Metody pracy terapeutycznej oraz zasady i organizacja zajęć

Terapia pedagogiczna to termin wywodzący się z medycyny, która terapię - z greckiego therapeia – leczenie, opieka określa jako działanie na przyczyny i objawy choroby w celu przywrócenia zdrowia. Pedagogika - czyli teoria wychowania i nauczania; świadoma i celowa działalność wychowawcza połączona w nazwie z terapią określa nam zakres działania w obszarze edukacyjno – wychowawczym. To swoista interwencja wychowawcza, zmierzająca do spowodowania określonych pozytywnych zmian w zakresie sfery poznawczej i emocjonalno – motywacyjnej oraz w strukturze wiedzy i umiejętności szkolnych dziecka. Wyznaczyć można wynikające z takiego ujęcia terminu dwa kierunki działań: zmierzające do zlikwidowania przyczyn oraz terapię objawową likwidującą cierpienie i skutki chorobą wywołane. Pojęcie terapii przyjęło się na gruncie pedagogiki specjalnej wyrosłej z medycyny. Analizując termin terapii pedagogicznej w kategoriach procesu określić należałoby jej cele, przedmiot i podmiot oddziaływań oraz określenie form, metod i środków oddziaływania interwencyjnego.
M. Tyszkowa wyróżnia trzy cele nadrzędne terapii pedagogicznej:
- usuwanie bezpośrednich przyczyn niepowodzeń szkolnych
- wyrównywanie braków w wiadomościach i umiejętnościach
- przywrócenie prawidłowych postaw ucznia wobec nauki, rozumiane jako szersze oddziaływania terapeutyczno – wychowawcze, bez których nie może być mowy o efektywności na płaszczyźnie społeczno pedagogicznej, autorka podkreśla pojawiające wśród uczniów z trudnościami zaburzenia w sferze motywacyjno – osobowościowej, a nierzadko uogólnione zaburzenia rozwoju osobowości jeżeli chodzi o: stosunek do nauki, wyobrażenie własnej osoby i stosunek do samego siebie, motywacja aktywności, poziom organizacji zachowania.
Różnorodność celów skutkuje różnorodnością terminów, które miały lub mają zastosowanie w określeniu terapii pedagogicznej : reedukacja, ćwiczenia korekcyjno - wyrównawcze, zajęcia korekcyjno – kompensacyjne .
Z drugiej jednak strony tak przyjęte założenia pozwalają na indywidualne podejście do każdego dziecka w konstruowaniu programu terapeutycznego dążącego do stworzenia możliwości wszechstronnego rozwoju umysłowego, psychicznego i społecznego dziecka na miarę jego możliwości.
Proces ten obejmujący dziecko, jego zaburzenia i trudności(czyli przedmiot oddziaływań, a jednocześnie podmiot, jeśli jest jej aktywnym uczestnikiem), a sterowany przez nauczyciela terapeutę (podmiot terapii pedagogicznej) wymaga stosowania określonych zasad, aby zrealizować wymienione cele.
Zasady te można określi za A. Cichockim jako następujące:
- maksymalna indywidualizacja stawianych wymagań, dobieranych metod i środków oddziaływania korekcyjnego, czasu trwania zajęć,
- dobieranie zadań na miarę możliwości dzieci tak, aby zapewnić im przeżycie sukcesu,
- duża częstotliwość i przystępność ćwiczeń,
- powolne stopniowanie trudności w nauce czytania i pisania uwzględniające złożoność tych czynności i możliwości percepcyjne dziecka,
- korekcja zaburzeń: ćwiczenie przede wszystkim funkcji najgłębiej zaburzonych i najsłabiej opanowanych umiejętności,
- kompensacja zaburzeń: łączenie ćwiczeń funkcji zaburzonych z ćwiczeniami funkcji niezaburzonych w celu wytworzenia właściwych mechanizmów kompensacyjnych,
- systematyczność i ciągłość oddziaływania psychoterapeutycznego,
- utrzymywanie zainteresowania,
- naprzemienność wysiłku i relaksu,
- akceptacja dziecka i pełna życzliwość wobec niego.
Stosowanie wyżej wymienionych zasad pozwala osiągnąć sukces nie tylko dziecku, ale pozwala na wysoką efektywność nauczyciela terapeuty. Poprzez wspólne osiągnięcia buduje się swoista więź między dzieckiem nauczycielem motywująca i mobilizująca obie strony.

Oddziaływanie terapeutyczno – wychowawcze jakim jest terapia pedagogiczna B. Kaja scharakteryzowała, odróżniając je od samego procesu wychowawczego, jako:
- ukierunkowane na jednostkę, która wskutek załamania się dotychczasowego procesu wychowawczego lun indywidualnych właściwości psychofizycznych ma potencjalnie mniejsze szanse prawidłowego rozwoju niż jej rówieśnicy i wykazuje zakłócenia przebiegu regulacji kontaktów z otoczeniem,
- proces zdecydowanie uzależniony od indywidualnych możliwości i potrzeb jednostki, wymagający poprzedzenia go diagnozą psychopedagogiczną,
- to proces, który wymaga rezygnacji z oceniania, porównywania ze standardami poza indywidualnymi w początkowej fazie terapii, eliminacji porażek, rywalizacji, napięcia i pośpiechu,
-specyfika jego wpływów polega na leczniczym i naprawczym oddziaływaniu na osobowość wychowanka,
- proces, który powinien być prowadzony przez osoby o wysokich kwalifikacjach zawodowych, posiadających zdolność empatii, zrównoważenie i wzbudzających zaufanie wychowanka.
B. Kaja uważa, że efektywność prowadzonej terapii jest zależna od:
- trafności diagnozy
- terapeuty
- zaburzeń, doświadczeń, potrzeb i motywacji wychowanka
- sytuacji terapeutycznych
- ogólnej atmosfery terapeutycznej
- intensywności terapii i czasu jej trwania.
Można dodać, że na sukces dziecka składa się nie tylko odpowiednio przygotowany i poprowadzony proces terapeutyczny oraz osobowość i kwalifikacje terapeuty, niezastąpionym czynnikiem jest również współpraca z rodzicami. Pozytywne wyniki można osiągną tylko wtedy, kiedy ćwiczenia są odpowiednio stosowane, dlatego rodzice powinni ćwiczyć z dzieckiem w domu wyłącznie przy ścisłej współpracy z nauczycielem .
Podobny pogląd podziela E. Gruszczyk – Kolczyńska, podkreślają, że najlepsze rezultaty można osiągnąć wówczas, gdy dorośli zajmujący się dzieckiem dążą do tego samego celu i czynią to w podobny sposób .
W kontaktach z rodzicami wyjaśniamy przyczyny trudności dziecka, wpływamy na postawę rodzica kierując go ku akceptacji dziecka, ukazujemy znaczenie rozwijania zainteresowań dziecka oraz angażujemy rodzica do aktywnego udziału w procesie terapeutycznym .
Wielu autorów podkreśla zależność efektów terapii od skutecznej diagnozy dziecka jako podstawy wszelkich działań profilaktycznych, korekcyjnych, kompensacyjnych o raz pomocnych jednostce lub grupie.
Słowo diagnoza oznacza rozpoznanie choroby na podstawie odpowiednich badań, ocenienie i wydanie opinii odnośnie pacjenta lub sytuacji.
Według M. Guziuk - Tkacz diagnoza w naukach społecznych w ujęciu szerokim oznacza poszukiwania badawcze mające charakter zarówno poznawczy (naukowy), jak i praktyczny i składa się z następujących etapów: opisu, oceny, konkluzji, tłumaczenia, postulowania i stawiania hipotez.
W ujęciu wąskim natomiast diagnoza oznacza badania prowadzone z pobudek i dla celów praktycznych lub rezultat tych badań. Jest to proces badawczy, który dotyczy pojedynczych osób lub małych liczebnie grup, rozpoczyna się pojawieniem problemów praktycznych, a kończy wskazówkami i zaleceniami oraz jest bazą do wszelkich czynności interwencyjnych, pomocowych, terapeutycznych oraz profilaktycznych.
Diagnoza pedagogiczna to działania:
- mające na celu rozpoznanie określonego problemu o charakterze dydaktyczno – wychowawczym,
- stanowiące podstawę (zespół założeń i przesłanek) do profesjonalnej pedagogicznej selekcji i interwencji,
- przeprowadzane w ścisłym związku z projektowaniem pedagogicznym(to znaczy, że są one bazą do opracowania teorii oraz dyrektyw do podjęcia decyzji pedagogicznych).
E. Górniewicz wyróżnia cztery etapy całościowej diagnozy pedagogicznej:
1.ocena poziomu czytania (znajomości liter, umiejętności czytania głośnego, tempa i techniki czytania, rozumienia czytanego tekstu)

2.ocena poziomu pisania (przepisywanie, pisanie ze słuchu, pisanie z pamięci, ocena poziomu graficznego pisma )

3.diagnoza środowiska rodzinnego (za pomocą wywiadu rodzicami oraz z wykorzystaniem technik projekcyjnych )

4.diagnoza prognostyczna będąca konfrontacją danych interdyscyplinarnego i indywidualnego badania dziecka poprzez :
- przygotowanie wyników badań uzyskanych toku prowadzenia diagnoz cząstkowych
- szczegółową analizę wniosków wyprowadzonych diagnozy pedagogicznej
- porównanie wyników diagnozy pedagogicznej z efektami badań lekarskich i psychologicznych
- konstruowanie wniosków końcowych
- przewidywanie możliwego rozwoju danego zjawiska z uwzględnieniem interwencji pedagogicznej.

Zajęcia korekcyjno – kompensacyjne poprzedzone scharakteryzowaną wyżej diagnozą odbywają się na określonych płaszczyznach działania, różnych w zależności od przyjętych kryteriów. I. Czajkowska i K. Herda proponują trzy etapy pracy terapeutycznej, jednak zwracają uwagę na kryteria dodatkowe jakimi są wiek dziecka, indywidualne właściwości, poziom opanowania technik i umiejętności szkolnych.
Proponowane etapy to:
1. Etap przygotowawczy – jego głównym celem jest kształtowanie gotowości dziecka do rozpoczęcia nauki czytania i pisania
Ćwiczenia w tym etapie podzielić można na:
- ćwiczenia rozwijające ogólne sprawności ruchowe (koordynacji ruchowej i ruchowo – wzrokowo – ruchowej) i sprawności manualne(ćwiczenia rozmachowe , manualne i graficzne)
- ćwiczenia funkcji wzrokowej i orientacji przestrzennej na podstawie konkretnego materiału oraz materiału abstrakcyjnego
- ćwiczenia funkcji słuchowej na podstawie dźwięków świata otaczającego, muzyki i dźwięków mowy (ćwiczenia wrażliwości słuchowej, ćwiczenia rytmiczne, ćwiczenia słuchu fonematycznego, analizy i syntezy słuchowej)
2. Etap drugi – terapia właściwa mająca na celu przezwyciężenie specyficznych trudności dzieci dyslektycznych w opanowaniu podstawowych umiejętności czytania i pisania wykorzystując materiał literowy stosowany w klasie przedszkolnej
Ćwiczenia te polegają na dalszym usprawnianiu funkcji wzrokowej, słuchowej i kinestetyczno – ruchowej, szczególnie w zakresie analizy i syntezy oraz kształcenia pamięci i koordynacji wzrokowo – słuchowo – ruchowej w różnych czynnościach z przechodzeniem stopniowo do ćwiczeń czytania i pisania.
3. Etap trzeci – doskonalenie umiejętności czytania i pisania w trakcie ćwiczeń korekcyjno – kompensacyjnych usprawniających funkcje: wzrokową, słuchową i kinestetyczno – ruchową oraz ich koordynację w czasie czytania i pisania.
Ćwiczenia te mają na celu opanowanie umiejętności poprawnego czytania i pisania poprzez eliminowanie charakterystycznych błędów popełnianych przez dzieci dyslektyczne oraz błędów ortograficznych związanych ze specyfiką pisowni polskiej.

Jednakże w trakcie pracy terapeutycznej nie należy zapominać o działaniach psychoterapeutycznych likwidujących niechęć do nauki a pobudzających motywację do zajęć. Przychylny stosunek do dziecka, odpowiedni ton głosu, łagodny wystrój sali i dobra organizacja zajęć przy jednoczesnym stosowaniu różnorodnych metod relaksacyjnych, wyciszających i koncentrujących uwagę dziecka pozwoli na osiągnięcie sukcesu przez dziecko i terapeutę. Aby ten sukces był odczuwalny należy przed przystąpieniem do zajęć uświadomić dziecku jego postępy i chwalić uzyskane wyniki. Aby dziecko nie zniechęcało się napotykanymi trudnościami, należy uprzedzić o przejściu do zadań trudniejszych. Ważne jest również to, aby dziecko wychodziło z zajęć w dobrym nastroju, chętniej do nich wróci w szkole i w domu. Istotnym czynnikiem jest również wykonywanie przez dziecko różnych wytworów, które może zabrać do domu. Mogą być to również prace, które są tworzone w trakcie kolejnych zajęć, co buduje w dziecku nawyk systematyczności i staranności, a także ćwiczy koncentrację uwagi i chęć dążenia do wyznaczonego celu.

Konstruując jednostkę zajęciową należałoby uwzględnić wyżej wymienione czynniki i można by się kierować następującymi wskazówkami:

- nowy materiał należy podać, pogłębić i utrwalić
- zasadniczo w każdej jednostce powinno wystąpić wprowadzenie nowego materiału oraz sprawdzenie stopnia opanowania i trwałości uprzednio opracowanego
- nowowprowadzony materiał powinien ściśle wiązać się z poprzednio wdrożonym
- niektóre formy ćwiczeń, treści programowe należy powtarzać indywidualnie z uczniami, którzy mają trudności w ich wykonaniu
- jednostka powinna składać się z kilku elementów spełniających zadania terapeutyczne o charakterze korekcyjnym, relaksacyjnym i stymulującym
- nie można dopuścić do przeładowania jednorodnych ćwiczeń wymagających od dziecka nadmiernego wysiłku
- układ ćwiczeń powinien stanowić przeplatankę ćwiczeń usprawniających zaburzone funkcje, ćwiczeniami funkcji sprawnych lub mniej zaburzonych .

Oprócz merytorycznego przygotowania terapeuty, stosowanie zasad i właściwych ćwiczeń dla danego dziecka, nie bez znaczenia jest zorganizowanie miejsca pracy. Ćwiczenia z zakresu terapii pedagogicznej powinny być prowadzone w osobnym gabinecie, wyposażonym w odpowiedni zestaw pomocy:
- usprawniających funkcje wzrokowe na materiale nieliterowym, funkcje wzrokowe na materiale literowym, sylabowym i wyrazowym oraz percepcję słuchową
- kształcących koordynację wzrokowo – słuchową, sprawność manualną i koordynację wzrokowo – ruchową
- doskonalących techniki czytania i pisania, ortografię i mowę.

Dziecko zdiagnozowane ze stwierdzonymi zaburzeniami i konkretnymi wskazaniami do ćwiczeń rozpoczyna (lub kontynuuje) terapię pedagogiczną. Z powodu różnic indywidualnych dotyczących wyżej opisanych trudności dobór metod pracy zależy od cech zaburzenia u danego dziecka, jego predyspozycji i wieku.
Metody terapii pedagogicznej według A. Cichockego to zróżnicowane sposoby postępowania z dzieckiem mającym trudności w nauce. Często używa się terminu „techniki postępowania” lub „ćwiczenia”, znacznie szerszy wymiar mają autorskie koncepcje, systemy i modele .

B. Zakrzewska proponuje następujące metody postępowania z dzieckiem dyslektycznym, które mają pomóc mu w zdobywaniu umiejętności czytania i pisania:
- treningowe , poprawiające szybkość i bezbłędność czytania,
- kształcące trzy funkcje w procesie pisania (wzrokową, słuchową, wyobrażeniowo – pamięciową),
- preferujące rozwój analizy i syntezy wzrokowo – słuchowej i słuchowo – wzrokowej,
- rozwijające rozumienie treści w różnych formach czytania (pasywnego, cichego, głośnego),
- usprawniające pisownię par ortografów,
- ułatwiające opanowanie pisowni głosek miękkich 1- i 2- literowych,
- kombinatoryka wyrazowa,
- korygujące błędy w pisaniu.

B. Kaja natomiast koncentrując się nie tylko na metodach usprawniających poszczególne funkcje, ale również oddziaływujące na sferę emocjonalno – motywacyjną wyróżnia:
- techniki relaksacyjne (technika relaksacji według Jacobsona, relaksacja według Wintreberta, relaksacja oparta na treningu autogennym w wersji A. Polender),
- polskie modyfikacje metody Bon Depart (Metoda Dobrego Startu, Alfabet Piosenek),
- metoda symboli dźwiękowych – zajęcia o charakterze muzykoterapeutycznym (ekspresja ruchowa, interpretacja plastyczna utworów muzycznych, poznawanie i operowanie symbolami dźwięków, zabawy słowno – muzyczno – ruchowe, relaksacja),
- techniki parateatralne (technika zamiany ról, inne techniki parateatralne: teatrzyk palcowy, teatrzyk kukiełkowy, teatrzyk wyboru),
- metoda malowania dziesięcioma palcami,
- system percepcyjno – motoryczny Kepharta,
- Metoda Weroniki Sherborne,
- niedyrektywna metoda poradnictwa dla rodziców,
- metoda prowadzenia indywidualnych rozmów z rodzicami.
Niektórzy autorzy przedstawiają jedną wybraną metodą pracy z dziećmi dyslektycznymi, na przykład naukę czytania i pisania metod sylabową albo koncentrują się na przedstawieniu poszczególnych metod ćwiczeń odnośnie zaburzonych funkcji.
Wśród modeli terapii pedagogicznej pojawiają się wciąż nowe metody, jak „18 struktur wyrazowych” J. Kujawy i M. Kurzyny, ekspresji ruchowej C. Orffa, improwizacji ruchowej R. Labana, gimnastyki rytmicznej A.M. Kniessów, kinezjologii edukacyjnej P. Denissona. Mamy również arteterapię, choreoterapię, bajkoterapię, logoterapię, glottodydaktykę, hipoterapię, dogoterapię itp. Są to więc wszelkie oddziaływania, które mają na celu polepszenie sytuacji dziecka, usprawnienie lub zniwelowanie jego trudności o charakterze szkolnym jak i ujawniających się w procesie wychowawczym.


Bibliografia:
W. Brejnak, Kocham i wychowuję, Oficyna Wydawniczo – Poligraficzna i Reklamowo – Handlowa „Adam”, Warszawa 1993
A. Cichocki, Podstawy oddziaływań terapeutycznych w szkole
[w] red. A. Balejko, M. Zińczuk, Terapia pedagogiczna w teorii i praktyce, Białystok 2006
I. Czajkowska, K. Herda, Zajęcia korekcyjno – kompensacyjne w szkole, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1989
red. L. Drabik, A. Kubiak – Sokół, E. Sobol, L. Wiśniakowska, Słownik języka polskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007
E. Gruszczyk – Kolczyńska, E. Zielińska, Dziecięca matematyka, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne SA, Warszawa 1997
M. Guziuk – Tkacz, Badania diagnostyczne w pedagogice i psychopedagogice, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 2011
E. Górniewicz, Pedagogiczna diagnoza specyficznych trudności w czytaniu i pisaniu , wyd. Adam Marszałek, Toruń 2002
T. Gąsowska, Z. Pietrzak – Stępkowska, Praca wyrównawcza z dziećmi mającymi trudności w czytaniu i pisaniu, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1994
K. Grabałowska, J. Jastrząb, J. Mickiewicz, M. Wojak, Ćwiczenia w czytaniu i pisaniu. Poradnik metodyczny do terapii dzieci dyslektycznych, Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa „ Dom Organizatora”, Toruń 1995
B. Kaja, Zarys terapii dziecka, Wydawnictwo Uczelniane WSP w Bydgoszczy Bydgoszcz 1994
W. Kopaliński, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Państwowe Wydawnictwo Wiedza Powszechna, Warszawa 1967
Ministerstwo Edukacji Narodowej , O dysleksji czyli specyficznych trudnościach w nauc, Ministerstwo Edukacji Narodowej Biuro Administracyjno – Gospodarcze, Warszawa 1999
M. Tyszkowa, Terapia zaburzeń motywacji i osobowości jako zadania pracy reedukacyjno – wyrównawczej [w] „Problemy Opiekuńczo – wychowawcze” 1976 nr.2
B. Zakrzewska, Trudności w czytaniu i pisaniu, WSiP, Warszawa 1996.