Dysleksja - istota i uwarunkowania zjawiska

Zainteresowanie problemem dysleksji trwa nieprzerwanie od ponad stu lat zarówno wśród naukowców zajmujących się tym różnorodnym zjawiskiem jak i osób dotkniętych zaburzeniem. Jest to przedmiot badań interdyscyplinarnych nadal będący nierozwiązaną zagadką, przyczyną sporów i kontrowersji.
Dysleksja jest zaburzeniem o narastającej częstotliwości, procesem zmiennym i dynamicznym o różnorodnych społecznych i emocjonalnych konsekwencjach.Rozpoznanie objawów ryzyka dysleksji już w wieku przedszkolnym umożliwia podjęcie specjalnie zaplanowanych ćwiczeń stymulujących ikorygujących rozwój dziecka, co umożliwia zapobieganie trudnościom lub ich minimalizowanie w późniejszym okresie.
Nie jest łatwo odpowiedzieć na pytanie: czym jest dysleksja? Właściwie im więcej dowiadujemy się o tym zjawisku możemy dokładniej je opisać i jednocześnie trudniej jest je scharakteryzować w sposób ogólny.
Słowo „dysleksja” jest pierwszym ogólnym terminem nazywającym różne trudności w uczeniu się . Według G. Krasowicz – Kupis podanie jednej precyzyjnej definicji nie jest możliwe ze względu na: zróżnicowane rozumienie pojęcia dysleksji, niejednolite poglądy na temat objawów , nawet przy zbliżonym rozumieniu terminów, dynamikę i zmienność objawów w czasie.
Według autorki podstawowym objawem dysleksji są trudności w opanowaniu czytania, uporczywe i o znacznym nasileniu, traktuje jednak dysleksję przede wszystkim jako szeroko rozumiane zaburzenie komunikacji.
Wśród przytaczanych definicji syntezą najnowszej wiedzy jest określenie, że „ ...dysleksja jest rodzajem specyficznych trudności w uczeniu się, dotyczących głównie czytania i pisania. Dysleksja jest charakteryzowana przez trudności w przetwarzaniu dźwięków,z których zbudowane są słowa, a także przez osłabienie werbalnej STM; jej efekty mogą być widoczne w mowie i piśmie. Współczesne dowody sugerują, że te trudności wynikają z osłabienia okolic związanych z przetwarzaniem językowym w lewej półkuli mózgu, które z kolei wynika ze zróżnicowania genetycznego. Dysleksja trwa przez całe życie, ale jej skutki mogą być minimalizowane przez odpowiednio ukierunkowaną pomoc w uczeniu się pisma, wsparcie technologiczne oraz dostosowanie sposobów pracy i uczenia się. Dysleksja nie jest powiązana z inteligencją, rasą, czy środowiskiem społecznym. Ma zróżnicowane nasilenie i często występuje z innymi trudnościami uczenia się – takimi jak dyspraksja czy deficyt uwagi, co w efekcie daje w każdym przypadku indywidualne zróżnicowanie mocnych i słabych stron.”
Ta bogata definicja jednocześnie opisuje rodzaj zaburzenia jak i odnosi się do sposobów postępowania z nim związanych.
Jednak najszersza grupa definicji dysleksji opiera głównie na wyłączaniu, określając poszczególne kryteria:
- kryterium rozbieżności, zakładające niezgodne oczekiwaniami na podstawie wieku lub/i poziomu intelektualnego, poziom osiągnięć danego ucznia,
- kryterium heterogeniczności, które uwzględnia wielopostaciowość zaburzenia, wskazując jednak najczęściej na trudności w czytaniu – rozpoznawaniu i rozumieniu słów oraz w płynności czytania, trudności w matematyce, trudności w czytaniu i matematyce, trudności w ekspresji pisemnej – pisaniu ręcznym, ortografii, tworzeniu tekstu,
- kryterium wyłączania, który oznacza, że dzieci dyslektyczne różnią się istotnie od dzieci, których poziom osiągnięć szkolnych oraz/lub zdolności poznawczych wynika z takich czynników jak upośledzenie umysłowe, zaburzenia sensoryczne, zaburzenia emocjonalne, niedostatki socjalne i ekonomiczne oraz kulturowe lub nieodpowiednie nauczanie.
Tak wyraźnie odnoszę się do kompendium wiedzy na temat dysleksji G. Krasowicz – Kupis, gdyż wszystkie inne definicje tego zaburzenia wydają się zbyt ogólne, lub zbyt wąskie. Spowodowane jest to nowymi badaniami, faktami i rozwojem naukowo – technicznym, które pozwoliły lepiej poznać i opisać to zaburzenie i ujawniły oraz nadal ujawniają różnorodne jej oblicza .
Historia pokazuje jak pojęcie to nabierało nowego znaczenia w ciągu ostatnich ponad stu lat. Początkowo badacze uznali, że dyslektycy cierpią na pewien rodzaj uszkodzenia mózgu lub wrodzoną dysfunkcję zaburzającą procesy umysłowe, na których opiera się zdolność czytania .
W 1896r. W. Pringle Morgan nazwał opisywane przez siebie zjawisko niemożności nauczania się czytania przez czternastoletniego chłopca „wrodzoną ślepotą słowną”, co podkreślało, że zaburzenia uniemożliwiające opanowanie umiejętności czytania mają charakter wrodzony .
Obecnie opisywane symptomy dysleksji pozwalają dokładnie przedstawić to zjawisko, co skutkuje nadzieją na skuteczną terapią. J. Mickiewicz przedstawia charakterystykę zaburzeń funkcji percepcyjno – motorycznych i ich konsekwencje w powstawaniu trudności szkolnych. Opisując symptomy zaburzeń percepcji słuchowej , funkcji wzrokowej i orientacji przestrzennej, procesu lateralizacji i rozwoju ruchowego w zakresie takich umiejętności szkolnych jak pisanie, czytanie, rysowanie i trudności występujące w innych przedmiotach szkolnych. Szczególnie ciekawy jest opis podanych trudności w innych przedmiotach szkolnych, ponieważ pokazuje jak wielki wpływ ma zaburzenie nie tylko na poziom technik szkolnych, są to: trudności w nauce języków obcych , w uczeniu się pamięciowym (wiersze, ciągi słowne – dni tygodnia, miesiące itp., tabelka mnożenia), trudności w przyswajaniu materiału z gramatyki, rozumieniu dłuższych wypowiedzi słownych i poleceń nauczyciela, trudności w nauce geografii (wzrokowe ujmowanie stosunków przestrzennych na mapie, orientacja w stronach świata), geometrii (wynikające z kłopotów w różnicowaniu kształtów geometrycznych, zakłóconej orientacji i wyobraźni przestrzennej), trudności w nauce języków obcych, szczególnie języka rosyjskiego, trudności uwidaczniające się na lekcjach geometrii, geografii oraz wychowania fizycznego, trudności w szyciu, majsterkowaniu, wycinaniu, lepieniu, trudności z nadążaniem na klasówkach i dyktandach za tempem klas.
Mechanizm powstawania tak złożonego zaburzenia nie jest w pełni poznany. Pierwotne przyczyny dysleksji powodują skutki,które są bezpośrednimi przyczynami dysleksji. G. Krasowicz – Kupis ukazuje podział obejmujący teorie:
- psychogenne – wiążą dysleksję w zaburzeniach rozwoju emocjonalnego
- genetyczne – zakładają jej dziedziczność
- teorie zmian anatomicznych – upatrują uwarunkowań trudności w uszkodzeniach organicznych
- teoria funkcjonalnych zaburzeń OUN – zakładająca opóźnione dojrzewanie OUN
- teorie polietiologiczne - uwzględniają wieloprzyczynowość rozwojowych specyficznych zaburzeń czytania .
Wyróżnić można różne typy dysleksji. Trudności typu dyslektycznego mogą występować oddzielnie lub łączyć się . To dysleksja typu :
- wzrokowego – u jej podłoża leżą zaburzenia percepcji i pamięci wzrokowej, powiązane z zaburzeniami koordynacji wzrokowo ruchowej i wzrokowo – przestrzennej,
- słuchowego – uwarunkowana zaburzeniami percepcji i pamięci słuchowej dźwięków mowy, najczęściej powiązana z zaburzeniami funkcji językowych,
- dysleksja integracyjna – gdzie zaburzona jest koordynacja poszczególnych funkcji.
Występować również może dysleksja typu mieszanego, gdzie występują zaburzenia zarówno w percepcji słuchowej słowa, pamięci sekwencyjnej słuchowej, percepcji wzrokowej wyrazów, wzrokowej pamięci sekwencyjnej, pamięci wzrokowo – słuchowej oraz wyobraźni przestrzennej .
Zakłócenia funkcji percepcyjno – motorycznych i ich integracji wywołują specyficzne kłopoty w opanowaniu umiejętności czytania i pisania, dlatego dla wskazania rodzaju poszczególnych trudności przyjmuje się następujący podział :
• dysleksja - specyficzne trudności /zaburzenia w nauce czytania, którym często towarzyszą trudności w pisaniu
• dysortografia – specyficzne trudności /zaburzenia w komunikowaniu się za pomocą pisma , szczególnie z opanowaniem poprawnej pisowni
• dysgrafia – specyficzne trudności / zaburzenia w opanowaniu właściwego poziomu graficznego pisma .

W literaturze można również spotkać podział na pięć typów dysleksji :
1. głęboką - osoby te łatwiej rozpoznają i odczytują słowa, które mają już konkretne i wyobrażalne cechy, ograniczenia objawiające się dysleksją głęboką pochodzą z prawej półkuli, przypadki te są spotykane stosunkowo rzadko
2. powierzchniową - osoby te czytają posługując się odpowiedniością głoska – litera i dochodzą do znaczenia słowa na podstawie formy dźwiękowej, a nie obrazu wzrokowego
3. fonologiczną - sposób czytania tych osób opiera się na wzrokowym obrazie wyrazu, osoby te dobrze rozpoznają słowa znane, ale zdolność czytania nie generalizuje się na tyle, by pozwalać im czytać słowa nieznane ( co wyraźnie widać w przypadku słów bezsensownych )
4. litera po literze - wysoka inteligencja i brak zaburzeń funkcji poznawczych, jednak wyrazy czytane bardzo wolno, często stosowanie mówienia na głos nazw liter przed zidentyfikowaniem słowa
5. hiperleksję – inaczej dysleksja bezpośrednia, technika czytania, czyli tempo i artykulacja prawidłowe, ale rozumienie tekstu bardzo słabe .

Należy jeszcze dodać , że z terminem dysleksji łączy się stosunkowe młode pojęcie dyskalkulii ( specyficzne trudności w uczeniu się matematyki ), gdyż w praktyce najczęściej te zaburzenia współwystępują .
Obraz dysleksji różni się zarówno między poszczególnymi osobami dotkniętymi tym zaburzeniem jak również zmienia się u tej samej osoby z dysleksją na przestrzeni jej całego życia .
Ten różnorodny obraz zaburzenia wynika ze specyfiki tej trudności, ale na dynamikę tych procesów mają również wpływ uwarunkowania środowiskowe i szkolne. Niektóre z objawów znikają inne nasilają się. Prześledźmy jaki wpływ na tę dynamikę mają niektóre bodźce i procesy jakim podlega dziecko.
Założenie o dziedziczności dysleksji było najstarszym stanowiskiem tłumaczącym to zjawisko, ale przez lata nie udawało się potwierdzić go badaniami. Badania na bliźniakach (kontynuowane do dzisiaj ) potwierdzają jednak tę tezę - to nurt behawioralno – genetyczny. Drugi nurt badań molekularno – genetyczny, zajmujący się badaniami DNA również ustalają związek między genami a występowaniem dysleksji , odpowiedzialnością za to zaburzenie obarczając kilka tzw. genów słabszych . Ma więc wpływ na to w jakiej rodzinie przychodzimy na świat – zwiększając lub nie możliwość występowania dysleksji w następnym pokoleniu.
W zależności od sytuacji materialnej rodziny pozostaje również nasilenie niektórych trudności. Niewystarczające lub niewłaściwe odżywianie, niehigieniczne warunki życia powodują częste choroby dziecka i brak odporności. Ma to wpływ na wszelkie procesy zachodzące w młodym organizmie. Wielu badaczy podkreśla fakt, że fakt złych warunków ekonomicznych na rozwój emocjonalno - społeczny dziecka ma mniej istotny wpływ, jakie są jego przyczyny i jak członkowie rodziny ustosunkowują się do tego. Ważniejsza od sytuacji bytowej jest postawa dorosłych, ich cechy osobowości i poziom ogólnej kultury, które zapewniają właściwą atmosferę w domu, aniżeli obiektywne trudności życiowe .
Ma to duże znaczenie dla dzieci dyslektycznych, ponieważ zachowania dziecka z trudnościami w nauce szkolnej są w dużym stopniu rezultatem oddziaływania właśnie takich czynników jak sytuacja rodzinna dziecka, atmosfera wychowawcza, wiedza i postawy rodziców dotyczące specyfiki problemu wpływając w znaczący sposób na funkcjonowanie emocjonalne dziecka. To jak postrzega ono siebie i własne problemy, jak radzi sobie z niepowodzeniami i jak wpływają one na jego aktywność życiową zależy właśnie od otoczenia. Można przypuszczać, iż wraz z wiekiem zależność ta maleje i dlatego starsze osoby z dysleksją mogą lepiej postrzegać samych siebie i swoje umiejętności. Rozwój wszelkich kompetencji bazuje nie tylko na zmianach w wiedzy i umiejętnościach,ale również motywacja do tych zmian. Utrudnienia z jakimi spotykają się dzieci dyslektyczne wymagają wysokiej motywacji do pokonywania trudności, potrzebne jest więc im wsparcie ze strony najbliższych oraz odpowiednia atmosfera domu rodzinnego.
Niestety dzieci doznające różnego rodzaju niepowodzeń szkolnych bardzo często nie mają w swoich rodzinach wystarczającego, niezbędnego im wsparcia. Są one niekiedy wręcz odrzucane emocjonalnie przez swoich rodziców, nieakceptowane (w przeciwieństwie do rodzeństwa dobrze uczącego się ) – co oczywiście stwarza mniej korzystny klimat emocjonalny dla ich rozwoju. Szczególnie niesprzyjające warunki do nauki i pokonywania trudności występują u dzieci z rodzin niestabilnych,o słabej więzi i strukturze wewnątrzrodzinnej, a niejednoznacznych wymaganiach. Także rodzice nadmiernie skoncentrowani na dziecku, nadopiekuńczy i nadmiernie angażujący się w ich naukę nie stwarzają środowiska sprzyjającego kształtowaniu się umiejętności organizowania i odpowiedzialności za własne działania.
Dla dobrego startu w szkole wszystkich dzieci oprócz wspomnianego już stanu zdrowia i dobrego stanu zdrowia psychicznego ( w tym funkcjonowanie jego układu nerwowego, odporność na sytuacje trudne, stres, zdolność koncentracji uwagi ), atmosfery w rodzinie i postaw rodzicielskich duże znaczenie ma ilość i jakość bodźców uruchamiających procesy poznawcze a dostarczane przez rodziców mających na celu harmonijny rozwój dziecka. To w jaki sposób rodzice mówią do dziecka, w co się z nim bawią, jak organizują mu czas wpływa nie tylko na emocje, ale na lepszą sprawność motoryczną, orientację w otoczeniu, zainteresowania, samodzielność, zasób słów a przede wszystkim na poziom wiedzy i umiejętności.
Rodzice i środowisko rodzinne ma więc wpływ na poziom rozwoju, wiedzy i umiejętności dziecka, nie tylko na jego „pulę genetyczną”. Ponadto to rodzina jako pierwsze środowisko życia dziecka może zauważyć niepokojące symptomy i często intuicyjnie im przeciwdziałać.
Rodzice dzieci w wieku przedszkolnym zazwyczaj jednak obserwując swoje pociechy nie widzą żadnych objawów do niepokoju, bagatelizują obserwowane trudności, zwłaszcza, gdy dziecko jest jedynakiem i cechuje się wysoką inteligencją. Dopiero na dalszym etapie nauki zaczynają uznawać trudności dziecka za niepokojące i wymagające interwencji specjalisty. Samopoczucie niejednego z rodziców dzieci z problemem dysleksji najlepiej oddaje określenie : od załamywania rąk do huraoptymizmu. Od utraty wiary w zmianę na lepsze do pojawiającego się co jakiś czas przypływu nieuzasadnionej nadziei, że nagle wszystko samo odmieni się na lepsze. Obie te krańcowe postawy są fałszywe i niebezpieczne, ponieważ blokują realistyczną ocenę sytuacji i uniemożliwiają budowanie na tej podstawie skutecznej strategii udzielania pomocy. A przecież w przypadku już zdiagnozowanego ryzyka dysleksji , kiedy dynamikę jego zmian warunkuje współpraca na linii dom – szkoła – terapeuta, stan wyuczonej bezradności rodziców ma zdecydowanie negatywny wpływ na terapię dziecka .
Ważnym czynnikiem pozwalającym podjąć pracę z dzieckiem ryzyka dysleksji zarówno w domu jak i w szkole jest świadomość istoty zaburzenia . W 2001 r. A . Tomaszewska zauważyła nieodpowiednie przygotowanie nauczycieli do pracy z uczniem ze specyficznymi trudnościami w nauce, szczególnie wśród nauczycieli klas 0-III, pomimo intensywnej działalności Polskiego Towarzystwa Dysleksji propagującego wiedzę na temat zaburzenia, jak również deklarowanej wiedzy badanych. W tym samym czasie J. Dyrda podkreślała dominujący styl myślenia o dysleksji, obudowany procedurami naprawczymi i zakładający nieomylność szkoły co do kanonu przekazywania wiedzy szkolnej. Proponowała nie tylko analizę niedostatków dzieci dyslektycznych jak również krytykę szkoły jako instytucji. Również w 2009 r. G. Krasowicz – Kupis podkreśla umiarkowany do tej pory poziom wiedzy, także wśród środowisk zaangażowanych profesjonalnie w problematykę. Jednak obok wiedzy równie ważnym czynnikiem determinującym sytuację szkolną uczniów z dysleksją jest emocjonalne nastawienie nauczycieli oraz ich konkretne postępowanie, czyli to co wynika z postaw wobec zjawiska dysleksji i uczniów z tym zaburzeniem. Według badań autorki większość nauczycieli prezentuje zadowalający poziom wiedzy, a także przychylne ustosunkowanie i troskę o uczniów z dysleksją. Podkreśla, że podejmują oni konkretne działania na rzecz tych uczniów, a przodują w tym nauczyciele poloniści .
Rozpatrując zjawisko ryzyka dysleksji przez pryzmat konkretnego dziecka,jego trudności szkolnych, warunków rodzinnych, przewidywanych skutków zaburzenia, problem ten nabiera osobistego wymiaru i znaczenia. Jakie są prognozy dzieci z ryzykiem dysleksji? Odpowiedzi jest zapewne tak wiele, jak kontrowersji wokół tego zaburzenia.


Bibliografia:
R. D. Davis , E.M. Braun . Dar dysleksji , Zysk i S- ka Wydawnictwo, Poznań 1994
M. Bogdanowicz , O dysleksji czyli specyficznych trudnościach w czytaniu i pisaniu – odpowiedzi na pytania rodziców i nauczycieli , Wydawnictwo Popularnonaukowe Linea , Lublin 1994
M. Bogdanowicz, Ryzyko dysleksji. Problem i diagnozowanie, Wydawnictwo Harmonia, Gdańsk 2004
M. Bogdanowicz, A. Adryjanek, M. Rożyńska, Uczeń z dysleksją w domu. Poradnik nie tylko dla rodziców, Operon , Gdynia 2007
W. Brejnak, Dysleksja, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2003
W. Brejnak, K. J. Zabłocki, Dysleksja w teorii i praktyce, Warszawski Oddział Polskiego Towarzystwa Dysleksji Oddział Terenowy nr1,Warszawa 1999
J. Dyrda, Style uczenia się dzieci dyslektycznych w wymagania poznawcze szkoły, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego , Gdańsk 2004
H. Filipczuk, Rodzice i dzieci w młodszym wieku szkolnym, Nasza Księgarnia,
Warszawa 1989
G. Krasowicz – Kupis, Psychologia dysleksji, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009
G. Krasowicz – Kupis , Język , czytanie i dysleksja, AWH Antoni Dudek , Lublin 2001
J. Mickiewicz , Jedynka z ortografii ? Rozpoznawanie dysleksji , dysortografii i dysgrafii w starszym wieku szkolnym, Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa „Dom Organizatora”, Toruń 1996
E. M. Skorek, Terapia pedagogiczna, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2005
WA. Tomaszewska, Prawo do nauki dziecka z dysleksją rozwojową w świadomości nauczycieli, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2001