcej opanowania i powściągliwości w sytuacjach, w jakich by dawniej nie można było na to liczyć. Wzrastająca samodzielność dziecka i zdolność do efektywnego działania przyczyniają się do rozwoju poczucia odpowiedzialności i obowiązkowości.
Główną formą działalności dzieci w okresie przedszkolnym jest zabawa. Na początku tego okresu częste są jeszcze zabawy manipulacyjne. Z wiekiem wzbogaca się treść zabaw badawczych, tematycznych i ruchowych, w których dzieci same stwarzają sobie pewne reguły postępowania. Rozwijają się też zabawy konstrukcyjne, prowadzące do uzyskania konkretnych wytworów, co zbliża dziecko do pracy. Z wiekiem nasila się też potrzeba partnera w zabawie. Trzy-, czterolatki łączą się po dwoje, troje. W dalszych latach taki zespół może się powiększyć, lecz równocześnie dzieci wykazują potrzebę zabawy indywidualnej.
Do typowych form działalności w wieku przedszkolnym należy także twórczość plastyczna, która podobnie jak zabawa przejawia się u dzieci powszechnie i odgrywa ważną rolę w ich ogólnym rozwoju. Twórczość ta wyraża się początkowo bazgraniem, mazaniem za pomocą pędzla, manipulowaniem gliną, a będąc źródłem przeżyć estetycznych i innych - rozwija się dalej jako swoisty rodzaj sztuki dziecka, powiązanej z potrzebą ekspresji i poznawania świata.
Obok zabawy i twórczości plastycznej w życiu dzieci 5-7-letnich coraz większego znaczenia nabiera praca, budzi się też zainteresowanie wiedzą. W pomyślnych warunkach rozwoju dzieci osiągają pod koniec okresu przedszkolnego dojrzałość szkolną - umysłową, emocjonalną i społeczną, połączoną z prawidłowym rozwojem fizycznym, od którego zależy ich zdrowie.