Czynniki wpływające na proces adaptacji dziecka do szkoły

Czynniki wpływające na proces adaptacji dziecka do szkoły
Rozpoczęcie nauki szkolnej stanowi moment przełomowy w życiu dziecka. Wiąże się ze zmianą środowiska i koniecznością przystosowania się do nowych warunków.
Terminem przystosowanie posługują się przedstawiciele różnych nauk: biologii, medycyny, socjologii, pedagogiki, psychologii. Interpretacja tego pojęcia nie jest jednolita i najczęściej odnosi się do relacji, jakie zachodzą między jednostką a środowiskiem, w którym jednostka żyje.
Adaptacja w najszerszym znaczeniu definiowana jest jako „...zachodzenie takich zmian w zachowaniu osobnika, w jego organizmie jako całości lub w jakiejś jego części, które umożliwiają optymalne funkcjonowanie osobnika”
W literaturze psychologicznej można znaleźć różne definicje przystosowania. Często są one kontrowersyjne, uzależnione od koncepcji teoretycznej, akceptowanej przez poszczególnych autorów.
Problem przystosowania społecznego omawiają między innymi J. Piaget w teorii adaptacji, T. Tomaszewski w teorii zachowania się oraz psychoanalitycy w teorii mechanizmów obronnych.
Według J. Piageta istotę adaptacji stanowi współdziałanie procesów asymilacji i akomodacji. Proces asymilacji polega na przyswojeniu nowych informacji o świecie zewnętrznym i włączeniu ich do schematów, jakimi dziecko obecnie dysponuje. Jeżeli asymilowanie jest utrudnione lub niemożliwe występuje akomodacja, czyli dostosowanie własnej organizacji wewnętrznej do cech sytuacji zewnętrznej. Zakłócenia w obrębie asymilacji lub akomodacji ograniczają zdolności adaptacyjne. Istotę rozwoju stanowi dążenie do równowagi procesów asymilacji i akomodacji (homeostaza).
W teorii T. Tomaszewskiego przystosowanie społeczne rozumiane jest jako „...regulowanie wzajemnych stosunków z otoczeniem społecznym”. Regulacja ta odbywa się dwukierunkowo; obejmuje procesy przystosowania się człowieka do otoczenia (procesy adaptacji) i procesy oddziaływania człowieka na otoczenie.
W ujęciu psychoanalityków Z. Freuda, A. Freuda, M. Kleina adaptacja uzależniona jest od składników osobowości (id, ego, superego) i mechanizmów obronnych, do których zaliczali: hamowanie, regresję, sublimację i inne.
Problemem przystosowania się dziecka do szkoły zajmował się J. Rembowski Uważa on, że przystosowanie to proces stopniowego poznawania i uczenia się zasadniczych czynności wymaganych od ucznia w początkowych klasach szkoły podstawowej. Oznacza to aktywne pokonywanie trudności w procesie czytania, liczenia, pisania, regulowanie swego stosunku do rówieśników, czynny udział w życiu klasy oraz świadczenie usług na rzecz tworzącego się kolektywu.
D. Klus-Stańska uważa, że przystosowanie się społeczno-osobowe polega na realizacji ról społecznych zgodnie z wymaganiami otoczenia w taki sposób, by ich pełnienie pozwalało jednostce osiągnąć poczucie zadowolenia i wewnętrznej satysfakcji.
Adaptacja dziecka do szkoły rozpatrywana jest jako proces rozłożony w czasie. Przebieg tego procesu uzależniony jest od wielu czynników. Analiza literatury wykazała, że istnieją dwie grupy czynników mogących wpływać na poziom zdolności przystosowawczych dziecka. Grupę pierwszą stanowią czynniki endogenne. Wśród nich istotne są: płeć, wiek, indywidualne cechy układu nerwowego, stan zdrowia, ogólny poziom psychoruchowego rozwoju dziecka. Między tymi elementami zachodzi ścisła współzależność. Grupę drugą stanowią czynniki egzogenne. Związane są one ze środowiskiem domowym dziecka oraz z nowym środowiskiem, do którego ma się ono przystosować. Wśród parametrów związanych z rodziną wymienione są: status społeczny, warunki bytowe, struktura formalna, liczba członków rodziny i wzajemne stosunki między nimi, postawy rodziców i związany z tym system wychowawczy.
Poszczególne czynniki nie wpływają na proces adaptacji dziecka do szkoły w sposób izolowany, lecz w różnych, wzajemnie warunkujących się układach. Działanie różnorakich czynników endogennych jest modyfikowane przez różne układy czynników egzogennych. Współzależność tych czynników w przypadku każdego dziecka jest inna.
Zdolności i umiejętności adaptacyjne rozwijają się u jednostki wraz z wiekiem i dojrzewaniem układu nerwowego. D. Klus-Stańska zwraca uwagę na to, że dziecko siedmioletnie dysponuje jeszcze niewielkim zasobem umiejętności i strategii przystosowawczych. Jego układ nerwowy cechuje niska odporność, za to wysoka wrażliwość i męczliwość. Środowisko, do którego dziecko próbuje się przystosować, jest dla niego całkowicie nowe pod względem narzucanych ról społecznych, norm i zasad postępowania. Pierwszoklasista jest więc w sytuacji, gdy słaby układ adaptacyjny musi pokonać wyjątkowo trudne przeszkody.
Ważnym czynnikiem pomyślnej adaptacji dziecka do wymagań szkoły jest dobry stan zdrowia. Choroby, nawet te krótkotrwałe osłabiają organizm dziecka. Absencja spowodowana chorobą powoduje opuszczanie lekcji, a w konsekwencji konieczność nadrabiania powstałych zaległości. Wiąże się to ze zwiększonym wysiłkiem ze strony dziecka, niekiedy kosztem snu, spaceru i odpoczynku w ciągu dnia, co z kolei obniża wydolność psychiczną i fizyczną dziecka. Dzieci chorowite wykazują obniżoną zdolność do pracy szkolnej i wzmożoną męczliwość, co powoduje powstawanie braków w wiadomościach i trudności w nauce szkolnej.
Na szczególne trudności adaptacyjne narażone są dzieci z chorobami przewlekłymi (reumatyzm, choroby serca, cukrzyca, astma itp.). Występujące dolegliwości, połączone ze złym samopoczuciem, znużeniem, osłabieniem oraz częstym opuszczaniem zajęć, ograniczają kontakty społeczne i możliwość szybkiej integracji z grupą.
Zdolność przystosowania się do określonych, zmieniających się warunków zależy w dużej mierze od siły układu nerwowego, która wyraża się zdolnością komórek nerwowych do pracy tj. do pobudzania i hamowania. Miarą procesu pobudzania jest, między innymi, zdolność do wytężonego wysiłku umysłowego, szybkość odzyskiwania sił po zmęczeniu, zdolność do koncentracji uwagi. Proces hamowania przejawia się natomiast w zdolności do natychmiastowego przerwania wykonywanej czynności, umiejętności powstrzymania się od określonego działania oraz zdolności do opanowania przejawów wzruszeń i innych reakcji emocjonalnych.
Zdaniem H. Spionek „...równowaga procesów nerwowych to określony stosunek siły pobudzania do siły hamowania”.
Prawidłowy dla funkcjonowania człowieka jest taki zespół cech układu nerwowego, który odznacza się stosunkowo dużą siłą procesu pobudzania oraz średnim stopniem ruchliwości tych procesów.
Niezależnie od różnic rozwojowych i indywidualnych, dzieci nadpobudliwe nawiązują przeważnie łatwo kontakt z otoczeniem, są towarzyskie, rozmowne a często gadatliwe. Otoczeniem interesują się powierzchownie, łatwo zmieniają przedmiot zainteresowania. Pracują nierównomiernie i niesystematycznie. Przewaga procesów pobudzania nad procesami hamowania osłabia procesy poznawcze i procesy uczenia się a także dezorganizuje nauczanie w klasie.
Przewaga procesów hamowania paraliżuje ogólną aktywność dziecka, utrudnia kontakt z otoczeniem i wpływa hamująco na aktywność poznawczą. Dzieci wykazujące w zachowaniu przewagę procesów hamowania są na ogół małomówne, często onieśmielone, czasami apatyczne. Zarówno dzieci zahamowane jak i nadpobudliwe narażone są na trudności w przystosowaniu się do wymagań szkoły.
Zdolności przystosowawcze dziecka uzależnione są także od jego ogólnego rozwoju psychofizycznego. Dziecko szybciej zdobywa orientację w nowym otoczeniu, jeśli jest spostrzegawcze, ma sprawną pamięć i umiejętność dowolnej koncentracji uwagi. Prawidłowo ukształtowana mowa umożliwia dziecku satysfakcjonujące kontakty społeczne i zdobycie odpowiedniej pozycji w grupie rówieśniczej. Doświadczenie w obcowaniu z innymi ludźmi, umiejętność współpracy, współdziałania, przestrzegania norm i umów umożliwia dziecku sprostanie wymaganiom stawianym przez szkołę. Prawidłowy rozwój ruchowy sprawia, że dziecko staje się zwinne, zręczne, sprawne. Uczeń silny, prawidłowo zbudowany jest jednocześnie bardziej wytrzymały, zdolny do większych wysiłków, mniej się męczy np. wykonywaniem wielu szkolnych zadań. Szereg kontaktów społecznych nawiązuje dziecko najczęściej poprzez zabawę, gry ruchowe, w których zasadniczą rolę odgrywa sprawność ruchowa.
Według E. Waszkiewicz czynnikami utrudniającymi przystosowanie szkolne są:
– opóźniony rozwój inteligencji,
– dysharmonijny rozwój psychiczny,
– zaburzenia dynamiki procesów nerwowych,
– opóźniony poziom analizy oraz syntezy wzrokowej i słuchowej,
– zaburzenia lateralizacji,
– nieprawidłowości w dziedzinie opieki nad dzieckiem i organizacji życia w rodzinie,
– niewłaściwy kierunek wychowania w rodzinie,
– brak współpracy rodziny i szkoły.
Obecnie podkreśla się, że sukces dziecka w szkole nie zależy wyłącznie od umiejętności w zakresie czytania, pisania i liczenia. W dużej mierze warunkuje go „...zdolność przezwyciężania negatywnych emocji, racjonalnego zachowania się w sytuacjach trudnych, pewność siebie, rozumienie języka używanego przez nauczyciela i stosowanie się do jego poleceń, jak i pozytywne ustosunkowanie się do wykonywanych zadań”.
Do grupy czynników egzogennych zaliczono środowisko rodzinne i szkolne.
Środowisko rodzinne jest pierwotnym i naturalnym środowiskiem rozwojowym dziecka. Wywiera znaczny wpływ na całokształt zachowań dziecka, na sposoby funkcjonowania w różnych sytuacjach, a więc również na sposób realizacji roli ucznia.
Postawy rodzicielskie w ogromnym stopniu decydują o stylu wychowania i skuteczności oddziaływań wychowawczych. Pozytywne postawy: akceptacji, uznania praw dziecka, rozumnej swobody i współdziałania zaspokajają potrzebę miłości, szacunku, samourzeczywistnienia i kontaktu społecznego.
Badania nad przystosowaniem dzieci szkolnych dowodzą, że oddziaływania wychowawcze i postawy rodziców mają decydujący wpływ na jego wynik. Najlepsze przystosowanie osiągają dzieci rodziców wychowujących w sposób demokratyczny.
Dziecko rozpoczynające naukę musi przystosować się do nowego środowiska – do szkoły. Jest to kolejny czynnik zewnętrzny wpływający na adaptację. Rozpoczęcie nauki wiąże się ze zmianą sytuacji wychowawczej i form aktywności dziecka. Musi się ono zapoznać z nowym budynkiem, rozmieszczeniem sal lekcyjnych i innych pomieszczeń, z których będzie korzystało. Inne jest także otoczenie społeczne, pojawiają się nowi koledzy i nauczyciele. Nowe sytuacje, w których znajduje się pierwszoklasista, zwłaszcza w początkowym okresie nauki, wpływają na utratę poczucia bezpieczeństwa. W miarę jak dziecko poznaje otoczenie, przyzwyczaja się do nowych warunków, nabiera zaufania do nauczycieli, nawiązuje kontakty z rówieśnikami.Czas adaptacji do nieznanego otoczenia, jakim jest szkoła zależy w dużym stopniu od ukształtowanych we wczesnych okresach życia doświadczeń negatywnych lub pozytywnych. Dziecko o negatywnych doświadczeniach, które czuje się niekochane i odrzucone, nieufne wobec obcych osób potrzebuje więcej czasu, aby przystosować się do nowych warunków. Dziecko o dużym poczuciu bezpieczeństwa, ufające dorosłym potrzebuje tego czasu niewiele.
Ważną rolę w procesie adaptacji dziecka do wymagań szkoły pełni nauczyciel. Mądry i wrażliwy nauczyciel potrafi wyłonić w klasie te dzieci, które wymagają dłuższego czasu na oswojenie się ze szkołą. Będzie wyrozumiały wobec faktu, że początkowo wolą one stać z boku i przypatrywać się, niż aktywnie włączać we wspólne działanie. Przystosowanie się dziecka do szkoły ułatwia dobry kontakt z nauczycielem, wyrażający się w różnych formach „zauważania” dziecka – patrzenie na nie, mówienie po imieniu, włączania w różne czynności jakby mimochodem, korzystanie z jego pomocy w różnych sytuacjach. Nauczyciel powinien starać się unikać ponaglania, poprawiania, krytykowania, natomiast umożliwiać dziecku działanie, które w jego oczach ma sens. Dziecko może zapomnieć o swoim problemie, gdy czuje, że dzieje się coś ważnego, np. gdy bierze udział w ozdabianiu klasy, dba o kwiaty itp. Ważne jest, aby nauczyciel dobrze znał każdego ucznia, środowisko, w którym się wychowuje, oczekiwania dziecka i jego domu rodzinnego wobec szkoły. W przygotowaniu dziecka do podjęcia roli ucznia istotny wpływ odgrywa przedszkole. Dlatego szkoła i przedszkole powinny współdziałać w kształtowaniu pozytywnego nastawienia dzieci przedszkolnych do przyszłych obowiązków szkolnych.

BIBLIOGRAFIA

1. 1. Florek A., Przystosowanie szkolne uczniów w pierwszych latach nauki w szkole podstawowej i niektóre jego uwarunkowania, „Psychologia Wychowawcza”, 1983, nr 4.

2. Janiszak E., Grzywacz R., Sześciolatek w szkole – szanse i zagrożenia, „Wychowanie w Przedszkolu”, 2000, nr 9

3. Klus-Stańska D., Adaptacja szkolna siedmiolatków, WSP, Olsztyn 1994.

4. Korczyńska N., Przystosowanie się dzieci klas I-III do warunków szkolnych w zależności od siły układu nerwowego, „Zeszyty Naukowe. Pedagogika”, nr XXIII, WSP, Opole 1991.
5. Lubowiecka J., Przystosowanie psychospołeczne dziecka do przedszkola, WSiP, Warszawa 2000.

6. Wilgocka-Okoń B., Dojrzałość szkolna, w: W. Pomykało (red.) Encyklopedia pedagogiczna, Fundacja „Innowacja”, Warszawa 1993.

7. Ziemska M., Postawy rodzicielskie, „Wiedza Powszechna”, Warszawa 1973.