Arteterapia i jej elementy

Pojęciem arteterapia, w szerokim tego słowa znaczeniu, obejmuje się muzykoterapię, choreoterapię (terapię tańcem) i biblioterapię, a także działania terapeutyczne przy pomocy teatru (dramatoterapię), filmu oraz sztuk plastycznych, takich jak malarstwo, grafika i inne. Marian Kulczycki określa arteterapię jako układ poglądów i czynności ukierunko¬wanych na utrzymanie (i) lub podnoszenie poziomu jakości życia ludzi przy pomo¬cy szeroko rozumianych dzieł sztuki i uprawiania sztuki. Jej głównym zadaniem, według tego autora, jest optymalizacja jakości życia. Oznacza to, że arteterapia wiąże się z zapobieganiem trudnościom życiowym, a w razie ich wy¬stępowania - ze zmniejszaniem ich ciężaru i przezwyciężaniem przeszkód w wy¬miarze doraźnym, sytuacyjnym oraz przygotowaniem do pokonywania trudności w dalszej perspektywie. W związku z tym arteterapii nie powinno się ograniczać jedynie do funkcji terapeu¬tycznych, leczniczych, lecz należy ją włączyć również do działań wychowaw¬czych.
Cele arteterapii, jak stwierdza Wita Szulc, są zbieżne z zadaniami nowoczesnej terapii pedagogicznej koncentrującej się na:
• usprawnianiu zaburzonych funkcji,
• profilaktyce i działaniach wpływających na cechy osobowościowe istotne dla uczenia się.
W wypadku dzieci w młodszym wieku szkolnym profilaktyka polega z jednej strony - na kształtowaniu dojrzałości do nabywa¬nia umiejętności czytania i pisania, a z drugiej - na eliminowaniu ze środowiska rodzinnego i szkolnego tych negatywnych czynników, które utrudniają naukę dziec¬ka. Oddziaływania naprawczo - korekcyjne i reedukacyjne - polegają na uspraw¬nianiu zaburzonych funkcji psychicznych „zaangażowanych" w proces uczenia się. Natomiast oddziaływanie na osobowość dziecka obejmują budzenie motywa¬cji do nauki i wiary we własne możliwości, eliminowanie lęku przed niepowodze¬niem, budzenie pozytywnej samooceny i samoakceptacji. W tak szeroko ujmowa¬nej terapii pedagogicznej i kształceniu zintegrowanym - moim zdaniem możliwe jest stosowanie nowych metod, dotychczas niewykorzystanych. Należą do nich techniki arteterapeutyczne. Na etapie wczesnoszkolnym szcze¬gólnie przydatne mogą okazać się następujące rodzaje arteterapii:
• arteterapia - terapia za pomocą sztuki w ogóle lub w węższym znaczeniu za pomocą sztuk plastycznych (ars [łac.] - sztuka);
• biblioterapia - terapia czytelnicza (biblion [grec.] – książka);
• choreoterapia - taniec leczniczy (choros [grec.] - taniec zespołowy);
• dramatoterapia, psychodrama- terapia poprzez przygotowanie spektakli te¬atralnych i uczestniczenie w nich (dramma [grec.] - sztuka sceniczna);
• muzykoterapia - terapia przy pomocy muzyki.
Terapia za pomocą sztuk plastycznych
Terapia sztuką jako odrębna dyscyplina bierze swój początek w psychoanali¬zie. W terapii tej wykorzystywane jest malowanie pastelami, malarstwo pędzlem lub palcami, rysunek, rzadziej lepienie w glinie lub plastelinie, rzeźba, tkanina arty¬styczna, collage i inne. Technika artystyczna sama w sobie ma istotne znaczenie, często jest równie ważna jak stworzone dzieło.
Sam wybór przez dziecko określonej metody twórczej może być pierwszą wskazówką diagnostyczną. Obraz namalowany przy użyciu wielu farb ma zupełnie inne znaczenie od oszczędnego szkicu ołówkiem. Na tym etapie mogą być wyciągane pierwsze wnioski na temat emocjonalności dziecka i sposobu, w jaki postrzega samo siebie. Podczas zajęć zadaniem nauczyciela-terapeuty jest zmobilizowanie uczestników do coraz peł-niejszego wyrażania siebie samych. Skłania on dzieci do dzielenia się radością tworzenia, opisywania swych uczuć i emocji oraz interpretacji stworzonego w ten sposób dzieła. Przebieg zajęć w dużym stopniu zależy od samych uczestników. Zależnie od atmosfery panującej w grupie oraz indywidualnych potrzeb prowa¬dzący może zaproponować współpracę i wspólne stworzenie jednego projektu. W innych wypadkach uczestnicy mogą pracować oddzielnie, wrażeniami dzieląc się pod koniec zajęć.
Sam rysunek jest trwałym i pomocnym zapisem, do którego można wracać podczas procesu edukacyjnego. Ten rodzaj niewerbalnej, spontanicznej ekspresji, o wyraźnym charakterze zabawy, nie wzbudza¬jący lęku, poprzez połączenie z umiejętnie i w odpowiednim czasie postawionym za¬daniem plastycznym jest jedną z dróg, która w praktyce pedagogicznej prowadzi do przełamania schematycznego myślenia i pozwoli na spełnienie kilku ważnych funkcji terapeutycznych:
• wzmaga spontaniczność,
• pozwala na swobodniejsze wyrażanie nastrojów,
• zmusza do wyborów,
• pobudzając swobodne skojarzenia rozwija wyobraźnię plastyczną i ogólną,
• uwrażliwia na formę plastyczną
• odblokowuje stopniowo różnego rodzaju zahamowania, również przed mówieniem,
• powoduje nawiązanie bliższej relacji dziecka z nauczycielem lub terapeutą.

Zalecana literatura:
1. <!--[if !supportLists]--> <!--[endif]-->Bielicka L, Olechnowicz H., Ślusarczyk-Kowalska Z. (1964): Malowanie dzie¬sięcioma palcami. Psychologia Wychowawcza, nr 2.
2. <!--[if !supportLists]--><!--[endif]-->Fleck-Bangert R. (2001): O czym mówią rysunki dzieci?, tłum. M. Jałowiec. Kielce, „Jedność".

<!--[if !supportLists]--> <!--[endif]-->Karolak W. (2000): Sztuka jako zabawa. Zabawa jako sztuka. Arteterapia. Znaczenie arteterapii w psychiatrii polskiej, red. A. Gmitrowicz, W. Karo¬lak, Łódź,
Biblioterapia
Istotę biblioterapii najkrócej wyraża definicja Leedy'ego: „Biblioterapia jest procesem asymilacji wartości psychologicznych, społecznych i estetycznych z książek do ludzkiego charakteru, osobowości i zachowania" (cyt. za: Szulc, 1994, s. 42). Dzięki biblioterapii następuje otwar¬cie emocjonalne, możliwe są stopniowe korzystne zmiany w osobowości. Lektura może spowodować poprawę nastroju, obniżyć niepokój i napię¬cia emocjonalne, odwrócić uwagę od traumatycznych sytuacji.
W biblioterapii wykorzystuje się różnego rodzaju dzieła literackie – od form krótkich takich jak wiersz i opowiadanie po długie utwory beletrystyczne. Materiały biblioterapeutyczne ze względu na ich oddziaływanie na odbiorcę dzieli się na trzy podstawowe kategorie:
• materiały uspokajające (sedativa), do których zalicza się między innymi książki baśnie, fantasty, literaturę humorystyczną;
• materiały pobudzające (stimulativa), np. książki o tematyce awanturniczo-przygodowej, wojenne, podróżnicze, popularnonaukowe;
• materiały refleksyjne (problemativa), czyli powieści obyczajowe, biogra¬ficzne, książki o wątku romansowym, psychologiczne i socjologiczne.
Formy pracy powinny być dostosowane do cech psychofizycznych ucze¬stników programu. Z dziećmi stosuje się formy zabawowe, inscenizacyjne, poga¬danki. Młodzież preferuje formy dyskusyjne, osoby starsze - wspomnieniowe. Estetyka, nastrój i komfort miejsca spotkania to bardzo istotny element programu terapeutycznego. Ważny jest także dobór uczestników, którego najważniejsze kryteria stanowią dobrowolność udziału oraz podobieństwo pod względem potrzeb i problemów, które mają być rozwiązane. Najlepiej, aby grupy nie były zbyt liczne - najlepiej 8-12-osobowe (Borecka, 2002, s. 15), można jednak realizować zajęcia biblioterapeutyczne także w większych zbiorowościach, np. w klasie podczas lekcji wychowawczej.
Odmianą biblioterapii jest popularna ostatnio bajkoterapia - zastosowanie baśni i bajek w redukowaniu dziecięcych lęków. Bajki terapeutyczne zdaniem Marii Molickiej obniżają napięcie emocjonalne i pomagają radzić sobie z lękiem m.in. poprzez zwiększenie wiedzy na temat sposobów radzenia sobie z nim. Są także pomocne w profilaktyce
Zalecana literatura:
<!--[if !supportLists]-->1. Borecka I. (2002): Biblioterapia w szkole podstawowej i gimnazjum. Wałbrzych „Unus".<!--[endif]-->
<!--[if !supportLists]-->2. Borecka I., Ippoldt L. (2000): Co czytać, aby latwiej radzić sobie w życiu, czyli wprowadzenie do biblioterapii. Wrocław, „Silesia".<!--[endif]-->
<!--[if !supportLists]-->3. Brett D. (2002): Bajki, które leczą, tłum. H. Dankiewicz. Gdańsk, GWP.<!--[endif]-->

Choreoterapia
Głównymi powodami stosowania choreoterapii są zaburzenia psychomotoryczne występujące równocześnie z chorobą lub zaburzeniem psychicznym, trudności w kontaktach z ludźmi wiążące się z nieprawidłową ekspresją emocji, częste i stosunkowo długie pobyty w szpitalu, atrakcyjność form ruchowych powiąza¬nych z muzyką. Celem zaś choreoterapii jest przede wszystkim korekta zaburzeń psychomotorycznych i poprawa kontaktów społecznych. Terapia oparta na tańcu wzmacnia interakcję pomiędzy umysłem i ciałem, powoduje uzewnętrznienie napięć, urazów, problemów emocjonalnych i stresów. Poprzez ćwiczenia fizyczne przyczynia się do rozwijania zmysłu równowagi, pewności siebie i fizycznej sprawności. Taniec i ruch mogą być wykorzystywane w celu ujawnienia zablokowanych wspomnień. Uświadomienie i wyrażenie tych wspomnień często przy¬nosi ulgę, redukując bądź całkowicie eliminując napięcia i stresy.
Leczenie tańcem opiera się na założeniu, iż ruch jako forma ekspresji może pozytywnie wpływać i odmieniać nasze nastroje, uczucia i stany fizyczne. Pro¬gram ruchowy choreotrapii, podobnie jak program edukacji muzycznej, składa się z tańców, ćwiczeń muzyczno-ruchowych, improwizacji ruchowych oraz zabaw ruchowych. Uważny nauczyciel-terapeuta, wykorzystując tę formę arteterapii, może - obserwując niewerbalne zachowania dziecka - poznać jego indywidualne cechy, które bardzo wyraźnie ujawniają się podczas tańca. Może, obserwu¬jąc spontaniczny i naturalny ruch, poznać problemy dziecka, a także wejść z nim w niewerbalny dialog, powtarzając jego ruchy bądź odpowiadając na nie. W za¬leżności od psychofizycznego stanu ruchy te mogą być chwiejne i niepewne albo silne, ograniczone lub ekspansywne, niespokojne bądź zrównoważone, pełne gniewu lub smutku.
Ruch, rytm i powtarzanie pewnych układów choreograficznych pomagają od¬słonić głęboko ukryte uczucia i podstawy zaburzeń emocjonalnych. Taniec po¬zwala na ich uzewnętrznienie i podzielenie się z innymi. Dzielenie się własnymi emocjami zapewnia pozytywny kontakt pomiędzy uczestnikami sesji, po której prowadzona jest dyskusja pozwalająca uczestnikom zanalizować kolejność oraz tematykę zjawisk i emocji, jakie podczas niej zaistniały. Ta forma terapii może przynieść doskonałe rezultaty w terapii dzieci nieśmiałych, lękliwych, zahamowa¬nych, nadpobudliwych psychoruchowe, dyslektycznych. Badania naukowe pro¬wadzone w Polsce i innych krajach pozwalają stwierdzić, że choreoterapia wpły¬wa na: obniżenie poziomu lęku, poprawę koncentracji uwagi, obniżenie poziomu neurotyczności, poprawę w zakresie koordynacji ruchowej i odporności na zmę¬czenie, obniżenie napięcia psychofizycznego, rozładowanie nadmiaru energii i agre¬sji, podniesienie samooceny, korzystne zmiany zachowania (Aleszko, 2003).

Zalecana literatura:
<!--[if !supportLists]-->1. Aleszko Z. (2003): Merytoryczne i organizacyjne problemy choreoterapii.. PTD Biuletyn Informacyjny Oddziału Warszawskiego nr 24, Warszawa, „Adam"
<!--[if !supportLists]-->2. Wiszniewski M. (2003): Uzdrawiający taniec. Terapeutyczne zastosowanie ru¬chu i tańca. Białystok, Studio Astropsychologii.<!--[endif]-->

Dramatoterapia
Technika ta wykorzystuje różne formy dramatu. Odgrywając role, dzieci zdo¬bywają samowiedzę, rozwijają wyobraźnię i doskonalą zdolności kreatywne.
Twórcą psychodramy jest Levy Moreno. Jest to metoda diagnozy i terapii, polegająca na improwizowanym ode¬graniu przez pacjenta w sytuacji terapeutycznej pewnych ról i zdarzeń. W trakcie sesji klasycznej psychodramy uczestnicy przyjmują określone role i prowadzona jest improwizowana, dramatyczna akcja. Partnerami uczestnika są zazwyczaj ludzie związani z nim w życiu codziennym, przyjaciele, koledzy, rodzice, rodzeństwo. Scenariusz jest pisany na bieżąco i zmienia się w zależności od potrzeb i zdolności poszczególnych uczestników lub całej grupy. Klasyczna psychodrama Moreno obejmuje kilka obowiązkowych elementów zajęć, do których należą rozgrzewka, identyfikacja protagonisty, kontrakt, ustawianie sce¬ny, akcja, zamknięcie i dzielenie się przeżyciami.
Metoda ta pozwala na wgląd w subiektywny świat przeżyć dziecka bez osądzania go. Osoby uczestni-czące w zajęciach mogą odegrać swoje lęki, kompleksy, pragnienia, a dzięki ich ekspresji zyskują większą pewność siebie, uczą się rozwijania własnej osobowo¬ści, pobudzają wrażliwość i wyobraźnię. Uruchamiają intuicję, wykształcają umie¬jętności społeczne i doskonalą się emocjonalnie, duchowo oraz intelektualnie. Dzięki odgrywaniu różnorodnych scen nawiązują i pogłębiają relacje międzyludzkie, bu¬dują przyjaźń i poprawiają proces komunikacji. Od¬grywanie ról pomaga w uświadomieniu sobie własnych przekonań i uczuć oraz pozwala wypróbować nowe sposoby zachowań. W innych wypadkach uczestni¬cy mogą odgrywać swe własne myśli oraz uczucia w celu zgłębienia więzi i relacji międzyludzkich nie spełniających ich oczekiwań.
Psychodrama często bywa łączona z innymi odmianami psychoterapii oparty¬mi na leczeniu sztuką, a także z technikami wspomagającymi usuwanie zaburzeń psychicznych, na przykład gimnastyką, treningiem autogennym i hipnozą.
Zalecana literatura:
<!--[if !supportLists]-->1. Aichinger A, Holl W. (2003): Psychodrama – terapia grupowa z dziećmi. Kielce: „Jedność”<!--[endif]-->
<!--[if !supportLists]--><!--[if !supportLists]-->2. Derk-Siarkowicz K. (1980): Psychodrama i pantomima. W: Terapia grupowa w psychoterapii, red. H. Wardaszko-Łysakowska. Warszawa, PZWL.
3. Pankowska K. (2000): Pedagogika dramy. Warszawa, „Żak".<!--[endif]-->

Muzykoterapia
Zwięzłą definicję muzykoterapii przedstawił Tadeusz Natanson. Jego zdaniem „muzykoterapia jest metodą postępowania, wielostronnie wykorzystującą wielo¬raki wpływ muzyki na psychosomatyczny ustrój człowieka" (1979, s. 51).
Celami muzykoterapii są:
• możliwość nawiązania kontaktu z dzieckiem przez muzykę
• uczenie go komunikowania się z innymi początkowo drogą pozawerbalną - za pomocą instrumentu,
• ocenę poziomu i regulację wzmożonego lub obniżonego napięcia psychofizycznego
• aktywizacja emocjonalna,
• poprawa nastroju
• integracja rytmiczno-ruchowa
• nauka różnych form odpoczynku (uspokojenie, relaks)
• rozwija¬nie zdolności twórczych przez uczestnictwo w różnych formach improwiza¬cji muzycznej,
• rozwijanie wrażliwości estetycznej.
W muzykoterapii nie analizuje się materiału muzycznego od strony artystycz¬nej czy formalnej, stanowi on natomiast pewną analogię do przeżyć dziecka. Mu¬zyka ma ułatwić nawiązywanie kontaktu z terapeutą i zachęcić do zajęć. Muzyko¬terapia, podobnie jak zajęcia muzyczne w klasach początkowych, obejmuje dwie formy aktywności:
• muzykoterapię odbiorczą (słuchanie muzyki)
• muzykoterapię wykonawczą (gra na instrumentach, także śpiewanie).
W terapii stosuje się mię¬dzy innymi zajęcia muzyczno-ruchowe, zajęcia relaksacyjne, śpiewoterapię i inne, w zależności od rozpoznanych zaburzeń. Programy muzyczne opierają się na „uspo¬kajającym" lub „pobudzającym" charakterze muzyki. Muzyka „uspokajająca" ma cechować się wolnym tempem, melodyjnością, ograniczeniem akcentów muzycz¬nych. Muzyka „pobudzająca" ma opierać się na szybkim tempie, kontrastującej melodyce, zróżnicowanej dynamice. Muzyka w trakcie zajęć terapeutycznych pełni wielorakie funkcje: redukuje lęk, motywuje do działania, stymuluje aktywność i kreatywność, działa jako czynnik porządkujący relacje czasowe - odgraniczając w naturalny sposób, stanowi także medium komunikacji, nawet wówczas, gdy nie jest przez dziecko w pełni akceptowana, oddziałuje jako element wzmocnienia pozytywnego, jako rodzaj swoistej „nagrody" warunkującej czasem pełny udział w zajęciach.

Zalecana literatura:
<!--[if !supportLists]-->1. Gąsienica-Szostak A. (2003): Muzykoterapia w rehabilitacji i profilaktyce. Warszawa, PZWL.

2. Kierył M. (1996) Mobilna Rekreacja Muzyczna, Warszawa, ISDN.

<!--[endif]-->
<!--[if !supportLists]-->3. Kierył M. (2003): Standardy muzykoterapii aktywnej. W: PTD Biuletyn Infor¬macyjny Oddziału Warszawskiego nr 24. Warszawa, „Adam".<!--[endif]-->

Podsumowanie
Arteterapia to wydobywanie z dzieci sił i energii, które pomagają im we wła¬snym rozwoju, to poszukiwanie motywacji do procesu twórczego, w którym czę¬sto dochodzi do głosu zjawisko katharsis (oczyszczenia). Przedmiotem diagnozy i terapii jest przede wszystkim umiejętność komunikacji i relacja badanego z inny¬mi ludźmi. Podczas arteterapii dziecko pogłębia swoją samoświadomość, tak aby mogło zmienić lub zaakceptować te elementy własnej osobowości, które dotych¬czas stanowiły przeszkodę w funkcjonowaniu w rodzinie, szkole, grupie rówieśni¬czej. Terapie te mogą również pomóc dzieciom, które uważają, że nie wykorzy-stują w pełni swych możliwości. Uzdolnienia artystyczne nie są wymagane, ważne jest jedynie zaangażowanie w proces emocjonalnego oczyszczenia. Wybór rodzaju oraz formy terapii motywowany może być zaistniałymi problemami natury wychowawczej, najczęściej jednak wynika z upodobań dzieci. Zanim nauczyciel-terapeuta zastosuje konkretną technikę, powinien od¬powiedzieć sobie na następujące pytania: dlaczego?, jak?, kiedy?, co? Technika jest tylko elementem sytuacji wychowawczej, aby właściwie ją wyko¬rzystać pedagog-terapeuta musi pobudzić jeszcze u dziecka emocje i intuicję oraz – przede wszystkim – nawiązać z nim dobry kontakt i pozyskać zaufanie.