Rodzaje twórczości i stymulowanie zdolności twórczych

Pojęcie twórczości.

Wiek przedszkolny to najlepszy moment na podjęcie stymulacji twórczego rozwoju dziecka ponieważ jest to wiek intensywnego rozwoju fantazji, wyobraźni, zabaw twórczych, czas twórczych dociekliwych pytań, własnych rozwiązań, wykazywania inicjatywy w organizowaniu zabaw tematycznych, naturalnej pomysłowości.
Definiowanie twórczości:
• elitarne – można ją rozpatrywać tylko w kontekście wybitnych dzieł o dużej wartości i nowości poznawczej, artystycznej, estetycznej, lub praktycznej
• egalitarne – zakłada, że każdy człowiek jest twórczy, a twórczość przez m „t” to zatem twórczość codzienna i powinna być traktowana na równi z wybitną
• rozwojowe – wiąże się z aspektem rozwojowym jednostki a rozwój małego dziecka ma charakter aktywności twórczej, prawidłowy rozwoju w tym okresie warunkuje pojawienie się w późniejszym czasie twórczości codziennej i wybitnej
Podział na elitarną i egalitarną twórczość bierze się z psychologii humanistycznej i koncepcji twórczej aktywności człowieka, przedstawionej przez C. R. Rogersa. Wybitna twórczość, przez duże „T” odnosi się do osób lub wytworów, które uznawane są przez społeczeństwo za wyróżniające się, wpływają na zmianę starych paradygmatów i/lub tworzenie nowych. Ponadto wiąże się z posiadaniem talentu lub uzdolnień kierunkowych.
Twórczość codzienna przez małe „t” dotyczy aktywności dnia codziennego, ujawniającej kreatywne pokłady jednostki w pracy, w domu a także w wytworach powstających w wyniku tej aktywności. Łączy w sobie zainteresowania osoby, ma dla niej wartość rozwojową i terapeutyczną. Twórczość ta dobrze poddaje się kształceniu i rozwija w warunkach poczucia bezpieczeństwa, przy braku przymusu a zachęcie do aktywności twórczej.
W ostatnich latach obok twórczości wybitnej i codziennej pojawiło się określenie twórczości „mini-t”, posiadającej charakter rozwojowej, intrapersonalnej aktywności twórczej, wiążącej się z procesem uczenia się, ze znaczącą nową i osobistą interpretacją poznawanych zagadnień. Dotyczy również prób aktywności twórczej podejmowanych przez dzieci, później przez młodzież w różnych dziedzinach działania. We wczesnym okresie rozwoju jednostki dla „mini-t” podstawowe znaczenie stanowi proces asymilacji, akomodacji i konstruowania nowej wiedzy, opisany przez Jeana Piageta w teorii rozwoju poznawczego.
W rozwoju twórczości dziecka wyróżnić można trzy fazy zaczynając od spontanicznej ekspresji do intencjonalnej aktywności twórczej:
1. prekonwencjonalna (aż do wieku pomiędzy 6.-8. rokiem życia)
2. konwencjonalna, z ujawniającą się świadomością działania twórczego (od 6. -8. Roku życia do około 10.-12. Roku życia)
3. postkonwencjonalna, prowadzi do dojrzałej twórczości (od ok. 12. roku życia aż po dorosłość)
Arthur J. Cropley uważa, że aktywność twórcza dzieci i młodzieży związana jest z czterema komponentami:
1. wiedzą ogólną i specjalistyczną
2. umiejętnościami poznawczymi ważnymi dla twórczości
3. motywacją
4. określonymi właściwościami osobowości
Warunkiem realizacji posiadanych twórczych możliwości jest jednoczesne zaistnienie wyżej wymienionych komponentów.
W przypadku braku jednego z nich mówimy wtedy o (1) pseudotwórczości – w sytuacji braku potrzebnej wiedzy, (2) twórczości sfrustrowanej – przy deficycie określonych umiejętności myślenia twórczego, (3) twórczością zaniechaną – związaną z brakiem motywacji, (4) twórczością stłumioną – jeśli brakuje odpowiednich cech osobowości. Podane przez Corpleya rodzaje twórczości można analizować i odnosić do twórczości codziennej i „mini-t”.
Różne typy i poziomy twórczości z odmiennymi charakterystykami proponuje też Edward Nęcka:
1. twórczość płynna (wiąże się z myśleniem dywergencyjnym, ma charakter potencjalności, stanowi niezbędny komponent rozwoju innych rodzajów twórczości; charakteryzuje ją: ciekawość poznawcza, otwartość, potrzeba nowości oraz przejawy motywacji samoistnej, ujawniającej się w zabawie)
2. twórczość skrystalizowana (się z myśleniem krytycznym, z dostrzeganiem i rozwiązywaniem problemów, motywacją zadaniową, dążeniem do realizacji wyznaczonych celów, niezależnością w działaniu)
3. twórczość dojrzała (odnosi się do istotnych problemów naukowych, artystycznych i społecznych, w której wykorzystuje się wiedzę z zakresu danej dziedziny; ważne tu są: niezależność i wytrwałość w dążeniu do celów, motywacje – samoistna, osiągnięć i hubrystyczna)
4. wybitna twórczość, której efekty prowadzą do fundamentalnych, rewolucyjnych zmian, konieczne jest tu posiadanie właściwej wiedzy, doświadczenie i struktury zdolności.
Twórcza aktywność na każdym etapie rozwoju związana jest z wieloma czynnikami wewnętrznymi i zewnętrznymi, których konkretne konfiguracje i interakcje mogą wspierać rozwój i działalność twórczą jednostki, lecz mogą także im przeszkadzać. Natomiast świadomość istnienia tych uwarunkowań oraz wiedza na ich temat mogą pozwolić przeciwdziałać negatywnym ich oddziaływaniom poprzez właściwe programy edukacyjne i wychowawcze, adresowane do dzieci i młodzieży, a także dorosłych.
Synektyka w edukacji.
Jedną z bardziej interesujących metod wykorzystywanych w procesie rozwiązywania problemów, w ćwiczeniach i treningach stymulujących rozwój zdolności twórczych jest z pewnością synektyka, której istotą jest myślenie metaforyczne, pozwalające na ujmowanie zagadnień i problemów z różnych punktów widzenia, szukanie odległych skojarzeń i połączeń. A to za sprawą metafory i analogii, dzięki którym dobrze znane zjawiska czy problemy można ujrzeć z innej perspektywy. Użycie samej metafory powoduje już, że z początku niejasne i trudne do wytłumaczenia zjawiska czy problemy stają się jasne.
Procedura synektyczna obejmuje etapy, których kolejność wiążę się z rodzajem i fazą rozwiązywania problemu, a każdy z nich bazuje na myśleniu metaforycznym opartym na szczegółowych heurystykach, określonych przez Gordona terminem „ analogie”. Wyróżnił cztery rodzaje:
1. bezpośrednią (szukanie w otoczeniu zjawiska lub przedmiotu funkcjonującego na tych samych zasadach, jakie rozpoznajemy w rozwiązywanym problemie)
2. personalną (identyfikowanie się z problemem na bazie posiadanych indywidualnych skojarzeń
3. symboliczną (pozwala zjawisko złożone i niezwykłe zastąpić reprezentacją symboliczną w postaci przedstawienia plastycznego lub metafory językowej, symbol pozwala wydobyć nieświadome skojarzenia, może być ogniwem pośrednim między opisem rzeczywistości a poszukiwanym rozwiązaniem).
4. fantastyczną (pozwala na łączenie ze sobą zjawisk o sprzecznej naturze, wymaga ona uwolnienia się od przymusu myślenia logicznego i przemożnego poczucia prawdopobieństwa).

Myślenie metaforyczne i ekspresja plastyczna w edukacji ku twórczości.

Metody, które wywodzą się z synektyki stanowią wdzięczne pole do eksperymentów. Jedną z nich jest strategia, wykorzystująca myślenie metaforyczne, wizualizację i ekspresję plastyczną. Procedura w tej metodzie zawiera trzy etapy:
1. werbalny – omawia się i analizuje wybrany temat
2. wizualizacja – związana z wytwarzaniem wyobrażeń mentalnych
3. ekspresja plastyczna – przedstawienie wcześniejszych wyobrażeń

Zadania można realizować w kilku grupach tematycznych: pierwsza z nich polega na identyfikowaniu się z elementem będącym fragmentem jednorodnej większej struktury (np. „Jesteś ziarenkiem piasku pod ziemią”, „Jesteś kroplą wody w morzu”, „Jesteś płatkiem śniegu w zaspie”).
Dziecko wykonujące to ćwiczenie w swojej pracy może pokazać zarówno siebie jako konkretny element w podobnym do siebie otoczeniu, lub otoczenie widziane z perspektywy bycia czymś innym. W drugiej grupie tematów mamy do czynienia z ćwiczeniem związanym z identyfikowaniem się z elementem będącym fragmentem różnej struktury (np. „Jesteś dziurą w serze”, „Jesteś robakiem znajdującym się w jabłku”, „Jesteś drobinką krwi w ciele człowieka”). Tematy z tej grupy, podobnie jak te z poprzedniej, uwzględniają mechanizm identyfikowania się z obiektem, natomiast różnica polega na tym, że obiekt, w który należy się wczuć, pod jakimś innym względem różni się od otaczającej go struktury. Trzecia grupa ćwiczeń pozwala identyfikować się ze złożonymi zjawiskami, których celem jest doprowadzenie do dostrzeżenia i odczucia istoty rzeczy, lub zjawiska, dopatrzenia się w tym, co ogólne, tego co specyficzne, szczegółowe (np. „Jesteś huraganem”, „Jesteś światłem”, „Jesteś muzyką”). Realizacja tych ćwiczeń wymaga wczucia się w element lub zjawisko oraz przedstawienia widzianego świata z perspektywy bycia czymś innym.
Analogia i myślenie metaforyczne pozwalają znajdować odległe skojarzenia i szukać ukrytych rozwiązań, odkrywać nowe znaczenia, rozwijać zdolności, wyobraźnię twórczą. Literatura przedmiotu wskazuje, że metafory werbalne i wizualne umożliwiają lepsze rozumienie złożonych zjawisk i problemów. Programy edukacyjne, bazujące na myśleniu metaforycznym charakteryzuje duża skuteczność w stymulowaniu rozwoju dyspozycji twórczych dzieci i młodzieży.

Opracowanie własne na podst. „Uczeń zdolny. Jak go rozpoznać i jak z nim pracować”. Wiesława Limont, GWP