Program rozwijający kreatywność i uzdolnienia twórcze z wykorzystaniem metod arteterapii

PROGRAM ROZWIJAJĄCY KREATYWNOŚĆ I UZDOLNIENIA TWÓRCZE
Z WYKORZYSTANIEM METOD ARTETERAPII

Jolanta Borecka
Gminne Przedszkole Publiczne w Przystajni

SPIS TREŚCI

Wstęp
I.Rozdział I - ARTERAPIA W ŚWIETLE LITERATURY
1.Terminologia i istota arteterapii
2.Cele arteterapii
3.Funkcje arteterapii
4.Rodzaje arteterapii i stosowane techniki
5.Efekty i korzyści płynące z arteterapii
6.Zasady arteterapii
II.Rozdział II - KREATYWNOŚĆ I UZDOLNIENIA TWÓRCZE
1.Terminologia
2.Uzdolnienia plastyczne
3.Metody konieczne w rozwijaniu uzdolnień plastycznych
4.Rola nauczyciela
III.Rozdział III - PROGRAM ROZWIJAJĄCY KREATYWNOŚĆ I UZDOLNIENIA TWÓRCZE W GRUPIE DZIECI 5-6- LETNICH Z WYKORZYSTANIEM METOD ARTETERAPII
1.Podmiot programu - charakterystyka grupy wychowawczej
2.Cele programu
3.Metody, formy pracy oraz przydatne materiały
4.Struktura programu

Ewaluacja
Zakończenie
Bibliografia

ANEKSY:
Ankieta dla rodzica dziecka biorącego udział w realizacji programu
Przykładowe scenariusze zajęć

„Istnieje coś bardziej niespotykanego,coś o wiele lepszego niż zdolności, to jest zdolność rozpoznawania zdolności”
Albert Humbart

WSTĘP
Czasy, w których żyjemy wymagają od człowieka wielu umiejętności, i aby podołać tym wyzwaniom już od najmłodszych lat musimy rozwijać w dzieciach kreatywność i postawę twórczą. Dzieci są z natury kreatywne, dlatego na dorosłych spoczywa obowiązek rozwijania i kształtowania tych predyspozycji, co pozwoli na pełny rozwój ich osobowości, a w przyszłości na realizację zdolności i własnych ambicji. Ważną rolę odgrywa tu przedszkole, które musi stworzyć odpowiednie warunki dla twórczego rozwoju dziecka. Zadaniem nauczyciela jest więc organizacja twórczych działań przedszkolaków, aby mogły poznawać świat, rozwijać swoje wyobrażenia, marzenia i fantazje.
Najlepszym sposobem na realizację tych zadań jest zabawa, gdyż ona zajmuje bardzo ważne miejsce w życiu dziecka, zwłaszcza w wieku przedszkolnym. Odgrywa ona decydującą rolę w jego rozwoju, kształtuje charakter, oraz wyrabia postawę wobec świata i ludzi. Duże znaczenie w rozwoju postawy twórczej i kreatywności posiada zabawa plastyczna. Realizacja tematów w formie zabawowej opiera się na indywidualnym postrzeganiu świata, swojego otoczenia oraz prezentacji siebie.
Dzięki edukacji plastycznej w przedszkolu dzieci mogą:
- uczestniczyć w zabawach plastycznych wykorzystując znane techniki plastyczne;
- eksperymentować kolorem i materiałem plastycznym;
- tworzyć projekty zaproszeń, kartek świątecznych;
- poznawać elementy historii sztuki;
- poznawać sztukę ludową własnego regionu;
- poznawać nowe techniki plastyczne;
- uczestniczyć w wycieczkach do muzeum;
- poznawać przybory wykorzystywane w twórczości plastycznej.
Wiek przedszkolny jest okresem, kiedy następuje bardzo aktywny rozwój dziecięcej twórczości plastycznej. U dzieci kształtuje się wrażliwość, spostrzegawczość, zmysł obserwacji, rozwijają się procesy pamięciowe i uwaga, rozbudza się wyobraźnia i fantazja, dziecko uczy się koncentracji i wytrwałości. A możliwość tworzenia dostarcza dzieciom wiele radości oraz wpływa na ogólny rozwój i daje poczucie wiary we własne możliwości.
Aby ten okres szybkiego rozwoju był w pełni wykorzystany i przyniósł oczekiwane efekty, należy podejmować działania motywujące aktywność twórczą. Motywem rozbudzającym w dzieciach emocje oraz będącym powodem inspiracji do tworzenia mogą być utwory muzyczne, literatura, własne przeżycia i doświadczenia. Szeroki wachlarz metod, form, środków plastycznych pozwala dzieciom wybierać sposób, w jaki przekażą swoje wyobrażenia i zmysłowe fantazje.
Osiągnięcie pozytywnych rezultatów w ogromnej mierze jest uzależnione od postawy nauczyciela. Jego obowiązkiem w przedszkolu jest stwarzanie takiej atmosfery, by dzieci zachęcić do podejmowania wysiłku, aby pracowały z radością i lubiły te zajęcia. Wszelkie podjęte przez dzieci działania plastyczne dają im odprężenie i rozładowanie napięcia. Przedszkolaki są spokojniejsze i łatwiej nawiązują kontakt z rówieśnikami.
Prace plastyczne dzieci, ich wytwory są wiernym obrazem jego osobowości. Każdy z nich odzwierciedla indywidualne zdolności, poziom fizycznego rozwoju oraz smak estetyczny, pragnienia, wzruszenia i myśli dzieci.
Dla przedszkolaków w ich twórczości plastycznej ogromne znaczenie odgrywa barwa - świat jest tym ładniejszy, im bardziej kolorowy. Potrafią one na kartce papieru wyrazić swoje emocje, myśli, uczucia, zainteresowania, a także przekazać swoją wiedzę o otoczeniu i odzwierciedlić świat swoich najskrytszych marzeń. Dlatego też należy zapewnić im swobodę w doborze środków ekspresji oraz stylu pracy, a także odpowiedni czas, który jest potrzebny na stworzenie „dzieła”.
Twórczość plastyczna jest dla dziecka przede wszystkim środkiem wyrazu. Spontanicznie wykonany przez dziecko rysunek i inne wytwory plastyczne umożliwiają nauczycielowi lepsze poznanie swoich wychowanków, poznanie ich rozwoju intelektualnego, emocjonalnego oraz zainteresowań. Warunkiem dokonania takiej obserwacji i wyciągnięcia trafnych wniosków musi być swoboda w działaniu dzieci. Nauczyciel nie może narzucać swoich myśli, ale pozwolić, by od początku do końca czuli się twórcami własnego dzieła. Nauczyciel może jedynie pozwolić sobie na stymulację dzieci, kierowanie ich procesem twórczym. Powinien zawsze przychodzić z pomocą jeśli wychowankowie jej potrzebują, udzielać odpowiedzi na nurtujące ich pytania, zachęcać do twórczego działania. Wraz z dziećmi poszukiwać, eksperymentować, stwarzać atmosferę sprzyjającą pracy twórczej.
Dzieciom do prawidłowego rozwoju potrzebna jest inspiracja oraz wolny wybór tematu. Dlatego też należy wprowadzać różnorodne nowe, interesujące techniki, stwarzać motywację do działania, pobudzać ich zmysły, wyobraźnię, eksponować prace, często chwalić za wysiłek, zachęcać do wnikliwej obserwacji i cieszyć z ich najmniejszego postępu.

IV. ARTERAPIA W ŚWIETLE LITERATURY

1. Terminologia i istota arteterapii
Termin „arteterapia” pierwszy raz pojawił się w latach czterdziestych XX wieku
w literaturze anglojęzycznej. W polskim piśmiennictwie pojęcie to zaczęło funkcjonować nieco później i było zamiennie określane jako: „kulturo terapia”, „ar terapia”, „arteterapia”, „artoterapia”, „terapia rysunkiem” itd.
Arteterapia (arte – łacińskie słowo oznacza wykonanie czegoś „doskonale, po mistrzowsku” i pochodzi od słowa ars – sztuka; i terapia – termin najbardziej zbliżony do greckiego therapeuéin – opiekować się, oddawać cześć a w szerszym kontekście oznacza leczenie) - leczenie przez sztukę. Terapia traktowana jest więc jako specyficzny sposób oddziaływania na sferę fizyczną czy psychiczną człowieka chorego, bez użycia środków farmakologicznych oraz interwencji chirurgicznej .
A. Kargul uważa, że jest to „system działań stosowanych nie tylko wobec osób chorych, ale także jednostek o zaburzonym rozwoju lub poszukujących rozwiązań sytuacji trudnych, również w stosunku do osób pozostających w obrębie patologii społecznej, a więc dotkniętej nałogami, pozbawionych wolności, objętych głębszymi wykolejeniami, objawiających cechy zaawansowanej psychopatii”. Są to więc działania z zakresu reedukacji, kompensacji, korekcji, socjoterapii a nawet psychoterapii .
Według W. Szulc arteterapia polega na wykorzystaniu różnych środków artystycznych, które ułatwiają pacjentowi ekspresję emocji . Sztuka w tym rozumieniu potraktowana jest w sposób nietradycyjny – dzieło stworzone podczas arteterapii nie musi odpowiadać określonym kanonom estetycznym, celem bezpośrednim arteterapii jest również ekspresja uczuć, końcowym zaś – pozytywne zmiany zachowania i postaw wobec siebie i innych.
Z. Konieczyńka podaje, że arteterapia jest to „świadome, planowe i systematyczne oddziaływanie sztuką w celach terapeutycznych” . Bardzo istotna w tej definicji jest rola świadomego i planowego działania, co według autorki może wykluczyć wszystkie przypadkowe czynności, które nie są arteterapią. Jednak zwraca ona również uwagę, że „w arteterapii trudno o jakieś jednolite kanony postępowania i że w gruncie rzeczy jest to metoda prób i błędów”4.

Arteterapia w szerokim rozumieniu jest definiowana jako „układ poglądów i czynności ukierunkowanych na utrzymanie i podnoszenie poziomu jakości życia ludzi przy pomocy szeroko rozumianych dzieł sztuki i uprawiania sztuki” . Wąskie znaczenie terminu „arteterapia” odnosi się do terapii stosującej sztuki plastyczne i nosi nazwę „plastyko terapii” lub „terapii malarskiej”. Określa się ją jako „spontaniczną twórczość chorych, poddanych opiece terapeutów lub działania kreacyjne, plastyczne podejmowane w sytuacji terapeutycznej przez osoby uprzednio nietwórcze w zakresie plastyki” .
Arteterapia może być stosowana względem osób niezależnie od wieku, poziomu wykształcenia, zdolności, stanu zdrowia. Sztuka może być tutaj wykorzystana zarówno w celach diagnostycznych, jak i terapeutycznych. Arteterapia pomaga uzewnętrznić emocje, pragnienia, dążenia, myśli. Jest formą komunikacji z samym sobą i z innymi ludźmi . Zajęcia takie umożliwiają zmianę sposobu odbioru otaczającej rzeczywistości. Uczestnik tego rodzaju zajęć ma możliwość nabrania dystansu w stosunku do własnych, niekiedy trudnych przeżyć, uczuć i doświadczeń. Pomocne stają się również w wielu dysfunkcjach rodzinnych, gdzie nie ma miejsca na jawne wyrażanie uczuć, często są one tłumione bądź też wyrażane w niewłaściwej formie. Arteterapia pomaga w kształtowaniu i rozwijaniu inteligencji emocjonalnej. Uczestnik zajęć arteterapeutycznych uczy się identyfikować własne stany emocjonalne oraz wyrażać je w sposób społecznie akceptowany. Arteterapia daje również przekonanie, że bez obaw oraz poczucia winy można przyznać się do przeżywania buntu, agresji, cierpienia i wielu innych negatywnych emocji. Pomaga w kształtowaniu osobowości, stwarza możliwość ujawnienia stłumionych uczuć, przejmuje nad nimi kontrolę i rozładowuje istniejące napięcia. Korzystnie wpływa również na samoocenę i podniesienie poczucia własnej wartości. Jest sposobem porozumienia z sobą i innymi. Nadrzędnym celem arteterapii jest ujawnienie zahamowań blokujących poznanie, uczenie się, rozwój zdolności, kształtowanie osobowości. Jej założeniem jest odnalezienie nowych możliwości i osiągnięcie zmian w zachowaniu.

2.Cele arteterapii:
Najważniejszym celem arteterapii jest optymalizacja jakości życia, która polega na zapobieganiu trudnościom życiowym i przezwyciężaniu przeszkód stojących na drodze do samorealizacji oraz wykrywanie wewnętrznych zahamowań blokujących procesy poznawcze, rozwój zdolności oraz kształtowanie osobowości .
Arteterapia ma na celu wyrabianie umiejętności wyrażania uczuć i przeżyć, które są nieuświadomione lub tłumione, a także pomaga w zrozumieniu subiektywnych znaczeń, nadawanych przez osobowość wydarzeniom i stosunkom, oraz w rozpoznawaniu odległych myśli i odczuć wydobywanych z minionych doświadczeń w postaci obrazów z dzieciństwa, lęków itp. Umożliwia realizacją zamierzeń i pragnienia, które nie zostały spełnione. Pomaga również w odreagowaniu negatywnych emocji, doświadczeń, nabraniu dystansu do własnych uczuć oraz likwidacji napięcia. Pozwala dotrzeć głęboko w świat myśli, pragnień. Arteterapia kształtuje umiejętność korygowania i osiągania zmian reakcji oraz pomaga w odnalezieniu informacji o sposobach reagowania w różnych sytuacjach.
A. Arciszewska - Binnebesel wymienia jako główne cele arteterapii:
• diagnozę pozwalającą rozpoznać potrzeby emocjonalne, poznawczo – rozwojowe oraz możliwości manualne u dzieci i młodzieży.
• terapię polegającą na wzroście zdolności percepcyjno – poznawczych, emocjonalno – społecznych, socjalizacji, uzewnętrznianiu przeżyć i doznań, usprawnianiu możliwości ruchowych.
• relaksację pozwalającą na odreagowanie wewnętrznych napięć, niepowodzeń, frustracji i agresji .
W arteterapii może wyróżnić na dwie formy, takie jak:
- dbanie o rozwój spontanicznej twórczości;
- arteterapia stymulująca.
Ich celem jest poprawa samopoczucia psychicznego, nawiązanie jakiegokolwiek kontaktu z otaczającym światem, poprawa jakości życia, a także pogłębienie znajomości samego siebie .
Arteterapia może być szczególnie użyteczna dla osób, które mają trudności z wyrażeniem swoich myśli i uczuć drogą werbalną. Polecana jest przede wszystkim osobom z zaburzeniami emocjonalnymi, zamkniętym w sobie, z kompleksami, nieufnym, zahamowanym lub nadpobudliwym, nieakceptowanym przez otoczenie, odrzuconym ale także tym, którzy chcą poznać swoje uzdolnienia, a przede wszystkim samego siebie.
W arteterapii stosuje się różne techniki, które umożliwiają wgląd do lepszego poznania siebie oraz motywów własnego postępowania. Są one następujące:
- ekspresyjne;
- projekcyjne;
- konstrukcyjne.
Każde działanie plastyczne jest pewnego rodzaju komunikatem. Spontaniczność wypowiedzi w technikach arteterapeutycznych uwalnia od traumatycznych wspomnień i urazów emocjonalnych, powoduje zmniejszenie oporów przed ujawnianiem się, co może ukazać problematykę neurotyczną lub psychotyczną. „To wszystko co należy do wewnętrznego świata dziecka musi mieć możność uzewnętrznienia się, po to by twórczość z wyobraźni została powołana do istnienia(...)” .

3.Funkcje arteterapii:

Funkcje arteterapii uzależnione są przed wszystkim od celu jej zastosowania. Z. Skorny podaje trzy zasadnicze funkcje:
• rekreacyjna - pozwala osiągnąć stan wyciszenia, radości, rozluźnienia, wewnętrznego spokoju, a przez to wyzwolenie energii życiowej;
• edukacyjna - polega na dostarczeniu dziecku dodatkowych wiadomości i zwiększeniu jego mądrości życiowej, a także umiejętności radzenia sobie w różnych sytuacjach;
• korekcyjna - przejawia się w różnych formach niesienia pomocy dzieciom mającym problem z niedostosowaniem się do otaczającego świata, przestrzeganiu i akceptacji siebie i innych, wyrównywaniu braków i ograniczeń psychofizycznych .

W literaturze można również spotkać inne funkcje:
• diagnostyczna i rokownicza – na podstawie wytworów uczestnika terapii można określić jego stan psychofizyczny ;
• terapeutyczna – polega na działaniu za pomocą sztuki w sposób zbliżony do działania leku, tyle że całkowicie naturalnego i bezpiecznego ;
• ekspresyjna – wpływa na ujawnianie stłumionych emocji i pomaga rozładować oraz przekształcić niekorzystne dla zdrowia napięcia i frustracje;
• kompensacyjna – zaspokaja niezrealizowane potrzeby;
• poznawcza – uczy nazywania, wyrażania uczuć;
• regulacyjna – zaspokaja potrzebę samorealizacji i kompensuje braki i niepowodzenia doznawane w określonej dziedzinie życia .
• resocjalizacyjna – według Konopczyńskiego „celem resocjalizacji przez twórczość plastyczną jest ułatwienie wychowankowi wyrażenia własnych problemów, trudnych do werbalizacji (...) stworzenie możliwości odreagowania tłumionych, przykrych emocji” .

4. Rodzaje arteterapii i stosowane techniki:

Arteterapia jest to działalność planowana, wielopłaszczyznowa, rozłożona w czasie. Działalność ta oparta jest zazwyczaj na muzycznej, plastycznej, technicznej czy manualnej aktywności jednostki, wobec której stosuje się techniki zabawowe i parateatralne. Działania terapeuty skierowane są głównie na dzieci o niespecyficznym zachowaniu, zaburzonych sferze rozwojowej i społecznej oraz do dzieci z trudnościami edukacyjnymi .
W zależności od stosowanych narzędzi i technik można wyróżnić wiele rodzajów terapii:
• Terapię za pomocą sztuk plastycznych, gdzie wykorzystywane w terapii są techniki plastyczne - rysunek, malarstwo, rzeźba, tzw. mokre na mokrym, malowanie
z kleksa, techniki graficzne: monotypie, druk strukturalny, odbijanie gisporytów i linorytów, lepienie z gliny, plasteliny, masy solnej, rzeźbienie, wycinanki, układanki, tkactwo, grafika, collage; wybór formy jest równie ważny, jak i stworzone dzieło. Spontaniczne rysowanie, malowanie, rzeźbienie pozwala na ekspresję problemów, uczuć, lęków, pragnień - w bezpieczny sposób, uświadomienie informacji wcześniej ukrytej; pomaga bardziej skoncentrować się na wewnętrznych przeżyciach - techniki te dają szansę na zmniejszenie napięcia i niepokoju, pomagają uczestnikom w szukaniu nowych metod radzenia sobie ze zmartwieniem, lękiem czy depresją.
• Plastykoterapia jest szczególnie polecana dla ludzi, którzy czują się ograniczeni
i przytłoczeni przez innych, ponieważ dostarcza im przestrzeni, pozwalając
na swobodną twórczość.
• Choreoterapię czyli terapię tańcem, ruchem. (gr. choreia = taniec + gr. therapeia = leczenie). To terapia poprzez taniec i ruch. Wykorzystuje ekspresję ruchową do wspomagania emocjonalnej i fizycznej integracji. Choreoterapię możemy podzielić na: taniec, ćwiczenia muzyczno-ruchowe i improwizacje ruchowe przy muzyce. Głównym celem choreoterapii jest odczucie przez osobę uczestniczącą w zajęciach swojej cielesności i rozwijanie samoświadomości . Jest techniką szczególnie pomocną przy rozwiązywaniu problemów pochodzących z okresu wczesnego dzieciństwa, kiedy do komunikowania się używane jest nasze własne ciało, gdyż mowa werbalna nie jest jeszcze dobrze rozwinięta. Polecana dla każdej grupy wiekowej. Choreoterapia rozwija także wyobraźnię i samodzielność. Inną istotną częścią choreoterapii jest improwizacja. Daje ona pacjentom swobodę oraz samodzielność w kreowaniu sytuacji.
• Muzykoterapię, jest to forma terapii, wykorzystująca muzykę i jej elementy jako środki ekspresji i komunikacji w procesie diagnozy, leczenia czy rozwoju osobowości człowieka; muzyka może ułatwiać porozumiewanie się, pomagać w nawiązywaniu relacji międzyludzkich i rozwiązywaniu problemów emocjonalnych; muzykoterapia ma na celu uspokajająco - relaksacyjne oddziaływanie na człowieka, pozwala udać się w głąb siebie i tam zregenerować siły; muzykoterapia pomaga w osiągnięciu wewnętrznej harmonii, podnosi odporność organizmu, wyzwala własne potężne mechanizmy obronne; ujawnia i rozładowuje zablokowane emocje i napięcia, umożliwia osiągnięcie integracji w grupie, poprawia komunikacji, usprawnia funkcje percepcyjno – motoryczne oraz uwrażliwia na muzykę i przyrodę.
• Dramatoterapię wykorzystującą różne formy dramatu. Dzięki odgrywaniu ról osoby uczestniczące w zajęciach zdobywają wiedzę o sobie samym, rozwijają wyobraźnię i poczucie własnej woli; odgrywanie ról pomaga im w uświadomieniu sobie własnych przekonań i uczuć, pozwala wypróbować nowe sposoby zachowania; dramatoterapia często posługuje się mitem lub metaforą - w ten sposób możliwe jest uwolnienie się od wspomnień i niepokojów oraz lepsze zrozumienie siebie.
• Biblioterapię (gr. biblion- książka; therapeuo- leczę) określana jest jako forma terapii, pomocy, psychicznego wsparcia przy wykorzystaniu książek, publikacji literackich, albumowych i innych materiałów alternatywnych (obrazów, filmów itp.). Taka terapia pobudza wyobraźnię, pozwala utożsamić się z bohaterami literackimi i na tej bazie przeanalizować własne problemy. Odpowiednio dobrana lektura dostarcza bodźców do emocjonalnego rozwoju, wzbogaca wyobraźnię, rozszerza zakres spostrzeżeń, powoduje zastępcze wrażenia ważne dla osób zdrowych jak i chorych. Metody pracy z książką stosuje się wśród chorych i niepełnosprawnych, wśród osób uzależnionych w procesie dydaktyczno-wychowawczym i terapii pedagogicznej.
• Estezjoterapię, wykorzystujące malarstwo, rzeźbę, teatr i film, natomiast
„w piśmiennictwie światowym, przynajmniej anglojęzycznym, termin ten oznacza wyłącznie zastosowanie sztuk plastycznych (malarstwo, rzeźba, rysunek) w terapii chorych psychicznie” . Terapia ta ma pomóc w likwidacji napięcia, w odreagowaniu negatywnych emocji, doświadczeń. Pozwala dotrzeć głęboko w świat myśli, pragnień. Dla niektórych jest jedyna forma uzewnętrznienia własnego świata, kompensuje braki.
W arteterapii estetyka wytworów schodzi na drugi plan a kluczowym czynnikiem są procesy zachodzące podczas kreacji artystycznej uczestnik nie musi być artystą. Ważny jest sam proces tworzenia, dlatego wszystko co dziecko robi jest dobre i ma sens, bo to ono jest ekspertem swego dzieła .
5. Efekty i korzyści płynące z arteterapii:
W wyniku procesu twórczego u osoby tworzącej:
• zostają uwolnione i odreagowane nagromadzone emocje;
• zmniejsza się poziom napięcia;
• zostaje uaktywniona sfera komunikacji niewerbalnej;
• wzmacnia się poczucie sprawstwa i bezpieczeństwa;
• zwiększa się poziom samowiedzy i akceptacji siebie;
• wzmaga się świadomość motywów własnych działań i zachowań;
• uaktywnia się ekspresja samego siebie i spontaniczność .
Arteterapia pozwala na:
• rozwijanie własnych działań twórczych;
• pozawerbalne porozumiewanie się;
• uzewnętrznienie świata własnych przeżyć i odczuć;
• zaspokajanie potrzeb: akceptacji, bezpieczeństwa, współuczestniczenia, bycia rozumianym i docenianym;
• zrozumienie własnych pragnień, potrzeb;
• pobudzenie sensoryczne - wielozmysłowe postrzeganie świata;
• poznawanie innych - zmiana optyki widzenia swoich problemów;
• akceptacja siebie i innych;
• kreowanie przestrzeni, poznawanie dystansu i granic;
• tworzenie pozytywnych nawyków i reakcji;
• relaks, przyjemność, odpoczynek.

6. Zasady arteterapii:
Proces arteterapeutyczny nie może być „zbiorem sztywnych schematów, które uniemożliwiałyby wszelką spontaniczność i intuicyjność całościowego działania” , dlatego też powinien być układem o różnorodnych czynnościach, w swoim charakterze zbliżony do działalności twórczej. Bardzo ważne jest by zajęcia odbywały się w „atmosferze swobody, zaufania, poczucia bezpieczeństwa oraz braku obaw przed negatywną oceną” . Jak podaje B. Muraszko, proces ten przebiega w pewnej określonej kolejności:
1) ujawnienie niebezpiecznych uczuć, które zostały wyparte do podświadomości i nie mogą zostać wyrażone w tradycyjny sposób;
2) uświadomienie uczuć własnych poprzez uzewnętrznienie ich w różnej formie ekspresji i przyjrzeniu się im poprzez bagaż doświadczeń;
3) retrospekcja wydarzeń, uczuć, motywacji;
4) porównanie wytworów będących podsumowaniem terapii i analiza prac własnych jako ważny element autoterapii .
W procesie arterapeutycznym bardzo użyteczne jest zastosowanie określonych zasad:
• dobrowolność uczestnictwa i decydowania uczestnika o swojej aktywności w ćwiczeniach;
• dwupoziomowa komunikacja polegająca na porozumiewaniu się w sferze werbalnej i niewerbalnej;
• wyrażanie emocji ujawniających uczucia;
• sprzeciw wobec rywalizacji, podkreślenie braku podziału na zwycięzców i przegranych;
• stosowanie różnych środków wyrazu;
• zasada „tu i teraz” podkreślająca wagę doznań doświadczanych podczas zajęć .
II. KREATYWNOŚĆ I UZDOLNIENIA TWÓRCZE

1. Terminologia

W dzisiejszych czasach problematyka aktywności twórczej budzi bardzo żywe zainteresowanie. W wielu państwach programy kształcenia zdolności twórczych są obowiązkowym elementem systemu kształcenia, począwszy od przedszkola po uczelnie wyższe. W Polsce badania związane z twórczością i rozwijaniem dyspozycji twórczych są obszarem zainteresowań psychologów oraz pedagogów . Wielu autorów ściśle z postawą twórczą wiąże pojęcie „kreatywności”. Wskazują oni, że kreatywność powiązana jest z rozwojem jednostki, z tkwiącym w niej potencjałem, który w przyszłości może zamienić się w twórczość .
Kreatywność (postawa twórcza; od łac. creatus czyli twórczy) - proces umysłowy pociągający za sobą powstawanie nowych idei, koncepcji, lub nowych skojarzeń, powiązań z istniejącymi już ideami i koncepcjami. Myślenie kreatywne, to myślenie prowadzące do uzyskania oryginalnych i stosownych rozwiązań. Alternatywna, bardziej codzienna definicja kreatywności mówi, że jest to po prostu zdolność tworzenia czegoś nowego .
Robert Glotton i Claude Clero twierdzą, że „...nie istnieją techniki pedagogiczne ekspresji twórczej. Dziecko ma w sobie naturalną potrzebę wyrażania sobie samemu i innym tego, co myśli, co czuje. Nie jest potrzebna żadna strategia, aby je do tego skłonić. Po to, by dziecko mogło wyzwolić swój wewnętrzny świat i posługiwać się właściwymi mu sposobami ekspresji, gestem, mimiką, słowem, plastyką i muzyką - trzeba uszanować jego spontaniczność, czuwać nad tym, by unikać wszystkiego, co może pociągać za sobą zahamowanie ekspresji”. Ich zdaniem czynniki postawy twórczej to czynniki zewnętrzne, do których można zaliczyć stosunki, wolność i środowisko. Niemniej jednak bardzo istotne są uzdolnienia wrodzone. Stwierdzają również, że postawa twórcza jest czymś rzeczywistym, gdyż wywodzi się ze specyficznej funkcji psychicznej. Dlatego ważne jest, aby jak najwcześniej kształtować u dzieci postawę twórczą w każdej dziedzinie ich działalności.
Beata Podolska cytuje w swej książce M. Debesse’go: „Twórczość małego dziecka jest zaspokojeniem istotnych potrzeb: potrzeby działania, ekspresji, realizacji. Angażuje wszystkie funkcje motoryczne i zmysłowe, a także życie uczuciowe, wyobraźnię, potrzebę naśladowania (...). Znajduje to swój wyraz w wielu formach: będą to zarówno babki z piasku, jak zabawy dramatyczne (...). Formy te ograniczone u najmłodszych dzieci do funkcji bardzo elementarnych, stopniowo nabierają charakteru świadomego i intelektualnego”.
Zdolności intelektualne i jednostki twórcze w interesujący sposób traktuje W. Dobrołowicz. w przeciwieństwie do wielu badaczy, którzy podając definicje ucznia zdolnego „zacierają różnicę pomiędzy pojęciem ucznia uzdolnionego a pojęciem ucznia uzdolnionego twórczo. Dobrołowicz na tej płaszczyźnie wyróżnia uczniów ze zdolnościami odtwórczymi i twórczymi. O pierwszych pisze jako o jednostkach „obdarzonych wysokim poziomem zdolności umysłowych, które ujawniają się głównie w czynnościach odtwórczych (szybkim uczeniu się, przyswajaniu wiadomości, dobrej pamięci, dużych możliwościach percepcji nowych informacji i ich rozumienia), zaś uczniowie kreatywni, czyli uzdolnieni twórczo, charakteryzują się niejednokrotnie słabą pamięcią, ale za to wyjątkową wyobraźnią, oryginalnością pomysłów i zdolnością myślenia dywergencyjnego”. Jako dodatkowe cechy osobowości ucznia kreatywnego wymienia: niezależność, wrażliwość, skłonność do podejmowania ryzyka, śmiałość, duże poczucie humoru, tolerancję, autonomię wiążącą się z niepodporządkowywaniem się normom i regułom zachowania szkolnego, ekspresję, różnorodne zainteresowania, samodzielność w pracy, otwartość na problemy innych, bogatą wyobraźnię, ciekawość świata, spontaniczność, zamiłowanie do przygód itp.
Zdolność a uzdolnienia
Pojęcie zdolności i talentu jest dość złożone. W języku potocznym słowa ,,zdolny”, ,,utalentowany” używane są zamiennie. W niektórych systemach kształcenia stosuje się definicje bardziej szczegółowe. Zdolny - termin używany dla określenia dziecka o wyjątkowych zdolnościach w wielu dziedzinach. Z kolei, utalentowany – termin używany dla określenia dziecka wykazującego szczególne predyspozycje w jednym lub dwóch spokrewnionych ze sobą kierunkach. Dziecko zdolne może wykazywać wyjątkowe możliwości w wielu przedmiotach, np. w matematyce, językach, naukach przyrodniczych i sporcie. Dziecko utalentowane może być ,,mocne” w języku, plastyce czy sporcie, ale nie we wszystkim. W 1991r. amerykański Departament Szkolnictwa przyjął w swojej Polityce Kształcenia Uczniów Zdolnych i Utalentowanych następujące definicje:
,,Uczniowie zdolni to ci, którzy posiadają potencjał do osiągnięcia najwyższych wyników w wielu dziedzinach nauki i sztuki”;
,,Uczniowie utalentowani to tacy, którzy posiadają potencjał do osiągania najlepszych wyników w jednej dyscyplinie naukowej lub artystycznej”.
Zdolność – to możliwość uzyskania spodziewanych wyników przy wykonywaniu danych czynności w określonych warunkach zewnętrznych. W odróżnieniu od uzdolnień, które są odpowiednio ukierunkowane, zdolności mają charakter ogólny, tzn. ich obecność jest konieczna przy wykonywaniu przez człowieka różnych czynności. Do zdolności ogólnych zalicza się: spostrzegawczość, sprawność myślenia, wyobraźnię, pamięć, uwagę oraz sprawność motoryczną. Rozwój zdolności zależy od wrodzonych właściwości układu nerwowego, od wpływu kształcenia i wychowania, m.in. od rozwoju pozytywnej motywacji, zainteresowań i postaw, oraz własnej aktywności jednostki .
Uzdolnienie – swoisty układ zdolności warunkujący ponadprzeciętny poziom wykonywania jakiegoś rodzaju działalności, np. naukowej, literackiej, muzycznej, technicznej, sportowej czy organizacyjnej; wybitne uzdolnienie do jakiej dziedziny nosi miano talentu .
S. Gerstmann uzdolnienia określa jako szereg zdolności, które są podstawą sprawnego i złożonego działania. Ponadto wymienia uzdolnienia artystyczne, muzyczne, plastyczne, techniczne, teoretyczne itp. .
Talent według B. Hornowskiego to swoiste połączenie uzdolnień, które stwarzają możliwość twórczego wykonywania jakiegoś zadania na najwyższym poziomie .
J. Strelau przez talent rozumie wybitne zdolności specjalne, urzeczywistniające się dzięki interakcji czynników wewnętrznych i zewnętrznych, w określonej działalności człowieka .
O istnieniu zdolności potencjalnych można orzekać jedynie na podstawie pomiarów psychologicznych, natomiast uzdolnienia określa się na podstawie analizy wytworów wykonywanych w codziennych, naturalnych warunkach funkcjonowania dziecka, w naturalnych sytuacjach i w naturalnym środowisku. Uzdolnienia pokazują więc rzeczywiste różnice osiągnięć różnych dzieci, mimo podobnych warunków zewnętrznych .
Uzdolnienia te mogą przejawiać się, jak już wcześniej wspomniałam, w obrębie określonego obszaru – np. mogą to być uzdolnienia plastyczne, literackie, baletowe, muzyczne, naukowe, itp.

2. Uzdolnienia plastyczne
Działalność plastyczna ma ogromny wpływ na rozbudzanie aktywności twórczej dziecka. Wpływa ona korzystnie na rozwój inicjatywy dziecka oraz pomaga w zdobywaniu wiary we własne siły. Pobudza też rozwój umysłowy i emocjonalny, doskonali sprawność manualną dzieci, daje możliwość prowadzenia artystycznych doświadczeń. „Kierując rozwojem twórczych możliwości dziecka, trzeba nawiązywać do ich własnej aktywności, cenić ich samodzielność i nigdy własną ręką nie poprawiać prac dziecięcych. Wartość wychowawczą, bowiem ma tylko własny wysiłek dziecka – sam proces jego działania”.
Uzdolnienia plastyczne stanowią specyficzne uzdolnienia twórcze i odtwórcze typu artystycznego. Często terminu „twórczość” używa się w odniesieniu do różnych form dziecięcej aktywności plastycznej, a czasem pisarskiej, nieco rzadziej budzą zainteresowanie zabawy parateatralne, słowno-rytmiczne czy słowno-muzyczne.
Dzieci uzdolnione plastycznie przejawiają swoje zdolności już od bardzo wczesnego dzieciństwa. W wieku 3-4 lat, czyli według psychologicznego rozwoju twórczości dziecięcej jest to okres tzw. bazgrot kontrolowanych, dziecko rysuje kształty, które schematycznie można dopasować do rzeczywistości. Już od najmłodszych lat należy przywiązywać uwagę do zainteresowań dziecka, które wykazuje uzdolnienia wyższe od przeciętnych.
Małe dziecko działa spontanicznie niezależnie od wiedzy i doświadczenia. Można zaobserwować, że w wielu czynnościach zabawowych – w tym również ekspresji plastycznej, dzieci tworzą wykorzystując doświadczenie, jakie w danej chwili posiadają. Organizując zajęcia plastyczne dla małych dzieci należy uważać, aby ta spontaniczna czynność nie przestała być zabawą, aby oczekiwania osoby prowadzącej nie okazały się zbyt duże w stosunku do możliwości dziecka. Takie zabawy mają budzić tylko pozytywne emocje, które będą pobudzały dziecko do działania, rozszerzały jego zainteresowania i kształtowały wyobraźnię twórczą.
U dziecka z rozwiniętą wyobraźnią twórczą zaobserwujemy dużą zdolność myślenia twórczego. Jego efekty można obserwować w czasie wykonywanych czynności, a stworzone rzeczy charakteryzować się będą oryginalnością i nowością.
Dotychczas uzdolnienia plastyczne można stwierdzić na podstawie długotrwałej obserwacji dziecka w procesie twórczym, na analizie jego wytworów, czasem na próbie określenia jakości plastycznych zainteresowań, upodobań estetycznych. Należy pamiętać, że zainteresowania plastyczne nie świadczą o uzdolnieniach, lecz wyrażają aktualny stosunek dziecka do plastyki i jego aspiracje twórcze w tej dziedzinie. Następstwem ujawnionych uzdolnień plastycznych jest stale pogłębiające się zainteresowanie plastyką .
Najbardziej trafne w wykrywaniu uzdolnień plastycznych są testy psychologiczne, które obejmują swym zakresem strukturę uzdolnień plastycznych, np.:
• testy wykonania badające oryginalność pomysłu twórczego,
• testy badające wrażliwość na wartość dzieła sztuki, wiążące się z oceną estetyczną.
W/w badania dostarczają praktycznej wiedzy o strukturze uzdolnień plastycznych. Do podstawowych wyznaczników wg R. Popek należą:
• wysoka wrażliwość zmysłu wzroku (czułość na barwy, kształty, układy płaskie i przestrzenne form otaczającego świata);
• właściwości uwagi dowolnej pozwalające na wyćwiczenie sprawności obserwacji wzrokowej;
• zdolność dokładnej koordynacji motorycznej oka i ręki;
• dokładna i długotrwała pamięć wzrokowa;
• bogata i oryginalna wyobraźnia;
• zdolność myślenia twórczego i związana z tym inteligencja estetyczna;
• zdolności manualne pozwalające na wyćwiczenie sprawności technicznych podczas rysowania, malowania, konstruowania na płaszczyźnie i w przestrzeni;
• wrażliwość emocjonalna, a także wysoki poziom przeżyć i uczuć wyższych, zapewniających potrzebę i możliwości ekspresji.
Twórczość dzieci jest swoistym przejawem dynamiki życia wewnętrznego, silnym czynnikiem osobowościowotwórczym. Twórczość, zatem jak stwierdza I. Wojnar „stanowi nie tyle ćwiczenie umiejętności artystycznych, ile nade wszystko wyrobienie poczucia własnej tożsamości, niezależności, poczucia odrębności własnego ,,a”.
Organizując doświadczenia twórcze z dziećmi należy mieć świadomość, że najważniejszy jest sam proces tworzenia, eksperymentowanie z tworzywem obrazu, rozbudzanie wrażliwości i wyobraźni dziecięcej. Bardzo istotne przy tworzeniu warunków do aktywności twórczej jest rozbudzenie wewnętrznej motywacji do działania, ciekawości, wyobraźni oraz zachęcenie do samodzielnego generowania oryginalnych pomysłów, co daje nam gwarancję uzyskania efektu końcowego. Jako źródło inspiracji do wykonania oryginalnych prac mogą posłużyć np. nowe, ciekawe materiały do wykorzystania w pracy, nowa technika plastyczna, spotkanie z artystą, obserwacje otoczenia, fragmenty wycinków ilustracji z gazet. Organizując takie warunki można przypuszczać, że naszych wychowanków będzie cechować: odwaga, pewność siebie, zaufanie, świeżość spostrzegania, zdolność do całkowitej koncentracji, gotowość do improwizowania, fantazjowania, a przede wszystkim pomysłowość.

3. Metody konieczne w rozwijaniu uzdolnień plastycznych
Rozwijanie uzdolnień plastycznych u dzieci wymaga stosowania swoistych metod i zorganizowania prawidłowych warunków zależnych od właściwości wieku oraz treści odnajdywanych w najbliższym środowisku. Umiejętny dobór metod i form pracy z dzieckiem sprzyjać będzie odkrywaniu wrodzonych uzdolnień i rozwojowi twórczości dziecięcej.
Najbardziej sprzyjającymi temu rozwojowi są metody aktywizujące - odkrywanie, poszukiwanie, przeżywanie i działanie, które korzystnie wpływają na kształtowanie postawy twórczej dziecka, służą nabywaniu i usprawnianiu umiejętności i przyswajaniu wiadomości.
Metodom aktywizującym towarzyszyć powinny również metody słowne - dialogowe (pogadanka, dyskusja, zagadka), rzadziej monologowe (opis, opowiadanie), oraz oglądowe – pokaz (np. pomocy naukowych, modeli), wzór, przykład, demonstracja (reprodukcji, filmów, przeźroczy).
Oprócz różnorodnych metod stosowanych w edukacji plastycznej ważne jest również zastosowanie form organizacji zajęć, takich jak :
- zajęcia plastyczne z całą grupą;
- zajęcia plastyczne w małych zespołach;
- zajęcia plastyczne indywidualne.
Stosowanie różnorodnych metod i form pracy w pracy z dziećmi wpływa na wzrost zainteresowania sztuką plastyczną, pobudza do twórczego działania, ekspresji. Każda technika plastyczna posiada specyficzne właściwości i wymaga od dziecka odpowiednich umiejętności i sprawności. Niektóre z technik są stosowane i powszechnie znane, niektóre będą może nowością i ukażą inny sposób pracy twórczej.

4. Rola nauczyciela
R.Gloton i C.Clero twierdzą, że „wychowanie estetyczne obejmuje inspirację działalności twórczej i kształcenie wrażliwości, co oznacza uczenie, kształtowanie zachowań emocjonalnych i kulturowych pożądanych wychowawczo, bo korzystnych dla jednostki i społeczeństwa” .
Postawa twórcza będzie u dzieci żywa i twórcza wtedy, kiedy będzie zachodziła bezpośrednia lub pośrednia ingerencja ludzi dorosłych. Podstawę dla twórczości stanowi zabawa ekspresyjna. Zabawy te są źródłem twórczości i są wyrażone gestem, słowem i rysunkiem. W stadium zabawy ekspresyjnej dziecko staje się naprawdę twórcą.
Podnoszenie ogólnej kultury społeczeństwa jest związane z przygotowaniem jego członków do twórczego, wzbogacającego osobowość, spędzania wolnego czasu. Wiąże się to ściśle z rozwijaniem zainteresowania sztuką i potrzebą stałego kontaktu z nią przez dobrą książkę, ciekawą wystawę malarstwa, rzeźby, fotografiki, piękny koncert, a wreszcie teatr i kino. „Zainteresowania sztuką powinny kierować małego człowieka ku własnej, twórczej działalności, uprawianej dla przyjemności i wzbogacania osobowości”.
Przygotowania do twórczego spędzania wolnego czasu trzeba rozpocząć możliwie jak najwcześniej, a wychowanie w przedszkolu ma duże możliwości w tej dziedzinie. Im bliższy i częstszy będzie kontakt dziecka z różnymi rodzajami sztuki, dostępnej jego rozumieniu i odczuciu, tym łatwiej będzie mu wyrazić własne przeżycia za pomocą kredek, pędzla lub słowa czy gestu. Wytwory sztuki, działając kształtem i dźwiękiem na uczucia i wyobraźnię dziecka, stają się bogatym źródłem jego inwencji twórczej i przeżyć estetycznych.
Wszystkie dzieci mają twórcze podejście do życia, a zadaniem dorosłych jest rozwijanie, inspirowanie i podsuwanie pomysłów. Koniecznym warunkiem, by dziecko mogło działać twórczo i samodzielnie jest pełna akceptacja każdego dziecka. Już od przedszkola należy wdrażać wychowanków do aktywnego i odważnego podejmowania problemów, a „każde działanie w zakresie aktywności jednostki jest twórcze, o ile prowadzi do rezultatów nowych dla niej”.
Dziecko jest pilnym obserwatorem świata, pragnie zaspokoić swoją ciekawość. Dlatego też istotną rolę w procesie tworzenia odgrywa nauczyciel. Od niego zależy stworzenie odpowiedniej atmosfery, zainspirowanie dzieci i zachęcenie do działania. Na zajęciach plastycznych nauczyciel wchodzi razem z dzieckiem w świat sztuki, jest współtowarzyszem poszukiwań. Powinien on zadbać o warunki, nie tylko materialne – środki, materiały, narzędzia, ale także emocjonalne – odpowiednia atmosfera, sposoby pracy z dzieckiem, a więc to wszystko, co daje dziecku poczucie swobody, bezpieczeństwo i pewność, że jest akceptowane. Dla dzieci w tym wieku istotny jest nie tyle wynik ich pracy, lecz sam proces tworzenia i czynności z nim związane. Nauczyciel powinien stwarzać dzieciom możliwość do własnej, nie ukierunkowanej sugestiami twórczości. Nauczyciel powinien zachęcać dziecko do działania, podsuwać pewne propozycje, które dziecko może uznać za słuszne lub nie. Zadanie, które ma wyzwolić twórczą aktywność, powinno zaciekawić dziecko i być odpowiednie do możliwości wychowanka.
Pracując z dziećmi w sposób otwarty wyzwala się ich aktywność ruchową, literacką, muzyczną, plastyczną, teatralną, pozwala się im współuczestniczyć w odkrywaniu świata, czyni się je podmiotem wychowania a nie biernym przedmiotem. Bardzo ważne są następujące zasady pracy nauczyciela:
- odpowiednie zorganizowanie sytuacji wstępnej, inspirującej, w której powinny być pobudzone przeżycia dzieci w odpowiedniej atmosferze drogą np. zorganizowania wycieczki, czytania opowiadania itp.;
- mobilizowanie dzieci do wypowiedzi, co w sytuacji wstępnej myślały, przeżywały;
- zapewnienie odpowiednich warunków warsztatowych, np. tworzywo plastyczno-techniczne, wybór literatury dziecięcej itp.;
- pozostawienie dzieciom swobody .
Nauczyciel powinien mieć świadomość celu prowadzonych zajęć, być autentycznym w kontaktach z dziećmi, przez cały czas obserwować dzieci, dobierać zdania umożliwiające zdobywanie nowych doświadczeń, nowych wrażeń. Powinien być wrażliwy i empatyczny w stosunku do dzieci, mieć elastyczne podejście do proponowanych dzieciom zajęć.
Nauczyciel nie może zbytnio ingerować w działalność swoich wychowanków, aby w ten sposób nie hamować ich aktywności czy zmieniać jej kierunek w niewłaściwy sposób. Nauczyciel musi zachęcać dzieci do podjęcia lub kontynuowania pracy, wyjaśniać wątpliwości i niejasności i tylko w razie potrzeby podsuwać ewentualne przykłady rozwiązań.
Przygotowywanie warunków dla dobrego samopoczucia dziecka i kierowania rozwojem jego twórczości wymaga uważnego obserwowania dzieci i poznawania ich wytworów. Rysując, wycinając, czy lepiąc na dowolny temat dzieci mają szerokie pole do rozwoju pomysłowości, samodzielnie kształtują formy swoich wytworów, a także same mogą dobierać potrzebny materiał. Wskazane jest również, aby mogły dokonać wyboru jednej spośród kilku technik plastycznych, jakie im nauczyciel w danym czasie udostępnia.
Bardzo duże znaczenie w organizacji zajęć ma również dobór tematu prac plastyczno-konstrukcyjnych. Powinien uwzględniać zainteresowania dzieci, nawiązywać do ich przeżyć, doświadczeń, własnych spostrzeżeń i obserwacji. Treści tych dostarcza w szerokim zakresie otaczający świat, wszystko, co dziecko odkrywa w bezpośrednim kontakcie z rzeczywistością. Poza tym tematyka proponowanych prac powinna być tak dobrana, aby mogły one zrozumieć jej treść, a także by były zdolne wyrazić tę treść bez większych trudności przez odpowiednią formę swoich wytworów. Odpowiedni dobór tematyki, która będzie się odwoływać do wyobraźni dziecka, w pewien sposób powinien prowokować jego swoiste możliwości twórcze i zachęcać je do tworzenia przy użyciu różnorodnych środków ekspresji plastycznej.
Ważna w procesie kierowania twórczością dzieci jest również ocena, a ściślej mówiąc - omówienie jej wytworów. Jednak i na tym nie należy poprzestać, gdyż te prace powinny być odpowiednio zużytkowane np. zorganizowanie wystawki, przeznaczenie wytworów na upominki, zaprezentowane np. na zajęciach otwartych dla nauczycieli i rodziców.

Bibliografia:
1.Konieczna E. J.: Arteterapia w teorii i praktyce, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2007
2.Szulc W.: Sztuka w służbie medycyny. Od antyku do postmodernizmu, Wydawnictwo Akademii Medycznej w Poznaniu, Poznań 2001
3.Konieczyńka Z.: Arteterapi i psychorysunek w praktyce klinicznej [w:] Arteterapia, Zeszyt Naukowy Akademii Muzycznej we Wrocławiu nr 57, Wrocław 1990
4.Grzebyk E.: Warsztat z zakresu terapii [w:] Kurs z zakresu terapii przez sztukę, Wydział Zdrowia Urzędu Miejskiego we Wrocławiu, Wrocław 1999
5.Szulc W.: Sztuka i terapia, Centrum Metodyczne Szkolenia Nauczycieli Średniego Szkolnictwa Medycznego, Warszawa 1993
6.Arciszewska – Binnebesel A.: – Arteterapia. Szczęśliwy świat tworzenia, wyd. BEA – BLEJA, Toruń 2003
7.Konopczyński M.: Twórcza resocjalizacja. Wybrane metody pomocy dzieciom i młodzieży, MEN, Warszawa 1996
8.Glotton R., Clero C.: Twórcza aktywność dziecka. WSiP, Warszawa 1985
9.Skorny Z.: Teorie psychologiczne jako podstawa arteterapii - Zeszyt Naukowy Akademii Muzycznej we Wrocławiu nr 52, Wrocław 1989
10.Borecka I.: Baśń, bajka, bajeczka w terapii pedagogicznej [w:] Kurs z zakresu terapii przez sztukę, red. Kulewska M., Chamena A.: Wydział Zdrowia Urzędu Miejskiego we Wrocławiu, Wrocław 1999
11.M. Konopczyński: Twórcza resocjalizacja. Wybrane metody pomocy dzieciom i młodzieży, MEN, Warszawa 1996
12.Sikora E.: Terapia inaczej- arteterapia, „Arka” nr 35, 2001
13.Muraszko B.: Arteterapia w szkole, „Nowa Szkoła” nr 3, 1995
14.Śliwierski B.: Pedagogika - subdyscypliny i dziedziny wiedzy o edukacji, tom IV, Gdańskie Wydawnictwo Pedagogiczne, Gdańsk 2010
15.Karwowski M.: Zgłębianie kreatywności. Studia nad pomiarem poziomu i stylu twórczości, Wydawnictwo APS, Warszawa 2009
16.Podolska B.: Z muzyką w przedszkolu. WSiP, Warszawa 1979
17.Drynda B.: Rozwijanie twórczości i inteligencji emocjonalnej dzieci i młodzieży, za: Dobrołowicz W.: O niektórych cechach psychicznych uczniów kreatywnych; Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2004
18.Okoń W.: Nowy słownik pedagogiczny, Wydawnictwa Akademickie „Żak”, Warszawa 2004
19.Gerstmann S.: Psychologia, PZWS, Warszawa 1969.
20.Horonowski B.: Rozwój inteligencji i uzdolnień specjalnych, WSiP, Warszawa 1986.
21.Strelau J.: Inteligencja człowieka, Wydawnictwo Żak, Warszawa 1997
22.Popek S.: Analiza psychologiczna twórczości plastycznej dzieci i młodzieży, WSiP, Warszawa 1985.
23.Sztuka K.: Psychologia dla artystów, Ośrodek Wydawniczo-Poligraficzny SIMP, Częstochowa 2001
24.Popek R., Ntorff A., Wasiluk K.: Zajęcia plastyczne w placówkach wychowania pozaszkolnego, WSiP, Warszawa 1988.
25.Wojnar J.: Sztuka jako podręcznik życia, WSiP, Warszawa 1984
26.Szuman S.: O sztuce i wychowaniu estetycznym, WSiP, Warszawa 1975.
27.Stasiakiewicz M.: Twórcza aktywność dziecka jako czynnik rozwoju, Życie szkoły nr 10, 1980
28.Jąder M.: Techniki plastyczne rozwijające wyobraźnię, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2007

PROGRAM ROZWIJAJĄCY KREATYWNOŚĆ I UZDOLNIENIA TWÓRCZE W GRUPIE DZIECI 5-6- LETNICH Z WYKORZYSTANIEM METOD ARTETERAPII

1. Podmiot programu - charakterystyka grupy wychowawczej
Stworzony przeze mnie program zakłada zabawowy i niezobowiązujący charakter zajęć. Ekspresja plastyczna dziecka jest spontaniczna i wynika bezpośrednio z jego przeżyć, spostrzeżeń wyzwalając wyobraźnię i fantazję. Zabawowa forma pracy zachęca dzieci do udziału w zajęciach, równocześnie daje dużo radości i satysfakcji. Przy okazji różnych zabaw plastycznych dziecko może ugruntować a także poszerzać swoją wiedzę z dziedziny plastyki. Rozszerzenie działalności plastycznej w realizacji programu ma pobudzać wyobraźnię i wrażliwość „małego artysty”. Uczestnicy zajęć wyciszają swoje negatywne emocje i aktywnie angażują się w swoje dzieło. Na tych zajęciach każda wypowiedź jest prawidłowa.
Założeniem programu jest wzbudzenie zainteresowań plastycznych dzieci, rozwijanie ich zdolności. Treści zawarte w programie ułożone są z uwzględnieniem świąt kalendarzowych, pór roku, imprez przedszkolnych i indywidualnych zainteresowań dzieci. Zajęcia będą odbywały się systematycznie raz w tygodniu. Czas trwania jednego zajęcia ok. 45-60 minut.
Adresatami programu są dzieci w wieku 5-6 lat, u których obserwuję duże zainteresowanie plastyką oraz różnymi jej technikami. Ponadto dzieci te wykazują wrodzone predyspozycje w zakresie widzenia plastycznego oraz dużą wrażliwość estetyczną.
Wiktoria - 6 lat: wykazuje się dużą sprawnością manualną, lubi odwzorowywać różnego rodzaju obrazki. Nie sprawia jej trudności rysowanie postaci zarówno realnych jak i wymyślonych. Chętnie bierze udział w różnych konkursach organizowanych na terenie przedszkola lub poza nim. Myślę, że udział w zajęciach będzie okazją do nowych inspiracji.
Oliwia - 6 lat: jest bardzo pomysłowa. W swoich pracach lubi łączyć różne techniki plastyczne. W czasie wolnym jej ulubionym zajęciem jest rysowanie. Prace są bardzo ciekawe i różnorodne. Chętnie bierze udział w różnych konkursach plastycznych organizowanych na terenie przedszkola lub poza nim.
Dominika - 6 lat: ma bardzo bogatą wyobraźnię i poczucie estetyki, jej prace są bardzo ciekawe i odznaczają się szczegółowym dopracowaniem
Emilia - 6 lat: jest pomysłowa, lubi malować farbami a także wykonywać prace techniką łączoną. Chętnie bierze udział w konkursach plastycznych organizowanych na terenie przedszkola i poza nim.
Natalia, Małgosia, Ania, Ola i Patrycja - 5 lat: prace plastyczne to ulubiona forma spędzania wolnego czasu tych dziewczynek, chętnie więc sięgają po kredki w czasie zabaw dowolnych; lubią rysować swoje rodziny w różnych sytuacjach; mają bardzo bogatą wyobraźnię i poczucie estetyki.
Natalia i Karol - 5 lat: bardzo lubią rysować i malować farbami. Mają bardzo bogatą wyobraźnię, a prace przez nich tworzone są zawsze oryginalne i bardzo dokładnie dopracowane. Mają duże poczucie estetyki. Lubią malować na szkle.

2. Cele programu
Celem zajęć w ramach realizacji programu będzie rozwijanie twórczej inicjatywy dzieci, pomysłowości, a przede wszystkim wiary we własne możliwości. Tworząc ten program pragnę wprowadzić nowe metody pracy z dziećmi przy okazji doskonaląc inne techniki plastyczne wcześniej jeszcze nie poznane, a także wzbogacić kontakt ze sztuką i jej twórcami. Program ten służyć ma wyrabianiu wrażliwości intelektualnej i emocjonalnej niezbędnej w rozwijaniu dalszych zdolności dziecka. Ma on także kształtować pozytywny stosunek do zdobywania wiedzy poprzez działanie i zabawę.
Zamierzone efekty
Organizując warunki skutecznego wspierania uzdolnień i zainteresowań dzieci zakładam, że wychowanek będzie:
- podejmował próby odkrywania własnych możliwości twórczych;
- przejawiał chęć rozwijania własnych zainteresowań i uzdolnień;
- miał lepsze samopoczucie w przedszkolu;
- otwarcie i śmiało umiał wyrażać swoje myśli i uczucia;
- umiał radzić sobie z trudnymi sytuacjami związanymi z przeżyciami sukcesów i porażek;
- nabędzie umiejętności lepszej koncentracji uwagi;
- dokona właściwego wyboru form aktywności własnej;
- kształtował umiejętność twórczego działania, poszukiwania i tworzenia;
- rozwijał umiejętność korzystania z różnych źródeł informacji;
- stosował różne środki wyrazu plastycznego;
- kształtował umiejętność obserwowania;
- podejmował próby łączenia technik plastycznych i stosowania różnych materiałów;
- przejawiał świeżość spostrzegania, spontaniczność, gotowość do fantazjowania, a przede wszystkim pomysłowość.

3. Metody, formy pracy oraz przydatne materiały
Program ma na celu zaspokojenie indywidualnych i grupowych potrzeb wychowanków.
Proponuje wykorzystanie następujących metod:
a) metoda praktycznego działania
b) metoda swobodnej ekspresji
c) metoda zadań inspirujących
d) metoda doświadczeń i eksperymentów
d) metoda pokazu i obserwacji
e) organizowanie konkursów plastycznych oraz własnego wernisażu

Przydatne materiały i środki dydaktyczne:
a) albumy z reprodukcjami dzieł sztuki – malarstwa, rzeźby;
b) albumy o tematyce przyrodniczej i astronomicznej;
c) czasopisma: „Przygoda ze sztuką”, „Mały artysta”, „Windows Color”;
d) wiersze o różnorodnej tematyce;
e) aparatura do odtwarzania muzyki, środki audiowizualne;

4. Struktura programu
Cel główny:
- odkrywanie a następnie rozwijanie zdolności i zainteresowań plastycznych dzieci w wieku przedszkolnym
Cele operacyjne:
- dziecko potrafi realizować własne pomysły,
- umie dostrzegać, czuć, słuchać, zapamiętywać,
- zna różne techniki plastyczne i potrafi je zastosować,
- chętnie podejmuje działania twórcze,
- posiada umiejętności współdziałania w grupie,
- wyraża własne obserwacje w formie plastycznej.

EWALUACJA

Miernikiem i sprawdzianem wspólnie podejmowanych działań nauczyciela i dziecka będzie ewaluacja końcowa programu, którą wykonam po całym przewidzianym cyklu zajęć.
W przeprowadzeniu ewaluacji pomogą mi:
• zgromadzone prace plastyczne dzieci;
• opinia rodziców o uczestnictwie ich dziecka w zajęciach (ankieta);
• własne obserwacje osiągnięć dzieci;
• rozmowy z dziećmi nad powodzeniem zajęć;
• udział dzieci w konkursach: dyplomy, nagrody.

ZAKOŃCZENIE

Program ma na celu nie tylko rozwijanie kreatywności oraz uzdolnień plastycznych dziecka w oparciu o metody arteterapii. Jego realizacja ma również na celu stwarzanie dzieciom warunków do poznania samych siebie i swoich mocnych stron. Ma służyć także kształtowaniu współżycia i współdziałania w grupie, co jest niezbędnym elementem prawidłowego funkcjonowania w życiu grupy rówieśniczej. Dziecko poznając siebie oraz swoje możliwości musi jednocześnie odczuć, że: akceptacja, tolerancja, życzliwość i empatia ułatwiają kontakty z innymi. Ma pomóc dzieciom w pozbyciu się zachowań egocentrycznych, w zrozumieniu, że inne dzieci czegoś nie potrafią tak dobrze, ale mimo to mają takie same prawa. Program ten ma służyć kształtowaniu wrażliwości intelektualnej i emocjonalnej, która jest niezbędna do dalszego rozwoju zdolności dziecka. Ma on także kształtować pozytywny stosunek do zdobywania wiedzy poprzez działanie i zabawę. W trakcie realizacji programu szczególne znaczenie ma: pozytywny stosunek dziecka do proponowanych zajęć (jego samodzielność, twórcze myślenie, kreatywność, oryginalność, umiejętność współpracy w grupie), dobra atmosfera pracy, dostosowanie metod i form do możliwości uczestników, umiejętność zainspirowania działań dzieci, współpraca z rodzicami oraz innymi nauczycielami, zadbanie o dalszy rozwój zdolności dziecka.

Literatura pomocnicza w tworzeniu programu:
1. Barff U., Burkhardt I.: Każde dziecko to potrafi, część 2, Warszawa 1991/1992
2. Hauser M.: Window-color, Wiesbaden 2000
3. Jabłońska A.: Zabawy plastyczne, Warszawa 1997
4. Jąder M.: Techniki plastyczne rozwijające wyobraźnię, Kraków 2004
5. Kablarczyk A.: Zabawy ze sztuką – Podręcznik metodyczny dla nauczycieli, Kraków 2006
6. Lewicka J.: 100 technik plastycznych, Warszawa 1973
7. Marcinkowska K., Michejda-Kowalska K.: Wydzieranki, wycinanki, Warszawa 1993
8. Marcinkowska K., Michejda-Kowalska K.: Barwne fantazje, Warszawa 1993
9. Neubacher-Fesser M.: 100 zabawek i dekoracji z papieru, Warszawa 2003
10. Yoshida M.: Orgiami, Łódź 1990

PRZYKŁADOWY SCENARIUSZ ZAJĘĆ

Temat: „Biedronki na łące” - malowanie pędzlem na płaskim kamieniu
Cel ogólny:
•poznanie możliwości wykorzystania materiału przyrodniczego w pracach.
Cele szczegółowe:
•pokrywa starannie kamień farbą plakatową;
•rysuje kropki kredkami świecowymi;
•podczas rysowania stara się zachować symetrię kropek;
•odpowiada na pytania dotyczące wyglądu i zwyczajów biedronek.
Metody:
•oglądowa: pokaz
•słowna: recytacja wiersza, rozmowa
•czynna: zadania do wykonania
•pedagogiki zabawy
Formy pracy: z całą grupą, zespołowa, indywidualna
Pomoce: kamienie rzeczne o opływowych kształtach, czerwona farba plakatowa, czarne świecowe kredki, oczy wycięte z kolorowego papieru lub gotowe, zielona karbowana bibuła, duży arkusz tektury, zielona farba.

PRZEBIEG:
1.Wprowadzenie w tematykę zajęcia poprzez recytację wiersza M. Kownackiej „Biedronka”. Pokaz ilustracji przedstawiającej biedronkę - zapoznanie z jej wyglądem. Omówienie celu zajęć oraz pokaz potrzebnych materiałów do wykonania biedronki.
"Biedronka" - M. Kownacka
Spotkała się Kasia z biedronką
Obie wyszły do ogródka na słonko
Patrzy Kasia, kręci głową
Ubrane są jednakowo
Obie mają sukieneczki
Czerwone w czarne kropeczki

2.Przygotowanie stanowisk pracy - założenie ubrań ochronnych.
3.Pokrywanie kamieni czerwoną farbą plakatową.
4.Po wyschnięciu rysowanie kredkami świecowymi przez środek linii i kropek – próba symetrycznego rozmieszczenia kropek. Utrwalenie prac za pomocą szybkoschnącego lakieru.
5.Przyklejanie czułków i oczu.
6.Podział dzieci na dwie grupy. Pierwsza grupa tnie na paski zieloną karbowaną bibułę, a druga grupa pokrywa powierzchnię kartonu zieloną farbą. Umieszczenie wykonanych biedroneczek na „łące”.
7.Umieszczenie kartonu „łąki z biedronkami” w kąciku tematycznym.
8.Ewaluacja:
Po dzisiejszych zajęciach czuję się:
(zaznacz jedną z propozycji)
☺ ☺ ☺
☺ ☺
☺