Gry uczniowskie - jak sobie z nimi radzić?

Często w praktyce szkolnej spotykamy się z sytuacjami w których czujemy się bezradni, pozbawieni kontroli, niekompetentni. Trudne sytuacje wychowawcze i tzw. trudni uczniowie sprawiają, że możemy rozwinąć skrzydła w poszukiwaniu nowych lub nieznanych metod, aby wyjść z sytuacji z pozoru bez wyjścia. Pozwolić na to może analiza gier uczniowskich zawarta w książce K. Ernsta „ Szkolne gry uczniowskie. Jak sobie z nimi radzić”, która za punkt wyjścia przyjmuje założenia analizy transakcyjnej Erica Berne. Podstawowe pojęcia tego problemu to:
• Opis stanów ego : Rodzic (stan kształtowany przez wczesnodziecięce doświadczenia w kontaktach z osobami znaczącymi – najczęściej rodzicami), Dziecko (stan różnorodnych emocji i działających popędów), dorosły (mediator między Dzieckiem a Rodzicem umożliwiający zaspokojenie potrzeb Dziecka ograniczonego przez normy Rodzica)
• Skrypt: scenariusz życia, program życiowy będący samospełniającą się przepowiednią
• Transakcja: bodźce i reakcje wysyłane od wyżej opisanych stanów ego w komunikacji między osobami
• Gry : seria transakcji, głównie równoległych, z ukrytą motywacją, których celem jest potwierdzenie swojego scenariusza życiowego lub zdobycie określonych „głasków”
Kern Ernst podaje „przepisy” na określenie stopera gry – komunikatu przez który ujawnia się ukryty motyw gry, co może być metodą rozwiązania danej sytuacji szkolnej.
Oto poszczególne przykładowe działania, jakie mógłby podjąć nauczyciel aby poradzić sobie z grami uczniowskimi:
Gdy gra przeszkadza w prowadzeniu lekcji:
- Awantura – wyjaśnić głosem Dorosłego w jaki sposób gra „awantura” przeszkadza w pracy i jak negatywny wpływ ma na przyjaźń między ludźmi, wyraźnie zaznaczyć granice tolerowanego zachowania, aktywnie słuchać ucznia, ustanowić stały kontakt z uczniem jednego z nauczycieli (możliwość otrzymania przez dziecko potrzebnych mu bodźców)
- Drażliwy – zbadać czego uczeń próbuje uniknąć, a potem zaproponować mu możliwą do przyjęcia alternatywę
- Głupi – zwrócić uwagę, na to, czy ludzie nie uśmiechają się, gdy odgrywa jedną ze swoich „głupot”, wycofanie się z roli wybawcy lub Prześladowcy, doprowadzenie do przyjacielskiej konfrontacji
- Błazen – dystans i poczucie humoru
- Niezdara – prośba głosem Dorosłego o niedotykanie i niemanipulowanie żadnym sprzętem w klasie
- Zmuś mnie – jasne określenie przez nauczyciela sprawy wyboru i konsekwencji lub rezygnacja z ocen wyrażonych cyfrą lub literą
We wszystkich wyżej wymienionych przypadkach dobrym rozwiązaniem jest przekazanie odpowiednich bodźców graczom zanim rozpocznie się gra.
- Znajdźmy się – wykazanie korzyści i uczynienie postępu w kierunku osiągnięcia upragnionych celów w życiu, alternatywne zagospodarowanie czasu
- Policjanci i złodzieje – natychmiastowy wynik przynoszą powtarzane wielokrotnie transakcje dorosłych, długofalowo Rodzicielskie działania zachęcające do czynów pozytywnych oraz uwagi Dorosłego kierujące na inne zainteresowania
- Chcę być wyrzucony – poprzedzenie gry uruchomieniem okazania uwagi przez Dziecko, Dorosłego lub wychowującego Rodzica
Gdy gra upokarza:
- Kochanie – nie obrażać się o uwagi i przyjąć część „polukrowaną”
- Wada – koncentracja na bodźcach pozytywnych, budowanie kompetencji i pewności siebie
- Dlaczego przytrafia się to zawsze mnie – pozostawienie uczniowi wyboru rodzaju i wielkości zadanej do wykonania pracy i przypominanie o nich uczniowi przez wybranego pomocnika – ucznia
- Ubóstwo – wynegocjowanie z uczniem umowy co do ilości wymaganej pracy, jej typu i zapłaty
- Dlaczego ty nie-tak, ale- zaprzestanie podsuwania propozycji rozwiązań, pozostawienie rozwiązania uczniowi
- Spóźniony referat – ustalenie daty świadomie przesuniętej o kilka dni wcześniej, wysłuchiwanie wymówek bez angażowania się i rada, aby uczeń zrobił pracę jak najszybciej
- Drewniana noga – poproszenie ucznia o pracę zastępczą
Gdy mamy do czynienie a z wyrafinowanym graczem:
- Ale z Pana wspaniały profesor: Uczeń- nawiązanie ciepłego kontaktu z uczniem i zainteresowanie go ciekawym materiałem
- Ale z Pana wspaniały profesor: Poszukiwacz – świadomość manipulacji i brak przyzwolenia na nią
- Zastawianie pułapki: Powalczcie trochę ze sobą – odesłanie pytania podpuszczającego lub kłopotliwego do źródła z którego pytanie wypłynęło
- Zastawianie pułapki: Panna Mufflet – uzgodnienie kontrowersyjnych oddziaływań ze zwierzchnikiem i przygotowanie recenzji ekspertów, zaproponowanie oceny Dorosłego
- Zastawianie pułapki: Niech mają za swoje – grę przerwać na początku wyjaśnieniem uczniowi w sposób naturalny i bez zdenerwowania, że natłok pracy nie pozwala mu poświęcić więcej czasu
- Zastawianie pułapki: Wyniosły i dumny – nie reagować przesadnie przy pierwszej prowokacji, wytłumaczenie uczniowi istnienia ograniczeń niezależnych od nauczyciela
- Zastawianie pułapki: Zrób coś dla mnie – zaprzestanie używania wyrażeń typu Zrób to dla mnie..., Tym co chcę, żebyś zrobił jest...
- Zastawianie pułapki: Pończocha – rozmowa o kłopotliwych sytuacjach w obrębie tej samej płci
- Zastawianie pułapki: Gwałt – w godzinach pracy i czasie obcowania z uczniami nauczyciel powinien występować w roli Dorosłego, a od czasu do czasu w roli Rodzica, unikanie form zbyt poufałych
Powyżej przedstawione reakcje są jedynie przykładem przerwania gry uczniowskiej, nie są jedynie słusznym rozwiązaniem i każdą grę należy rozpatrzyć indywidualnie.
Autor często przytacza kilka antytez, jak również opisuje gry stosowane przez nauczycieli, co daje różnorodne możliwości transakcyjne.
Przytaczając wyżej wymienione sposoby – przepisy na gry uczniowskie to oczywiście jeden z wielu elementów życia szkolnego. Spotkać się można również z grami nauczycieli i zapewne z grami rodziców i wszelkich osób zaangażowanych w proces edukacji.
Gra nauczycielska toczy się za każdym razem, gdy osobiste uczucia nauczyciela biorą górę nad celami wynikającymi z jego obowiązków lub gdy są realizowane kosztem wymienionych celów.
Oto różne rodzaje gier nauczycielskich oraz działania – przepisy na ich przerwanie:
• Gry „ Blisko ucznia”
- Koleś: zwrócenie uwagi na sygnały wysyłane przez ucznia świadczące o zbytnim zbliżeniu w sferę intymności, pilnowanie granic przez nauczyciela w zachowaniu jego wewnętrznego dziecka
- Wyrażanie samego siebie: konfrontować cele pracy z działaniami skierowanymi do ucznia, ustanowić jasne cele pracy dla ucznia i nauczyciela
- Krytyka: trzymanie się celów narzuconych przez określony program i unikanie wszystkiego co nie przyczynia się do ich realizacji
- Jesteś niezwykle spostrzegawczy: niedopuszczenie do manipulacji w podobny sposób jak w uczniowskiej grze Potakiwacz
• Gry „Pomocny”
- Kartoteka ucznia: nie należy polegać tylko na znalezieniu „właściwej przyczyny” zachowania i trudności ucznia - odpowiedniej antytezy do jego gry
- Ja tylko próbuję ci pomóc: nauczyciel przerywa zależność – uczeń otrzymuje pełną swobodę rozwiązywania własnych problemów
- Radosna: wypełnianie obowiązków przez nauczyciela bez fałszywego rozsiewania radości
- Wychowanie: oprócz szukania przyczyn atmosfery w klasie rozszyfrować grę i stosować przyjęte zasady wychowania i nauczania
- Dlaczego ty nie – tak, ale: pozwolenie uczniowi na samodzielne poszukiwanie rozwiązania problemu
- Popatrz jak się starałem: mieć na uwadze cele jakie zakłada określony program nauczania, obowiązki nauczyciela i specyfikę gier uczniowskich
• Gry „Ja wiem najlepiej”
- Co więcej: gra zostaje rozwiązana gdy uczeń posłuży się techniką uważnego słuchania mówiącego
- Powiedz mi to: szanowanie prawa ucznia do własnego zdania, uszanowanie Dorosłego ucznia i kontrola chęci własnego Rodzica do uzależnienia ucznia
- Zawodowiec: jeżeli nauczyciel rozpocznie tę grę powinien przerwać zapoczątkowane przez siebie gry uczniowskie
- Dlaczego ty - nie, ale:najlepszym zabezpieczeniem dla ucznia jest przestrzeganie dat i stosowanie się do reguł postępowania obowiązującego w klasie, nauczyciel podejrzewający się o taką grę wywiesza daty i listę zasad w widocznym miejscu
- Teraz cię mam: częstsze gratulowanie uczniom ich pozytywnych osiągnięć i zmniejszanie liczby dowodów łamania przepisów
- Patrz co przez ciebie zrobiłem: uczeń pozostawia nauczyciela samego w celu opanowania emocji, nauczyciel przeorganizowuje swój plan dnia aby być dostępnym dla ucznia lub zamyka drzwi na klucz
- Sala rozpraw: pozwolenie uczniom na samodzielne rozwiązywanie swoich sporów
- Pułapka: udzielanie właściwych odpowiedzi na aluzyjne pytanie, przekazanie bodźców potrzebnych uczniowi
- To już było: zmiana nauczyciela
Zaznaczyć warto, że gry stanowią tylko część systemu analizy transakcyjnej, to szereg wzajemnie uzupełniających się transakcji zmierzających do określonego celu. Nie wszystkie gry uprawiane w klasie trzeba eliminować. Uspokajający jest fakt, że jasne określenie i doprecyzowanie obowiązków, celów i zasad może skutecznie zapobiegać grom utrudniającym realizację celów nauczania.


Bibliografia:
K. Ernst, Szkolne gry uczniowskie. Jak sobie z nimi radzić, Wydanie drugie. WSiP, Warszawa 1991.