Charakterystyka opóźnionego rozwoju mowy

Mówienie, to budowanie wypowiedzi słownej. Polega na wytwarzaniu treści myślowych i przekazywaniu ich odbiorcy za pomocą odpowiednich ruchów narządów mownych. Proces mówienia obejmuje czynności dokonujące się w mózgu i czynności obwodowych narządów mownych.

Rozwój mowy jest przede wszystkim warunkowany genetycznie, ale zależy też od warunków społecznych, kontaktu ze środowiskiem, z innymi mówiącymi ludźmi.

W rozwoju mowy istotna jest rola trzech grup czynników: biologicznych, psychologicznych i społecznych. Kształtowanie się mowy dziecka ma związek z jego rozwojem społeczno – emocjonalnym. Częste werbalne kontakty dziecka z otoczeniem przyspieszają ten rozwój, doskonalą wymowę, wzbogacają słownictwo, uczą prawidłowego stosowania zasad gramatycznych, właściwego posługiwania się melodią, akcentem i rytmem wypowiedzi.

Charakterystyka rozwoju mowy

Rozwój mowy dziecka przebiega w czterech etapach. Pierwszym z nich jest okres melodii trwający od urodzenia do 1 roku życia. do ukończenia 1 roku życia. Początkiem kontaktu dziecka z otoczeniem jest krzyk i płacz. Między 2 - 3 miesiącem życia pojawia się głużenie. Są to dźwięki podobne do samogłosek i spółgłosek, nie są świadomie wymawiane. Około 6 miesiąca życia rozpoczyna się gaworzenie, czyli powtarzanie dźwięków zasłyszanych z otoczenia. Wielką radość sprawia dziecku parskanie, prychanie, powtarzanie szeregu sylab. W słowniku dziecka można już zaobserwować samogłoski: a, o, u, e, y, i oraz spółgłoski: m, p, b, t, d. Przed ukończeniem pierwszego roku życia wypowiadane są pierwsze słowa: mama, tata, baba.

Następnym etapem rozwoju mowy jest okres wyrazu (od 1 do 2 roku życia). Dziecko używa już właściwie wszystkich samogłosek, prócz nosowych. Ze spółgłosek wymawia: p, b, m, t, d, n, k. Pozostałe spółgłoski zastępuje innymi, o zbliżonym miejscu artykulacji. Coraz więcej rozumie z komunikatów przekazywanych przez otoczenie. Dużą rolę odgrywają w tym czasie wyrazy dźwiękonaśladowcze. Pod koniec tego okresu dziecko wymawia około 300 słów.

W trzecim okresie nazywanym okresem zdania (od 2 do 3 roku życia) mowa ulega dalszemu doskonaleniu. Jest to czas budowania zdań. Początkowo są to zdania proste, złożone z dwóch lub trzech wyrazów i stopniowo przechodzą w wypowiedzi dłuższe, cztero, pięcio – wyrazowe. Dziecko powinno już wypowiadać głoski: p, b, m, ł, f, w, ś, ź, ć, dź, ń, k, g, ch, t, d, n, l . W tym okresie dziecko przyswaja do około 1000 słów.

Ostatni etap to okres swoistej mowy dziecięcej – (od 3 do 7 roku życia). W dalszym ciągu wzbogacany jest zasób słownictwa, rozwijana umiejętność budowania zdań złożonych, następuje dalszy rozwój artykulacyjny. W 4 roku życia utrwalają się takie głoski jak s, z, c, dz. Mowa dziecka jest jeszcze niedoskonała. Wyrazy czasami są poskracane, głoski mogą być poprzestawiane, a grupy spółgłoskowe upraszczane. W 5 roku życia mowa dziecka jest bardziej zrozumiała. Utrwalane są głoski sz, ż, cz, dż. Dziecko potrafi je poprawnie powtórzyć, choć w mowie potocznej mogą być jeszcze wymawiane jako s, z, c, dz lub ś, ź, ć, dź. Pojawia się również głoska r . Grupy spółgłoskowe mogą być nadal upraszczane. W 6 - 7 roku życia powinna być utrwalona poprawna wymowa wszystkich głosek oraz opanowana technika mówienia.

Rozwój mowy jest procesem zindywidualizowanym i nie przebiega identycznie u wszystkich dzieci. U jednych zachodzi on szybciej, u drugich wolniej. Również głoski w trakcie rozwoju mowy mogą pojawić się w różnej kolejności. Rozwój mowy zależy w dużej mierze od tego, jaki wpływ na dziecko ma środowisko i otoczenie, w którym się rozwija. Bardzo ważny jest również psychofizyczny rozwój dziecka, a także podejście pedagogiczne rodziców.


Charakterystyka opóźnionego rozwoju mowy (ORM)

Z opóźnionym rozwojem mowy mamy do czynienia wówczas, gdy dochodzi do przesunięcia w czasie kolejnych etapów kształtowania i rozwoju mowy, czyli do takiego stanu, gdy mowa dziecka (w tym mówienie i rozumienie) wykształca się później niż u rówieśników.

Pojęcie opóźnionego rozwoju mowy posiada wiele synonimów: opóźniony rozwój mowy, niemota, alalia prolongata, niedorozwój mowy, niedokształcenie mowy, mowa opóźniona w rozwoju.

Wyróżnia się dwa podstawowe typy opóźnień rozwój mowy:
• samoistny opóźniony rozwój mowy – SORM
• niesamoistny opóźniony rozwój mowy – NORM.

Samoistny opóźniony rozwój mowy zwany też prostym opóźnionym rozwojem mowy występuje u dzieci, które z niewyjaśnionych przyczyn, zaczęły mówić później, a dalszy rozwój ich mowy przebiegał z pewnymi trudnościami. Do tej grupy należy zaliczyć przypadki opóźnienia rozwoju mowy czynnej, występującej przy prawidłowym słuchu, dobrym rozumieniu wypowiedzi oraz przy normalnym poziomie rozwoju umysłowego. SORM odnosi się do tych postaci opóźnień, które są przejawem dysharmonii rozwoju, trudności wieku dziecięcego, wolniejszego tempa dojrzewania układu nerwowego, uwarunkowań dziedzicznych, niekorzystnego wpływu środowiska lub następstwem zaniedbań wychowawczych. Zjawiska te są przejściowymi formami zakłóceń procesu rozwojowego, które nie prowadzą do trwałych zaburzeń mowy ani do poważniejszych konsekwencji rzutujących na proces rozwojowy, a w końcowej fazie rozwojowej mowa zwykle osiąga swój prawidłowy poziom.

Niesamoistny opóźniony rozwój mowy stosuje się natomiast w sytuacji, gdy mowa rozwija się na patologicznej podstawie, a więc jest konsekwencją określonych lub bliżej nieokreślonych schorzeń i wad rozwojowych występujących u dziecka (uszkodzenie układu nerwowego w okresie okołoporodowym, wady narządów głosowo-artykulacyjnych – rozszczepy warg i podniebienia, uszkodzenie narządu słuchu, upośledzenie rozwoju umysłowego, zaburzenia neurologiczne, zaburzenia psychiczne, mózgowe porażenie dziecięce, autyzm dziecięcy). W przypadku NORM powstałe zmiany zazwyczaj mają charakter trwały, co oznacza, że w końcowej fazie rozwojowej mowa nie osiąga normalnego poziomu, co negatywnie rzutuje na dalszy rozwój dziecka.

Nie zawsze można określić w sposób jednoznaczny przyczyny opóźnionego rozwoju mowy, zwłaszcza, gdy jest ich kilka. Zasadniczo możemy je jednak podzielić na: endogenne (wewnętrzne) i egzogenne (zewnętrzne).

Do przyczyn endogennych zalicza się:
• nieprawidłowe funkcjonowanie centralnego układu nerwowego
• zmiany anatomiczne aparatu artykulacyjnego: nieprawidłowa budowa języka, podniebienia, zniekształcenie zgryzu itp.
• nieprawidłowe funkcjonowanie narządów mowy: niska sprawność języka, warg
• nieprawidłowa budowa i funkcjonowanie narządu słuchu
• zaburzenia psychiczne i emocjonalne
• uwarunkowania genetyczne (dziedziczność), o czym świadczy występowanie opóźnienia rozwoju mowy u członków rodziny (szczególnie u mężczyzn)
• upośledzenie umysłowe
• autyzm dziecięcy
• zaburzenia wzroku (dziecko nie tylko wykorzystuje słuch, ale i wzrok, naśladując ułożenie i ruchy narządów artykulacyjnych osób, które do niego mówią).

Wśród przyczyn egzogennych wyróżnia się:
• niedostateczną stymulację rozwoju języka (brak lub nadmiar bodźców słownych; nieprawidłowe wzorce językowe dorosłych – błędna wymowa, stosowanie nieprawidłowych form gramatycznych, ubogie słownictwo, naleciałości gwarowe; niewłaściwa reakcja otoczenia na pierwsze wypowiedzi dziecka – brak zainteresowania, lekceważenie wypowiedzi bądź przyjmowanie ich z nadmiernym entuzjazmem)
• niewłaściwe kontakty matki z dzieckiem ( małe zainteresowanie dzieckiem, małomówność matek, czasowa rozłąka z matką, brak bliskiego kontaktu z matką)
• opóźniony rozwój psychomotoryczny i emocjonalny dziecka
• czynniki psychologiczne (brak zainteresowania mową, logofobia – strach przed mówieniem)
• wielojęzyczne otoczenie dziecka.

Uczniowie z opóźnionym rozwojem mowy mają słabą pamięć słuchową, wykazują trudności w samodzielnym opowiadaniu uwzględniającym kolejność wydarzeń oraz związki przyczynowo - skutkowe. Przejawiają trudności z nauką wierszy. Przy powtarzaniu zdań i krótkich wierszyków zaburzeniu ulega szyk wyrazów w zdaniu i ich formy gramatyczne. Występują problemy z podziałem zdania na wyrazy i problemy z głoskowaniem. Zaburzeniom mowy mogą towarzyszyć dodatkowe problemy takie jak: zaburzenia emocjonalne, zaburzenia zachowania oraz trudności w nauce.

Opóźniony rozwój mowy występuje coraz częściej, ma rozległe konsekwencje dydaktyczne w postaci trudności w czytaniu, pisaniu i opanowywaniu materiału programowego.