Etapy w rozwoju mowy dziecka

W literaturze logopedycznej możemy spotkać bardzo wiele różnych teorii i opisów rozwoju mowy dziecka. Różnią się one przyjętymi przez autorów założeniami, eksponowaniem odmiennych aspektów rozwoju mowy i różnych jej faz.
Rozwój mowy według J. Konorskiego przechodzi dwa stadia – „od ruchu do słuchu i od słuchu do ruchu”. W etapach wiekowych rozwój ten ujmuje następująco:
• do 3 miesiąca życia rozwój ruchowy, w tym mięśni krtani;
• od 3 do 9 miesiąca życia określonym ruchom odpowiadają określone dźwięki, włącza się słuch;
• od 9 do 12 miesiąca życia równorzędna rola w połączeniu słuchowo – ruchowym.
L. Kaczmarek podzielił etapy rozwojowe na dwa podokresy:
• prelingwalny – przedjęzykowy;
• lingwalny – językowy.
Rozwój mowy dziecka zaczyna się od dnia jego narodzin. Pierwszym sposobem kontaktowania się dziecka z dorosłym jest już krzyk po urodzeniu. Stanowi on bardzo ważną informację, ponieważ jest dowodem życia dziecka i między innymi sprawności wiązadeł głosowych. Krzyk ten nie ma charakteru słownego, jest to okres przedjęzykowy. Komunikacja dziecka z otoczeniem w tym czasie oparta jest na działaniach związanych z jego fizjologią. Dziecko sygnalizuje nim: głód, ból, mokro, zimno. Zanim dziecko zacznie wyrażać swoje myśli, musi przejść kolejno etapy rozwojowe mowy, podczas których nabywać będzie sprawności językowej.

M. Przetacznikowa natomiast wydzieliła w rozwoju mowy dwa etapy:
• okres melodii, czyli wstępna i przygotowawcza faza przypadająca do 1 roku i 6 -9 miesiąc życia;
• okres werbalnych form mowy od 1 roku i 6 -9 miesięcy do trzech lat.

W rozwoju mowy dziecka I. Kurcz wskazuje na uniwersalne fazy, do których zalicza:
• fazę przedjęzykową (pierwszy rok życia);
• fazę wypowiedzi jednowyrazowych (od 10 do 20 miesiąca życia);
• fazę wypowiedzi dwuwyrazowych (koniec drugiego roku życia);
• fazę opanowania podstaw języka (trzeci rok życia).

R. L. Schiefelbusch etapy rozwoju mowy połączył z procesami interakcji społecznych i proponuje następujące fazy:
• uśmiech i stymulacja społeczna;
• gaworzenie i przywiązanie społeczne;
• przyswajanie słów i eksploracja społeczna;
• przyswajanie języka i doświadczenie społeczne.

W logopedycznej periodyzacji rozwoju mowy dziecka najczęściej stosuje się podział L. Kaczmarka, który wyróżnił cztery okresy:
• okres melodii;
• okres wyrazu;
• okres zdania;
• okres swoistej mowy dziecięce.
Okres melodii
Początkowo do komunikowania się z otoczeniem w pierwszym okresie życia dziecko wykorzystuje zachowania przedwerbalne. Należą do nich: gesty, ruchy ciała, mimika twarzy, spojrzenia, wokalizacja oraz płacz. W pierwszym okresie życia to właśnie płacz jest podstawową formą zwrócenia na siebie uwagi.
W 2– 3 miesiącu życia niemowlę zaczyna wydawać różne dźwięki towarzyszące nieskoordynowanym ruchom kończyn oraz całego ciała i to zjawisko nazwane jest głużeniem albo gruchaniem. Wówczas dziecko wydaje gardłowe dźwięki podobne do artykułowanych, jak k, g, aa, uu i ich połączenia guu, gli, tli, ebw, bwe. Funkcją gruchania jest sygnalizacja pozytywnych uczuć dziecka, towarzyszy mu uśmiech lub śmiech i z czasem przechodzi w zabawy wokalne. Głużą dzieci słyszące, niedosłyszące i głuche, ponieważ jest to odruch bezwarunkowy.
Około 5 miesiąca pojawia się gaworzenie. Dziecko wyraźnie reaguje już na mowę. Chwyta melodię, rytm, intonację. Rozpoznaje nastroje najbliższych osób: spokój, gniew, radość. Wraz z rozwojem gaworzenia różnicuje się repertuar spółgłosek łączonych samogłoskami. Między 6 a 9 miesiącem występują reduplikacje sylab własnych, zasłyszanych, a nawet słów, tuż po ich usłyszeniu ma, pa, da, la. Zjawisko to nosi nazwę echolalii fizjologicznej. Gawożenie jest wyrazem zadowolenia dziecka i pełni funkcję komunikacyjną. Jest relacja komunikacyjną związaną z reakcją dziecka na bodziec dźwiękowy.
Pierwsze słowa wypowiadane ze zrozumieniem pojawiają się z końcem pierwszego roku życia. Pojawiają się pierwsze wyrazy składające się z „wypracowanych” w okresie głużenia i gaworzenia sylab: -ma (mama), -ba (baba), -ta (tata), -la (lala), a także wyrazy deiktyczne, czyli wskazujące (to, tu), znaki chęci posiadania czegoś (daj) lub sprzeciwu (nie). Rozumienie mowy wyprzedza jej formę czynną, tzn. roczne dziecko mało mówi, ale ze zrozumieniem wypowiada od 3 do 5 słów.
Okres wyrazu
W drugim roku życia dziecko do rozpoznawanych osób, przedmiotów i sytuacji zaczyna dopasowywać nazwy i próbuje je wymawiać, łącząc czynność z wypowiedzią. W tym okresie opanowane ma wszystkie samogłoski, oprócz ą i ę oraz spółgłoski m, t, b, k, d, p, n, a czasem ś i ć. Pozostałe spółgłoski zastępuje innymi, o zbliżonym miejscu artykulacji a także upraszcza grupy spółgłoskowe. Z braku odpowiednich głosek, dziecko naśladuje dźwięki wydawane przez interesujące obiekty. Nazywa się to dźwiękonaśladownictwem albo onomatopejami.
Pod koniec drugiego roku życia dziecko operuje kilkudziesięcioma poprawnie wyartykułowanymi wyrazami. Zaczyna odróżniać wyraz wymówiony poprawnie od niepoprawnego, pojawiają się także holofrazy, czyli „jednowyrazowe zdania”. W ciągu niezwykle krótkiego czasu dziecko opanowuje „złożony system języka ojczystego”.
Okres zdania
Kolejnym istotnym w rozwoju mowy dziecka jest okres zdania. Pojawienie się zdania świadczy o prawidłowym rozwoju intelektualnym dziecka. W okresie tym pojawiają się wypowiedzi dwuwyrazowe inaczej nazwane „zlepkami dwuwyrazowymi” i są one wyłącznie twierdzące. Etap ten nazwano także fazą „mowy autonomicznej” lub „mową telegraficzną”, gdyż dzieci nie używają form fleksyjnych i opuszczają wyrazy pomocnicze takie jak spójniki, przyimki czy słowa posiłkowe. Jednak szybko pojawiają się proste zdania pytające i rozkazujące. Najczęściej dziecko używa rzeczowników, które są nazwami konkretnych przedmiotów występujących w najbliższym otoczeniu. Inne części mowy jakie dziecko realizuje w kolejnym etapie to czasowniki. Są to nazwy czynności fizjologicznych, ruch, wymawiane najpierw w formie bezokolicznika, następnie w czasie teraźniejszym, przeszłym i przyszłym.

Dzieci dwuletnie używają kilkunastu przymiotników. Jeśli zaś chodzi o narządy artykulacyjne to nie są jeszcze w pełni sprawne, toteż dziecko nie potrafi wypowiedzieć danej głoski, choć wie, jak ona powinna brzmieć. Często zastępuje ją łatwiejszą. Mowa dziecka staje się zrozumiała nie tylko dla osób bezpośrednio związanych z wychowaniem. Najwięcej nowych słów dziecko przyswaja sobie w okresie 2-3 roku życia. Jest to okres przełomowy, gdyż w tym okresie zostają przyswojone przez dziecko podstawy systemu leksykalnego, fonetycznego i morfologicznego języka, jakim posługuje się jego otoczenie. Dziecko opanowuje zasady gramatyki swojego języka, element tradycji językowej.
Okres swoistej mowy
Na wiek przedszkolny przypada okres swoistej mowy dziecięcej (3 – 7 lat), którego cechą charakterystyczną jest „rozkwit dziecięcej twórczości językowej” przejawiający się w postaci tak zwanych swoistych form językowych, czyli charakterystycznych błędów wynikających z tendencji do hiperregularyzacji, oznaczającej stosowanie przyswojonych reguł gramatycznych.
Jest to okres „urokliwych rozmów” pełnych uproszczeń, przestawień, niespodziewanych połączeń. Okres swoistej mowy dziecka to czas opanowywania najtrudniejszych głosek. W tym okresie rozwija się także „świadomość językowa”, która ma fundamentalne znaczenie dla opanowania komunikacji pisemnej.
• mowa dziecka trzyletniego
Rozwój mowy u dzieci trzyletnich postępuje równolegle z rozwojem motoryki narządów artykulacyjnych: języka, warg, gardła, podniebienia, krtani i płuc. Dziecko 3 – letnie powinno wymawiać już wszystkie samogłoski, ustne i nosowe, chociaż w mowie jego mogą występować odstępstwa, np. zamiana samogłosek [a] = [o], [e] = [a], [i] = [y]. Jest to związane z niewykształconą sprawnością narządów artykulacyjnych. Powinny występować również spółgłoski twarde i zmiękczone: [m, mi, b, bi, p, pi, f, fi, w, wi, ś, ź, ć, dź, ń, k, g, ki, gi, ch, t, d, n, l, li, j, ł]. U niektórych dzieci trzyletnich zdarza się wymawianie konsekwentne głosek [t, d] zamiast [k, g] oraz mylenie [ch] z [f], co nie stanowi jeszcze problemu. Trzylatek realizuje fonemy /s, z, c, sz, ż, cz, dż/ głoskami miękkimi a /r/ realizowany głoskami [j] lub [l]. Oprócz tego grupy spółgłoskowe są uproszczone, tak w nagłosie jak i śródgłosie wyrazu, brak jest też wyraźnych końcówek w wyrazach. Trzylatek dysponuje około 1500 słów i tworzy zdania pojedyncze. Pod koniec trzeciego roku życia pojawiają się zdania złożone, w których dziecko „jednym tchem” chce wypowiedzieć wiele treści, nie zawsze łącząc je logicznie.
• mowa dziecka czteroletniego
4 – latek rozumie i wykonuje polecenia osób dorosłych. Rozumie dłuższe wypowiedzi, w których występują przyimki: pod, na, do, w, przed, obok, za. Potrafi mówić o przeszłości, przyszłości a nie tylko o teraźniejszości. Wypowiedzi dziecka mogą być nadal agramatyczne, chociaż dziecko przejawia zaciekawienie poprawnością językową. Dziecko zadaje dużo pytań o znacznym stopniu trudności. Pyta nie tylko o to „co to jest?”, ale „dlaczego tak się dzieje?”, „po co to?”, „jakie jest?”.W wypowiedziach dziecka czteroletniego można dostrzec neologizmy językowe, formy nie używane przez dorosłych, np. „Tata to duży czytacz”, bo często czyta gazetę. Wymowa czterolatka staje się bardziej precyzyjna dzięki dalszemu usprawnianiu się narządów artykulacyjnych i pionizacji przedniej części języka. Fonemy /s, z, c, dz/, powinny już brzmieć twardo i podobnie jak /ś, ź, ć, dź/ powinny być wymawiane z „zamkniętymi” zębami. Język nie może wsuwać się między zęby. Pojawia się głoska [r], choć jej opóźnienie nie powinno jeszcze niepokoić. Opanowanie [r] jest dla dziecka tak wielkim sukcesem, że często jej nadużywa, wymawiając np. [rarka] zamiast [lalka]. Zjawisko to nazywa się czasem superpoprawnością lub hiperpoprawnością. Głoski [sz, ż, cz, dż] dziecko jeszcze zamienia na [ś, ź, ć, dź]. Grupy spółgłoskowe są jeszcze upraszczane. Wraz ze wzbogaceniem słownictwa, dziecko doskonali opanowanie struktury gramatycznej języka, przyswaja wszelkie formy koniugacyjne i deklinacyjne, choć często popełnia błędy i niepoprawności. Największą trudność sprawia mu nieregularna odmiana rzeczowników, a także czasowników, zaimków a zwłaszcza liczebników.
• mowa dziecka pięcioletniego
Wypowiedzi dziecka 5 – letniego są już wielozdaniowe. Dziecko chętnie opowiada zachowując kolejność zdarzeń i uwzględniając zależności przyczynowo – skutkowe. W rozwoju dziecka kształtują się ruchy precyzyjne takie, jak: uniesienie języka za dziąsła przy realizacji /sz, ż, cz, dż/, wytworzenie szczeliny przy realizacji głosek przedniojęzykowo – zębowych oraz szybkie ruchy wibracyjne konieczne do wytworzenia /r/. Dzięki temu dziecko potrafi powtórzyć poprawnie głoski [sz, ż, cz, dż], choć w mowie potocznej może je wymawiać jak /s, z, c, dz/. Głoska [r] powinna już być wymawiana, chociaż zdarza się dopiero być wymawiana w wieku sześciu lat. Zasób słownika czynnego u dziecka w tym wieku wynosi około 2000 słów. Słowo staje się coraz lepszym narzędziem analizy otaczającej rzeczywistości oraz wyrażenia stosunków między jej elementami. Dziecko przechodzi w swojej mowie do zdań złożonych współrzędnie i podrzędnie. Mowa w tym okresie wybiega poza konkretną sytuację i działanie dziecka, jest bardziej uspołeczniona i komunikatywna.
• mowa dziecka sześcioletniego
W wieku sześciu lat dziecko posiada już rozwinięty aparat artykulacyjny, w związku z tym jego mowa pod względem dźwiękowym powinna być na ogół opanowana. Mowa dziecka sześcioletniego jest w pełni ukształtowana w aspekcie fonologicznym. Posiada ono duży zasób słownika czynnego od 3000 do 4500 słów i poprawnie buduje zdania z punktu widzenia „gramatyki, składni i semantyki”. Wzrost zasobu słownictwa jest efektem rozwijającej się kompetencji językowe oraz rozwoju poznawczego a głównie zdolności pamięciowych potrzebnych do zapamiętywania i przetwarzania nowych wyrazów i tworzenia pojęć. Mowę sześciolatka powinien również cechować właściwy „akcent, rytm i melodia”.W wieku sześciu lat utrzymuje się nasilona aktywność werbalna, która czasem przybiera formę gadatliwości. Wypowiedzi dziecka są tym pełniejsze, im bardziej jest ono emocjonalnie związane z ich treścią. Pod koniec okresu przedszkolnego zauważalne jest to, iż dziecko posługuje się mową jedynie w fazie planowania czynności, a nie, jak było wcześniej, podczas swojej aktywności.
Opisane etapy rozwoju mowy odnoszą się do dziecka z tak zwaną normą intelektualną dziecka zdrowego i słyszącego. Istnieją jednak szczególne przypadki, kiedy niestety mowa rozwija się z pewnym opóźnieniem


Bibliografia:
1. Przetacznikowa M., Psychologia rozwojowa, Warszawa 1967
2. Kurcz I., Pamięć. Uczenie się. Język, Warszawa 1992
3. Schiefelbusch R. L., Rozwój języka i jego kształtowanie, [w:] Sawa B., Dzieci z zaburzeniami mowy, Warszawa 1990
4. Kaczmarek L., Nasze dziecko uczy się mowy, Lublin 1966
5. Gałkowski T., Jastrzębowska G., Logopedia, Opole 1999