Barwa i jej znaczenie w twórczości plastycznej dziecka

Według słownika szkolnego kolor, barwa to inaczej: „postrzegana wzrokowo właściwość przedmiotu zależna od długości fali promieniowania świetlnego wysyłanego przez ten przedmiot lub odbitego od jego powierzchni, uwarunkowana struktura materialna przedmiotu, na który pada światło i którego powierzchnia w różnym stopniu to światło pochłania, rozprasza lub przepuszcza.”1 Wyróżnić można sześć kolorów, tzw. podstawowych (zasadniczych, prostych).Są to: fiolet, błękit, zieleń, żółć, pomarańcz i czerwień.
W teorii malarstwa za podstawowe barwy uważa się jedynie trzy: żółć, czerwień i błękit. Poprzez odpowiednie połączenie pozwalają na uzyskanie reszty. Zmieszanie dwóch kolorów zasadniczych pozwala uzyskać kolor czysty, połączenie wielu kolorów zasadniczych daje w rezultacie kolor złamany.2
W twórczości plastycznej dziecka kolor odgrywa ważna rolę. Należy jednak zaznaczyć, że upodobania kolorystyczne w sztuce dziecka zależą od jego wieku, osobowości i wychowania.3 Jak podkreśla Anna Trojanowska: „ Instynkt kolorystyczny w pierwszych bazgrotach niezauważalny, kształtuje się u dziecka systematycznie malującego bardzo szybko. Dziecko 4-letnie ma już wyraźnie emocjonalny stosunek do barwy.”4 Dziecko bardzo lubi posługiwać się barwami czystymi, chętnie uczy się nazw danych kolorów, w przypadku farb lubi nakładać jedną na druga tworząc w ten sposób gamę kolorów.
Analizując znaczenie barw w twórczości plastycznej dziecka, należy przeanalizować stosunek dziecka do koloru poprzez zmieniające się lata jego życia.
W okresie bazgrot, czyli pierwszych rysunkach dziecka kolor nie odgrywa większej roli. Można nawet powiedzieć, że jest zupełnie nieistotny. Potwierdzeniem są słowa V. Lowenfeld’a i W. Lambert Brittain’a, którzy piszą: „(...) barwa odgrywa w stadium bazgrania zupełnie podrzędną rolę (...). Jeśli dziecko ma do wyboru wiele barw, to zabawa nimi może niekiedy odciągać je od bazgrania (...).”5 Jadwiga Cybulska-Piskorek dodaje, iż w okresie bazgroty dziecko maluje w sposób chaotyczny i przypadkowy, a jego ekspresja plastyczna ma charakter abstrakcyjny.6
Wielu badaczy podkreśla, że w tym okresie dziecko używa przypadkowych kolorów. S. Popek, analizując rozwój kolorystyki w ekspresji plastycznej dzieci przedszkolnych potwierdził ten wniosek. Dodaje jednak, że analizowane wyniki badań zaprzeczają uogólnieniom, które sprowadzały kolorystykę pierwszych bazgrot do kolorów podstawowych. W badaniu wykorzystał 22 kolory z czego dzieci wybrały 18.7
Dla dziecka w tym okresie ważniejsza jest możliwość wyrażenia swojej ekspresji poprzez ruchy rąk. Zauważa, że potrafi tworzyć wytwory i na nich się koncentruje. Dziecko pokrywa powierzchnię papieru kolorami przypadkowymi. Malując farbami, pędzel w jego rękach wykonuje nieskoordynowane ruchy. Dzieci malują przyciskając pędzelek bardzo mocno do kartki, inne natomiast zaznaczają jedynie cieniutką smugę, a jeszcze inne odrzucają pędzel malując palcami. J. Cybulska-Piskorek stwierdza, że: „Bawi je zmiana spowodowana dodaniem każdej nowej smugi lub plamy. Działanie tych plam, plamek i kolorowych smug, które świecą i mienią się (...) wywołują u dziecka silne wzruszenia. Jest to okres twórczości najbardziej spontanicznej i szczerej, bez próby jakiegokolwiek świadomego zamierzenia.”8
W początkowym okresie wieku przedszkolnego dziecko zaczyna tworzyć własne kompozycje malarskie. Dziecko 3-4 letnie poszukuje i dobiera kolory takie, które lubi. Często zestawia barwy ciepłe i jaskrawe jak np.: czerwień, żółć, brązy z barwami chłodnymi jak zieleń, błękit, fiolet.9 Dzieci wbrew pozorom lubią kolor czarny, który najsilniej kontrastuje z innymi barwami, a ponadto ożywia je. Barwa szara uważana jest za kolor brzydki. Przedmiot brzydki, zdaniem dziecka maluje jako szarą plamę, ładny natomiast maluje kolorowo i bardziej precyzyjnie.10Jak podkreśla Zofia Czerwosz: „ Dzieci lubią kolory tak bardzo, że chciałyby cały świat ubarwić. Młodsze dzieci dobierają farby z pewną beztroską, nie zawsze dbają, by kolory zgodne były z rzeczywistością.”11 A. Trojanowska stwierdza, że w tym czasie dziecko potrafi malować „zielone nieba” i „fioletowe krowy”.12
Alfred Ligocki analizując prace dzieci zaobserwował, iż „dzieci do lat siedmiu nie wychodzą poza przypadkowość i chaotyczność kompozycji barwnej.” 13 Powołując się na S. Szumana dodaje: „Dziecku brak jeszcze zdolności spojrzenia na całość: bierze ono kredkę do ręki, koloruje nią kilka obok siebie leżących elementów ornamentu, następnie bierze kredkę innego koloru, koloruje nią inną grupę elementów itp.”14 Dziecko 5-6 letnie potrafi nazywać barwy i różnicować ich odcienie. Ponadto, jak twierdzi J. Cybulska-Piskorek: „Odczuwa ciepło i neutralność kolorów oraz specyfikę ich wzajemnego oddziaływania w kompozycji.”15 A. Ligocki, stwierdza, że dzieci w wieku od 5 do 9 lat pokrywają rysunek w sposób nienaturalistyczny tzn. używając kolorów bardzo mocno nasyconych. Pojawiają się również dwie tendencje w sposobie malowania W pierwszej- postacie zostają pocięte na różnokolorowe części. Piesek na obrazku dziecka może mieć jedna nogę niebieską, a drugą różową. W drugiej- barwy umieszczone na przedmiocie wychodzą poza kontur i przechodzą na przedmioty sąsiednie poza jego kontury.16 Barwa, jak stwierdza Stanisław Popek: „(...)pełni w tym okresie funkcję ekspresyjną i estetyczna, a nie dokumentacyjną”17 Tak wiec, jak dodaje dalej, barwy są w pełni ekspresją ich osobowości.18
Stanisław Szuman podkreśla, że dziecko osiąga harmonie układu kolorystycznego, nieraz o dużej wartości estetycznej. Dzieci używają dużej liczby kolorów i wobec tego powstają kompozycje nazywane „pstrokatymi”, oraz kompozycje „kalejdoskopowe” inaczej „tęczowe”. Kompozycja pstrokata powstaje wówczas, gdy poszczególne elementy ornamentu zostają zabarwione każdy na inny kolor . Kalejdoskopowa kompozycja to taka, w której każdy element zabarwiony jest kilkoma barwami tworząc w ten sposób tęczę kolorów.19
Podsumowując ten okres życia można stwierdzić, iż rysunki dzieci charakteryzują się takimi cechami jak:
a) przypadkowym, nieintencjonalnym wyborem kolorów: „dzieci kolorują dowolną część obrazka, takim kolorem ołówka, który akurat wezmą do ręki;”20
b) tendencją do kolorów jaskrawych, intensywnych i czystych;
c) tendencją do zestawienia płaszczyzn kontrastowych;
d) rozbijaniem płaszczyzny ograniczonej konturem na fragmenty (fragmentacja kolorystyczna);
e) przenoszenie koloru, poprzez przekroczenie konturu, z jednej płaszczyzny na drugą (rozlewność kolorystyczna)21

Kolorystyka w malarstwie dzieci między 6 a 10 rokiem życia zmienia się. W tym czasie dziecko odchodzi od kolorowania w sposób spontaniczny, ale zauważa że przedmiotom przyporządkowane są określone barwy. Herbard Read pisał: „ Jeżeli... pozwolimy dziecku swobodnie wybrać kolory, zawsze namaluje drzewo zielone, wulkan czerwony, a niebo niebieskie, chociaż drzewo może być brązowe, wulkan czarny, a niebo zazwyczaj szare.”22 W tym czasie pojawia się koloryt realistyczny, tzn. poszczególne elementy otrzymują takie barwy, jakie można dostrzec potocznie w naturze. A. Ligocki zaznacza, iż: „W tym okresie ekspresyjność barw i malarskie zalety ich układu ulegają znacznemu osłabieniu. Obrazy stają się przeważnie nudnie poprawne.”23 Dzieci w wieku szkolnym wyzbywają się powoli ekspresyjności w kolorystyce. W swoich pracach opierają się na realiźmie. S. Popek wyjaśnia, iż ten realizm wiąże się z przyporządkowaniem, plam barwnych określonym przedmiotom.24 Powołując się na słowa S. Szumana, pisze: „(...) czynnikiem powodującym zmiany jest wiek dziecka, gdyż płeć nie wywiera wpływu na kolorystykę kompozycji tematycznej. Tak wiec najistotniejszy przełom w operowaniu kolorem dokonuje się miedzy siódmym, a dziewiątym rokiem życia.”25
Okres ten jest okresem, w którym zostaje powoli zahamowana swoboda w doborze kolorów i może trwać nawet do 13 roku życia. Staje się tak, iż dziecko poznaje otaczający świat i uważnie go obserwuje. V. Lowenfeld i W.L.Brittain zauważyli, że łączenie koloru i konkretnego przedmiotu jest bezpośrednim efektem rozwoju procesów myślowych dziecka.26 Twierdzą oni, iż: „Schemat barw jest zatem oznaką rozwijającej się zdolności myślenia abstrakcyjnego, a także świadczy o tym, że dziecko potrafi przenosić swe doświadczenia na inne sytuacje.”27
Podsumowując zacytuje słowa J. Cybulskiej-Piskorek: „Zawarte w ekspresji malarskiej dziecka wartości formalne, takie jak zestawienie harmonijne barw, nasycenie barw, kontrastujące ze sobą tonacje ciepłe i zimne barw, zróżnicowanie wielkości kształtu plam barwnych, oryginalne rozwiązania kompozycyjne - przeważają nad wyobrażeniami przedmiotowymi żywych istot i rzeczy.”28


1 K. Mikocka-Rachubowa, Słownik Szkolny, Terminy i pojęcia z wiedzy o sztuce, Warszawa 1994, s.75.
2 Ibidem, s. 76.
3 A. Trojanowska, Dziecko i plastyka, Warszawa 1983, s. 51.
4 Ibidem, s. 51.
5 V. Lowenfeld, W. L Brittain, Twórczość a rozwój umysłowy dziecka, Warszawa 1977, s.60.
6 J. Cybulska-Piskorek, Twórczość plastyczna dziecka w wieku przedszkolnym, Warszawa 1976, s.51.
7 S. Popek, Barwy i psychika, Lublin 1999, s. 262.
8 Ibidem, s.52.
9 Ibidem, s. 53.
10 J. Cybulska-Piskorek, Twórczość plastyczna..., op. cit., s.54.
11 Z. Czerwosz, Dzieci lubią rysować, Warszawa 1973, s. 29.
12 A. Trojanowska, Dziecko i ..., op. cit., s. 51
13 A. Ligocki, Malarstwo dzieci, Katowice 1962, s. 31.
14 Ibidem, s. 31.
15 . J. Cybulska-Piskorek, Twórczość plastyczna..., op. cit., s. 54.
16 Ibidem, s. 30.
17 S. Popek, Barwy i psychika, Lublin 1999, s. 245.
18 Ibidem, s. 245.
19 A. Ligocki, Malarstwo..., op. cit., s. 31.
20 S. Szuman, K. Brzychczy, O sztuce i wychowaniu estetycznym, Warszawa 1969, s. 514.
21 Ibidem, s. 515-516.
22 H. Read, Wychowanie przez sztukę, Wrocław 1976, s.186.
23 A. Ligocki, Malarstwo..., op. cit., s.30.
24 S. Popek, Barwy i ..., op. cit., s. 248.
25 Ibidem, s.248.
26 S. Popek, Barwi i..., op. cit., s. 250.
27 V. Lowenfeld, W. L. Brittain, Twórczość a..., op. cit., s. 102.
28 J. Cybulska-Piskorek, Twórczość plastyczna..., op. cit., s. 57.