Możliwości implikacji terapii poznawczo - behawioralnej w procedurze resocjalizacji młodzieży agresywnej

Tokarzewski Stanisław
Salezjański Ośrodek Wychowawczy
Różanystok

MOŻLIWOŚCI IMPLIKACJI TERAPII POZNAWCZO-BEHAWIORALNEJ W PROCEDURZE RESOCJALIZACJI MŁODZIEŻY AGRESYWNEJ

1.Metodyka resocjalizacji a procedura oddziaływania resocjalizującego oraz miejsce terapii poznawczo-behawioralnej w procedurze resocjalizacji.
Współczesna resocjalizacja, pomimo swojego już niemałego dorobku, wciąż jest nauką poszukującą nowych skutecznych metod i technik oddziaływania na jednostkę niedostosowaną społecznie. Na doskonalenie strategii wpływa rozwój nauk. We współczesnych systemach resocjalizacji ważne miejsce zajmuje teoria psychodynamiczna, behawioralna i humanistyczna. Jednak w ostatnim czasie powstały próby adaptacji psychologii poznawczej(Urban B. 2001). Artykuł niniejszy jest próbą umieszczenia terapii poznawczo-behawioralnej w systemie metodyki resocjalizacji i nieśmiałą próbą przedstawienia własnego modelu terapii poznawczo-behawioralnej możliwej do zastosowania w resocjalizacji agresywnej młodzieży. Model, który tu zaproponuję został stworzony w oparciu o literaturę ( literatura, która posłużyła mi do opracowania modelu, znajduje się w bibliografii).
Spróbujmy zatem wyjaśnić, czym jest metodyka resocjalizacji. Metodyka (gr. methodos czyli postępowanie po drodze) - oznacza zbiór reguł wskazujących najskuteczniejsze sposoby i środki umożliwiające osiągnięcie pożądanego stanu rzeczy (w przypadku resocjalizacji pożądanym stanem rzeczy jest usunięcie zaburzeń w zachowaniu, hamujących lub uniemożliwiających prawidłowy przebieg wychowania jednostki). Metodyka resocjalizacji podaje skuteczne metody wychowania dzieci i młodzieży trudnej, łamiącej normy współżycia społecznego (Górski S., 1985). Procedura resocjalizacji jest to natomiast "...sposób działania będący złożonym systemem, skomponowanym z odpowiednio dobranych, konkretnych metod i technik wychowania resocjalizującego. Mówiąc obrazowo to naczelna idea sterująca oddziaływaniami między osobami uczestniczącymi w procesie resocjalizacji" (Szczęsny W. W. 2003). Procedura resocjalizacji jest więc pojęciem podrzędnym w stosunku do metodyki.
Jak wynika z definicji procedury resocjalizacji, obejmuje ona swoim zakresem pojęciowym techniki i metody resocjalizacji. We współczesnej resocjalizacji wykorzystywane są:
-psychotechnika (wywieranie bezpośredniego wpływu na psychikę przez osobę resocjalizującą),
-socjotechnika (wywieranie wpływu pośredniego poprzez grupę),
-kulturotechnika (wywieranie wpływu pośredniego za pomocą wytworów kultury).
Psychotechnika i socjotechnika nazywane są antropotechniką ze względu na to, że na resocjalizowanych oddziałuje człowiek (Paszkiewicz A., 2001, Górski S., 1985, Czapów Cz., 1985).
Rozpatrując strategię resocjalizacji jako uklad technik i metod, oddziaływanie poznawczo-behawioralne jest w tym rozumieniu psychotechniką, ze względu na to, ze w terapii poznawczo-behawioralnej na osobę poddawaną resocjalizacji oddziałuje osoba prowadząca. Przyjrzyjmy się zatem bliżej terapii poznawczo-behawioralnej.

2.Wykorzystanie terapii poznawczo-behawioralnej jako psychotechniki w procedurze resocjalizacji młodocianych agresorów.

a) krótka charakterystyka terapii poznawczo-behawioralnej
Nie jest moim zamiarem przedstawianie całej genezy ani twórców terapii poznawczo-behawioralnej ze względu na przedmiot i rozmiary artykułu. Bardziej wnikliwy czytelnik może sięgnąć w tym celu do pozycji bibliograficznych.
Terapia poznawczo-behawioralna ma za swój cel redukcję nieprzystosowawczych reakcji emocjonalnych i samoniszczących zachowań przez modyfikację leżących u ich podstaw błędnych wzorców myślenia i przekonań. Podstawowym założeniem jest tu przyjęcie, że emocje i zachowania są wynikiem myślenia oraz, że zmiany w schematach poznawczych i behawioralnych mogą doprowadzić do zmian w rozumowaniu, odczuwaniu i zachowaniu(.A. T. F. D. Beck, C. F. Wright, B. S. Newman, B. S. Liese 2007). Podstawowy model zależności pomiędzy zdarzeniami a zachowaniem można przedstawić za pomocą schematu:

zdarzenie aktywujące → przekonania i myśli → emocje → działanie
sytuacja o zdarzeniu

Np.:

Szef miał nam dać podwyżkę. → Jestem niedoceniony. → Frustracja, żal → obrażanie się na szefa,
Podwyżki nie było. Szef powinien mi dać poczucie krzywdy zwolnienie się z pracy
podwyżkę. obniżenie wydajności itd

źródło: Opracowanie na podstawie materiałów szkoleniowych "Racjonalna Terapia Zachowania".Szkolenie organizowane przez PTPB.

Z powyższego schematu wynika, że zdarzenia i sytuacje nie wywołują emocji a raczej nasze przekonania i myśli o tych sytuacjach. Nie oznacza to, że nasze reakcje są nieracjonalne, są racjonalne wobec przekonań, które je wywołały. To przekonania mogą być nieracjonalne wobec sytuacji i powodować szereg nieprzyjemnych emocji i nieprzystosowawczych, niewłaściwych zachowań. Z przykładu jasno wynika, że Przekonania "Jestem niedoceniony" i "Szef powinien mi dać podwyżkę" są przekonaniami nieracjonalnymi. Nieotrzymanie podwyżki nie musi oznaczać niedocenienia a szef wcale nie ma obowiązku dawać podwyżek. Te przekonania o sytuacji spowodowały szereg nieprzyjemnych emocji i nieadekwatnych działań.
Ogólnym celem terapii poznawczo-behawioralnej jest wzmacnianie samoświadomości i lepszego rozumienia siebie i doskonalenie samokontroli. Terapia ta pomaga rozpoznawać myśli i przekonania dysfunkcyjne, które zwykle opierają się na uprzedzeniach i samokrytyce. Pomaga zastępować owe myśli i przekonania bardziej racjonalnymi. Nowe umiejętności behawioralne i poznawcze pozwalają radzić sobie z trudnymi sytuacjami w adekwatny sposób (Stallard P., 2006. Omówienie powyższe nie jest oczywiście wyczerpującym opisaniem interesującego mnie tu kierunku terapii. Jest raczej nakreśleniem ogólnych jego ram . Celem niniejszego artykułu jest próba umieszczenia terapii poznawczo-behawioralnej w procedurze resocjalizacji i prezentacja własnego (opracowanego w oparciu o literaturę) modelu zachowań agresywnych w koncepcji poznawczej. W tym celu konieczne jest zapoznanie się z ogólną problematyką agresji.

b)agresja i jej przyczyny

W bogatej literaturze dotyczącej problematyki agresji można spotkać wiele definicji, które obejmują różne rodzaje zachowań. Badacze podkreślają, że agresja nie jest zjawiskiem jednolitym, istnieją różne formy i rodzaje agresji a jej przyczyny sa bardzo różnorodne. Jednak przez większość autorów agresja jest rozumiana jako akt odnoszący się do zachowań międzyludzkich, intencjonalnie organizowanych w celu wyrządzenia szkody jednostce lub grupie społecznej i jest działaniem, którego nie da sie społecznie usprawiedliwić( Frączek A. 1997, Ranschburg J., 1980., Surzykiewicz J., 2000).
Agresja może być: fizyczna (fizyczny atak na inną osobę), werbalna (wyrażanie agresji za pomocą słów), bezpośrednia (skierowana bezpośrednio na ofiarę), pośrednia (skierowana na rzeczy ofiary) (Danilewska J., 2000, Surzykiewicz J., 2000).
Młodzież nieprzystosowana społecznie przejawia zwykle szerokie spektrum zachowań agresywnych. Z moich badań wynika, że 20,5% takiej młodzieży przejawia agresję fizyczną, 4,5% agresję werbalną, 36,4% agresję fizyczna i werbalną, 13,6 % fizyczną i niewerbalną, 13,6 % przejawia wszystkie rodzaje agresji (Tokarzewski S., 2006)..
W literaturze psychologiczno-pedagogicznej nie ma zgodności w poglądach na temat genezy agresji. Do dziś trwa spór o to, czy agresja ma charakter wrodzony, czy nabyty. W literaturze istnieją różne teorie na temat genezy agresji. Są to:
- Teoria instynktów; zakłada, że agresja ma charakter wrodzony a konflikty międzyludzkie są nieuniknione ponieważ powstają pod wpływem wrodzonych składników natury ludzkiej (Aronson E., 1999, Danilewska J., 2002).
- Teoria frustracji; przyczyną zachowań agresywnych jest frustracja wynikająca z niezaspokojonych potrzeb (Kmiecik-Baran K., 1999).
- Agresja jako nabyty popęd; teoria ta uznaje możliwość wytworzenia się nowych popędów w wyniku dwóch, jednakowo silnych tendencji - jednej związanej z oczekiwaniem nagrody, drugiej zaś z oczekiwaniem kary za określone zachowanie (tamże).
- Agresja jako nawyk; teoria ta zakłada, że agresja jest wyuczona. Utrwalone zachowania agresywne, musiały być poprzednio wzmacniane (tamże).
W praktyce trudno jest stwierdzić, która z w/w koncepcji jest słuszna, bo w każdym akcie agresji można wyróżnić kilka czynników: wrodzony (u wszystkich ludzi jest podobny, różnice wystepują w patologicznych przypadkach), aktywnościowy (aktywna jednostka wcześniej naraża sie na konflikty i częściej jest nagradzana i karana), frustracyjny (odporność na frustrację), naśladowczy (zależy od środowiska), instrumentalny ( zależy od środowiska) (Danilewska J., 2002).
Resocjalizacja, czyli powtórna socjalizacja(Paszkiewicz A., 2005), jest procesem "naprawiania" tego co bylo niewłaściwe w socjalizacji. Pewne niewłaściwe wpływy socjalizacyjne powodują wykolejanie się społeczne i w rezultacie nieprzystosowanie społeczne. W ten sam sposób można rozpatrywać przyczyny zachowań agresywnych.
Niekorzystne doświadczenia wychowawcze (Gurycka A., 1985) są bardzo ważnym czynnikiem w powstawaniu zachowań agresywnych. Na powstawanie niewłasciwych doświadczeń wychowawczych wpływają : niewłaściwe więzi w rodzinie i niezaspokajanie potrzeb, tolerancji zachowań agresywnych, wychowanie przez użycie siły, niewłaściwe postawy wychowawcze, niewłaściwe stosowanie kar i nagród, przemoc w środowisku rodzinnym, patologia rodzin, przemoc w grupach rówieśniczych, przemoc w szkołach, przemoc w mediach (Żuławik-Rusnak K., 2001, Walińska J., 2000., Tarnowska A.,1998). Z moich badań wynika, że młodzież nieprzystosowana społecznie, agresywna aż w 63,7% miała niekorzystne doświadczenia wychowawcze, w 22,7% doświadczenia ambiwalentne dla rozwoju i tylko 13,6% doświadczenia korzystne (Tokarzewski S., 2006).
W terapii poznawczo-behawioralnej zakłada się, że: "... wczesne doświadczenia i wychowanie są czynnikiem prowadzącym do rozwoju dość mocno ugruntowanych i sztywnych sposobów myślenia (pierwotnych przekonań/schematów)" (Stallard P., 2006). Wynika z tego, że niekorzystne doświadczenia wychowawcze powodują powstawanie szeregu przekonań podstawowych, które mogą w konsekwencji doprowadzać do nieracjonalnego, nieprzystosowawczego działania, zachowania np.: agresji.

c) własna propozycja modelu modelu poznawczo-behawioralnego możliwego do wykorzystania w resocjalizacji młodzieży agresywnej.

W oparciu o teorię dotycząca problematyki agresji oraz terapii poznawczo-behawioralnej, pokusiłem się o opracowanie własnego modelu zachowań agresywnych w koncepcji poznawczo- behawioralnej, który umożliwiłby stosowanie metod tej terapii do procedury resocjalizacji młodzieży agresywnej. Nie jest to model idealny ani twórczy z tego względu, ze nawiązuje do wielu modeli terapii poznawczo-behawioralnej innych zaburzeń (porównaj model z: A. T. Beck, F. D. Wright, C. F. Newman, B. S. Liese, 2007). Umożliwia on jednak sprawne stosowanie wielu technik terapii poznawczo-behawioralnej do pracy z agresorami.

Rys. 2. Model zachowań agresywnych w terapii poznawczo- behawioralnej

sytuacje wyzwalajace → uruchomienie przekonań → myśli automatyczne
*zewnętrzne podstawowych
*wewnętrzne
↑ ↓

strategie instrumentalne ← myśli przyzwalające
(zachowania agresywne)

Źródło: Propozycja własna.

Sytuacje wyzwalające
Są to często przewidywalne okoliczności, w których występuje zwykle zachowanie agresywne. Wystąpienie tych sytuacji stymuluje powstawanie zachowań agresywnych. Sytuacją zewnętrzną może być np.: przezywanie przez kolegę, sytuacją wewnętrzną są nieprzyjemne uczucia np.:lęk, frustracja. Należy wspomnieć, że sytuacją wewnętrzną może być także np.: chęć posiadania czegoś.
Przekonania podstawowe
Przekonania podstawowe dysfunkcyjne powstają we wczesnych latach rozwoju i dotyczą własnej osoby (np.: "Jestem bezradny, uwięziony, pokonany, gorszy, słaby, do niczego, przegrany" itp.) lub relacji z innymi ludźmi (np.:"Nie jestem wart zainteresowania, nikt mnie nie chce, jestem odrzucony, jestem inny niż wszyscy, społecznie ułomny " itp.).

Myśli automatyczne
Są jakby dialogiem wewnętrznym. są to myśli, które "przebiegają przez głowę" w związku z zaistnieniem sytuacji wyzwalającej i uruchomieniem przekonań podstawowych. Np.: "Muszę mu Przywalić", "Jeśli mu przyłożę to ktoś na mnie zwróci uwagę" itp..

Myśli przyzwalające
Są to myśli, które pozwalają na zaistnienie strategii instrumentalnych. Dają wewnętrzne przyzwolenie a czasem nawet uzasadnienie aktu agresji. Np. "Powinienem zachować się jak mężczyzna", "Jeśli mu przywalę, to zrozumie", "Teraz dopiero to się ktoś mną zajmie" itd.

Strategie instrumentalne
Są to konkretne zachowania, które nazywamy aktem agresji.

Akt agresji w tym modelu można opisać następująco:
Sytuacja wyzwalająca, czyli np.: zaczepki kolegi (zewnętrzna) lub odczuwanie negatywnych emocji (wewnętrzna) powoduje uruchomienie przekonań podstawowych np. "Jestem do niczego", "Jestem słaby", "Jestem do niczego". Przekonania podstawowe powodują uruchomienie myśli automatycznych typu np.: "On nie może tak mnie poniżać", "Wszyscy mnie zawsze prowokują", "Jeśli go uderzę, to zwrócą na mnie uwagę"itp.. Myśli automatyczne powodują uruchomienie myśli przyzwalających np.: "Powinienem go uderzyć", "Każdy na moim miejscu zrobiłby tak samo"itd.. Myśli przyzwalające powodują podjęcie strategii instrumentalnych, czyli podjęcie zachowań agresywnych, które z kolei mogą stawać się sytuacjami wyzwalającymi.

Nie jest moim zamiarem przedstawianie poszczególnych metod terapii poznawczo-behawioralnej, gdyż jest to materiał bardzo obszerny i dostępny w literaturze (Metody i techniki terapii poznawczo behawioralnej są dostępne min. w następujących opracowaniach:P. Stallard: Czujesz tak, jak myślisz. Praktyczne zastosowania terapii poznawczo-behawioralnej w pracy z dziećmi i młodzieżą. Poznań 2006. Szczególnie polecam pierwszą pozycję ze względu na to, że metody są kierowane do dzieci i mlodzieży., R. L. Leahy: Techniki terapii poznawczej. Kraków 2005). W zasadzie większość metod stosowanych przez tę terapię może być zastosowana w terapii agresji. Chodziło mi jedynie o umiejscowienie interesującej mnie tu terapii w procedurze resocjalizacji i przedstawienie modelu zachowań agresywnych w terminach koncepcji poznawczo-behawioralnej.

Bibliografia:
1. E. Aronson : Człowiek istota społeczna. Warszawa 1999., J. Danilewska : Agresja u dzieci. Szkoła porozumienia. Warszawa 2002.
2. A. T. Beck, F. D. Wright, C. F. Newman, B. S. Liese: Terapia poznawcza uzależnień. Kraków 2007.
3. Cz. Czapów : Wychowanie resocjalizujące. Warszawa 1978.
4. J. Danilewska : Agresja u dzieci. Szkoła porozumienia. Warszawa 2002.
5. A. Frączek : Agresja i przemoc wśród dzieci i młodzieży. Remedium. 1997/1.
6. S. Górski: Metodyka resocjalizacji. Warszawa 1985.
7. A. Gurycka: Podmiotowość w wychowawczych doświadczeniach młodzieży. Warszawa 1985.
8. K. Kmiecik-Baran : Młodziez i przemoc. Warszawa 1999., J. Danilewska : Agresja u dzieci. Szkoła porozumienia. Warszawa 2002.
9. R. L. Leahy: Techniki terapii poznawczej. Kraków 2005.
10. A. Paszkiewicz : Technologia Wychowania. Białystok 2001.
11. A. Paszkiewicz : Wychowanie resocjalizujące w środowisku otwartym. Białystok. 2005.
12. J. Ranschburg: Lęk, gniew, agresja. Warszawa 1980.
13. P. Stallard: Czujesz tak, jak myślisz. Praktyczne zastosowania terapii poznawczo-behawioralnej w pracy z dziećmi i młodzieżą. Poznań 2006.
14. J. Surzykiewicz: Agresja i przemoc w szkole. Warszawa 2000.
15. W. W. Szczęsny: Zarys resocjalizacji z elementami patologii społecznej i profilaktyki. Warszawa 2003.
16. A. Tarnowska :Skąd tylu młodocianych przestępców? Edukacja i Dialog. 1998/8.
17. S. Tokarzewski: Rodzinne i osobowościowe uwarunkowania zachowań agresywnych wychowanków ośrodka wychowawczego. Niepublikowana praca dyplomowa. Białystok 2006.
18. B. Urban: Doskonalenie instytucjonalnej (zakładowej) resocjalizacji młodzieży, W: Profilaktyka i resocjalizacja młodzieży. Rzeszów 2001, s.141.
19. J. Walińska : Agresywność Młodzieży. Lublin, 2000.
20. K. Żuławik-Rusnak : Wpływ rodziny na zachowanie dzieci. Edukacja i Dialog. 2001/3.