Psychologiczne podstawy dramy

Różni propagatorzy metody dramy podkreślają, że stwarza ona możliwość kształcenia podstawowych dyspozycji człowieka, takich jak wyobraźnia i ekspresja twórcza. Dyspozycje te stanowią psychologiczne podstawy dramy.
Psycholodzy określają wyobraźnię jako „proces psychiczny, którego istota polega na tworzeniu nowych obrazów, przedmiotów lub zjawisk na podstawie elementów dawnych spostrzeżeń. Szerzej wyobraźnia definiowana jest jako zdolność człowieka do przekraczania granic własnego doświadczenia”.
Nieodłącznym atrybutem dramy, odwołującym się do niej i będącym jednocześnie środkiem jej rozwoju jest wyobraźnia, czyli dyspozycja psychiczna, zdolność umożliwiająca kreowanie wyobrażeń. Drama poprzez pobudzanie i rozwijanie naturalnych skłonności człowieka, związanych z jego umiejętnością ‘wchodzenia w rolę’, ma na celu wykształcenie samodzielności w myśleniu i działaniu oraz otwartej i aktywnej postawy ucznia, poszerzenie skali jego emocjonalnych odczuć, a wreszcie wzbogacenie jego wyobraźni. Umiejętność wyobrażania rozwija się drogą naturalną. Początkowo wyobraźnia jest wyrażana bezpośrednio w działaniu, w zachowaniu widzianym na zewnątrz np. dziecko dwuletnie jest kotkiem. „Dramowe odgrywanie roli rozwija się przez cale życie jako sukcesywnie nabywana umiejętność: człowiek uczy się uzewnętrzniania wyobrażeń od najmłodszych lat swojego życia i stopniowo poszerza tę umiejętność do całego wachlarza różnorakich możliwości. Na początku uczy się powoli i z wieloma błędami. Są to początki przystosowywania się do zewnętrznej rzeczywistości”. Pankowska uważa, że drama kształci dyspozycje związane z wyobraźnią twórczą. Zaś jej drugą funkcją jest odwoływanie się do tzw. wyobraźni moralnej, która poszerza pole i ugruntowuje wartości. Z kolei J. Górniewicz przez wyobraźnię moralną rozumie zdolność człowieka do przewidywania następstw aktualnie podejmowanych przez niego działań i brania za nie odpowiedzialności. Tak więc wyobraźnia jest potrzebnym elementem społecznego funkcjonowania człowieka, gdyż pozwala człowiekowi przewidzieć reakcje innych ludzi na swoje zachowanie. Drama daje człowiekowi możliwość bezpośredniego doświadczania. Wykorzystuje on wtedy nie tylko wyobraźnię, ale także angażuje ciało, umysł i emocje. Lucyna Maksymowicz podkreśla, że coraz częściej w wielu koncepcjach teoretycznych zwraca się uwagę na edukacyjną rolę wyobraźni. „Terminy wyobraźnia, twórczość, ekspresja określają, jak się wydaje, trzy momenty tego samego procesu psychicznego. Rozpoczyna się on w wyobraźni, która uruchamia wszystkie zdolności i dyspozycje psychiczne jednostki. Dostarczają one treści i nakładają nań pewną formę. Jest to etap tworzenia. Efekty tego procesu zapoczątkowane w wyobraźni ujawniają się w zachowaniach człowieka, czyli w jego ekspresji. Owo zachowanie może przybierać różne formy, na przykład działalności zabawowej, produkcyjnej, artystycznej, naukowej, w interakcjach społecznych. Czasami ogranicza się tylko do gestu, mimiki, czy jakiejś formy ruchu człowieka”. Wyobraźnia stanowi więc składowy element procesu twórczego.
W bezpośrednim związku z wyobraźnią pozostaje ekspresja twórcza, w konsekwencji której rodzi się aktywność i postawa twórcza. Zaś postawa twórcza prowadzi bezpośrednio do twórczości. Współcześnie mianem twórczości określa się pewien rodzaj postawy wobec życia, która wyraża się w umiejętności samodzielnego myślenia i rozwiązywania nieznanych problemów i zadań. Drama jako jedna z metod aktywizujących stawia sobie za cel m.in. uruchomienie własnej postawy twórczej w każdym człowieku. Istotne jest również, aby człowiek był wolny od lęku przed nieznanym, by mógł zachowywać się bardziej spontanicznie.
J. P. Guilford i V. Lowenfeld określili osiem kryteriów postawy twórczej:
1. Wrażliwość na rzeczy i przeżycia – na problemy;
2. Stała gotowość, wyrażająca się otwartością i płynnością myśli (liczba możliwych odpowiedzi na jeden bodziec jest oznaką umysłu twórczego);
3. Zdolność do szybkiego przystosowania się do nowych sytuacji;
4. Oryginalność charakteryzuje myślenie dywergencyjne (zdolność produkowania rozwiązań jak najbardziej pomysłowych);
5. Zdolność do przeobrażania funkcji przedmiotu po to, aby uczynić go użytecznym w innej formie;
6. Analiza czy zdolność do abstrakcji, która umożliwia człowiekowi przechodzenie od ogólnego wrażenia rzeczy do określenia ich szczegółów;
7. Synteza – zdolność widzenia związku wielu elementów, które tworzą nową całość;
8. Organizacja koherentna, harmonia myśli, wrażliwości i samoświadomości.
Psychologia humanistyczna stanowi podbudowę teoretyczną dramy. Jednak szerzej o psychologii humanistycznej i koncepcjach jej przedstawicieli na osobowość człowieka będzie traktował rozdział trzeci. Tutaj pozwolę sobie wspomnieć jedynie o wychowaniu przez sztukę, które zakłada „wychowanie człowieka integralnego, twórczego, zdolnego do samorealizacji w świecie wartości społecznych i kulturalnych, odpowiedzialnego i komunikatywnego. Uwzględnia nie tylko jego intelekt, ale także wyobraźnię, wrażliwość, emocje, zainteresowania, przeżycia i potrzeby, dyspozycje twórcze i zdolności interpersonalne. Jest procesem wyzwalania wewnętrznych, tłumionych sił i możliwości ludzkiej osobowości”. Sztuka konstytuuje sens życia człowieka. Uczy go samodzielnego myślenia i właściwego wyrażania myśli. Poprzez sztukę wyrabia się umiejętność wyrażania własnych uczuć w formie zrozumiałej dla drugiej osoby. Sztuka pozwala również na rozwijanie wrażliwości i empatii, wyzwala konstruktywne siły wyobraźni, które mogą kompensować braki świata zewnętrznego. Człowiek dzięki sztuce ma szansę przezwyciężać napięcia psychiczne poprzez dostarczanie satysfakcji emocjonalnej i estetycznej, co pozwala mu stać się twórczym, otwartym i ekspresyjnym.
Drama wykorzystuje postulat C. Rogersa, jednego z przedstawicieli psychologii humanistycznej, który uważał, że każdy człowiek jest zdolny do wzrostu i rozwoju i posiada zdolność uczenia się na podstawie własnych doświadczeń, na których bazuje właśnie drama.
Do podstaw psychologicznych dramy zaliczana jest również zabawa. Warunkiem prawidłowego psychospołecznego rozwoju człowieka jest umiejętność zabawy. Szerzej o zabawie będzie traktował kolejny podrozdział, gdyż jest ona jednym ze źródeł dramy.