Zasady obowiązujące nauczyciela w pracy z uczniem niepełnosprawnym intelektualnie w stopniu lekkim

WSTĘP

Zaburzenia rozwoju to wszelkie niekorzystne odchylenia zarówno w budowie organizmu, jak i w sposobie jego funkcjonowania, niezależnie od stopnia, zakresu oraz przyczyn, które je wywołały. Utrudniają one w większym lub mniejszym stopniu właściwe przystosowanie społeczne osób niepełnosprawnych intelektualnie i prowadzą do zaburzeń w zachowaniu.
Upośledzenie umysłowe jest terminem złożonym i trudnym do zdefiniowania z uwagi na różnorodne uwarunkowania. R. Kościelak (1989, s. 10–11) podaje następującą definicję: „Upośledzenie umysłowe jest to istotnie niższy poziom funkcjonowania intelektualnego o charakterze globalnym wraz z zaburzeniami w zakresie dojrzewania, uczenia się i przystosowania społecznego, spowodowany przez czynniki genetyczne i egzogenne na podłożu względnie trwałych zmian w ośrodkowym układzie nerwowym.”
Praca z dzieckiem z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim wymaga konieczności poznania ogólnych właściwości psychofizycznych dziecka. Efekty działalności dydaktycznej zależą bowiem od tego, w jakim zakresie i stopniu nauczyciel uwzględni specyficzne właściwości procesów procesu uczenia się dziecka niepełnosprawnego intelektualnie w stopniu lekkim. Dlatego zanim przystąpię do omówienia zasad obowiązujących nauczyciela w pracy z takim uczniem, scharakteryzuję procesy orientacyjno-poznawcze, intelektualne, emocjonalno-motywacyjne oraz poziom funkcjonowania społecznego dzieci niepełnosprawnych intelektualnie w stopniu lekkim.

CHARAKTERYSTYKA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH INTELEKTUALNIE W STOPNMIU LEKKIM

Wśród osób upośledzonych umysłowo występują istotne różnice w zakresie poszczególnych procesów orientacyjno-poznawczych, intelektualnych, emocjonalno-motywacyjnych i poziomu funkcjonowania społecznego. Duże zróżnicowanie występuje również w ramach poszczególnych stopni upośledzenia (R. Kościelak 1989, s. 46).
W klasycznym podejściu do niepełnosprawności intelektualnej możemy znaleźć opis funkcjonowania psychospołecznego dzieci z poszczególnymi stopniami upośledzenia. Opis taki przytacza L. Bobkowicz - Lewartowska (2011, s. 47–48) opierając się o kryteria diagnostyczne według DSM-IV-TR amerykańskiego towarzystwa Psychiatrycznego, według którego upośledzenie umysłowe w stopniu lekkim jest to najbardziej liczna podgrupa wszystkich upośledzeń obejmująca około 85% wszystkich osób z upośledzeniem umysłowym. Osoby upośledzone w stopniu lekkim rozwijają umiejętności społeczne i komunikacyjne w okresie przedszkolnym, przejawiają minimalne uszkodzenia w obszarze sensomotorycznym i często do późnego wieku trudno je odróżnić od dzieci w normie. Mogą one rozwinąć umiejętności szkolne maksymalnie do poziomu klasy VI szkoły podstawowej. W życiu dorosłym zazwyczaj rozwijają umiejętności społeczne i zawodowe przy stosowanym minimalnym wsparciu i mogą żyć w społeczności niezależnie, ale mogą też wymagać przewodnictwa i pomocy szczególnie w warunkach społecznego i ekonomicznego stresu.
Dokładniejszą charakterystykę deficytów w rozwoju występujących u osób z niepełnosprawnością umysłową w stopniu lekkim podają w swoich pracach R. Kościelak (1989, s. 46–56) i M. Bogdanowicz (1985, za: L. Bobkowicz - Lewartowska 2011, s. 49– 51):
PROCESY ORIENTACYJNE:
1. Spostrzeganie – w upośledzeniu umysłowym spostrzeganie otaczającego świata jest tym gorsze, im głębszy jest defekt intelektualny. Nawet przy lekkim upośledzeniu spostrzeganie jest utrudnione i nie odbija w pełni otaczającej rzeczywistości. Zakres spostrzegania osób upośledzonych umysłowo jest wąski. U osób niepełnosprawnych intelektualnie w stopniu lekkim występuje niedokładna sprawność spostrzegania, proces spostrzegania jest zwolniony i wąski jest jego zakres, spostrzeżenia są nieprecyzyjne, występują trudności z wyróżnieniem istotnych szczegółów, natomiast zachowana zostaje zdolność do percepcji muzyki.
2. Uwaga – w upośledzeniu umysłowym uwaga jest zaburzona, zwłaszcza jej koncentracja oraz podzielność. Uwaga, skupiona z trudnością, daje się łatwo rozproszyć oraz odwrócić. U osób niepełnosprawnych intelektualnie w stopniu lekkim występuje uwaga dowolna dobrze skoncentrowana na materiale konkretnym, lecz krótka i słaba jest koncentracja na treściach abstrakcyjnych i trudnych do zrozumienia, występują trudności w kierowaniu uwagą, ograniczony jest jej zakres, trwałość i podzielność uwagi, jednak wzrastają one wraz z wiekiem.
3. Pamięć – pamięć u osób upośledzonych umysłowych jest słabo rozwinięta, co przejawia się w trudnościach z zapamiętywaniem i odtwarzaniem. Nowy materiał przyswajany jest bardzo wolno i wymaga wielokrotnych powtórzeń. Zaburzona jest głównie pamięć logiczna, mniej zaś pamięć mechaniczna, która w niektórych przypadkach rozwinięta jest bardzo dobrze. U osób niepełnosprawnych intelektualnie w stopniu lekkim występuje dobra pamięć mechaniczna, zdarzają się przypadki wybitnie dobrej pamięci fotograficznej, słaba natomiast jest pamięć logiczna i dowolna, występują trudności w trwałym zapamiętywaniu treści powiązanych logicznie, uczenie się przebiega w wolnym tempie i często bez zrozumienia, zapamiętywane są piosenki i wiersze.
4. Mowa – niedorozwój mowy oraz jej zaburzenia wiążą się z niedorozwojem procesów orientacyjno–poznawczych i intelektualnych. Stopień niedorozwoju mowy zależy od stopnia upośledzenia umysłowego. Większość przypadków niedorozwoju mowy dotyczy upośledzeń głębszych. U osób niepełnosprawnych intelektualnie w stopniu lekkim pojedyncze wyrazy pojawiają się do 3 r.ż., natomiast zdania w 5-6 r.ż., mowa bywa wiązana i często pod względem formy i składni nie różni się od mowy zdrowego człowieka, jednak występują trudności z wypowiadaniem myśli i formułowaniem wypowiedzi, zasób słownictwa jest uboższy z przewagą słownictwa biernego nad czynnym, mowa jest także uboga w pojęcia abstrakcyjne i występują w niej agramatyzmy, często występują też wady wymowy.
PROCESY INTELEKTUALNE:
1. Myślenie – u osób upośledzonych umysłowo pozostaje w fazie myślenia konkretno–obrazowego, charakterystycznej dla wczesnych stadiów rozwoju. Najbardziej upośledzony jest rozwój myślenia abstrakcyjnego, niski jest poziom myślenia logicznego, brak jest wyższych form myślenia. Upośledzeni umysłowo nie są w stanie oderwać się od konkretu i wykroczyć poza własne wyobrażenia. U osób niepełnosprawnych intelektualnie w stopniu lekkim myślenie pozostaje najczęściej w fazie operacji konkretnych (myślenie konkretno–obrazowe), charakteryzuje się możliwością wykonywania niektórych operacji logicznych tj. szeregowanie, dodawanie, mnożenie, klasyfikacja, porządkowanie, ale wyłącznie na konkretach, upośledzone jest natomiast abstrahowanie, uogólnianie, porównywanie oraz rozumowanie przyczynowo–skutkowe, wnioskowanie i tworzenie pojęć, mała jest samodzielność, płynność i giętkość myślenia, zwolnione jego tempo, słaby krytycyzm, ograniczona zdolność do samokontroli i powściągliwości myślowej, występuje dobre definiowanie pojęć konkretnych, ale nieumiejętność podania definicji pojęć abstrakcyjnych.
2. Maksymalny poziom rozwoju umysłowego – u osób niepełnosprawnych intelektualnie w stopniu lekkim osoba w wieku 15–21 lat osiąga wiek inteligencji równy 8–12 lat.
III. PROCESY WYKONAWCZE:
Motoryka – u osób upośledzonych umysłowo występuje opóźniony rozwój ruchowy – im głębsze jest upośledzenie tym późniejszy rozwój ruchowy. U osób niepełnosprawnych intelektualnie w stopniu lekkim występuje opóźniony rozwój ruchowy, siadanie ma miejsce w końcu 1 r.ż., chodzenie pod koniec 2 r.ż., brak jest percepcji ruchów, ruchy są słabo skoordynowane, występuje pełny zakres samoobsługi, osoby mogą opanować czynności zawodowe i bardzo dobrze je wykonywać.
IV. PROCESY EMOCJONALNO – MOTYWACYJNE:
Przeżycia emocjonalne – u osób niepełnosprawnych intelektualnie w stopniu lekkim występuje osłabiona zdolność samokontroli i panowania nad sobą, potrzeby często są determinowane przez wybujałą sferę popędową stosunkowo słabo kontrolowaną, u osób tych występuje sztywność zachowań, poglądów i uczuć przy wzmożonej podatności na sugestie, mają ograniczoną zdolność do przeżywania uczuć wyższych, cechuje ich słaby krytycyzm w stosunku do otoczenia i do siebie samych, mniejsza wrażliwość i powinność moralna, niektóre mają jednak poczucie własnych ograniczeń, co wyzwala u nich kompleks mniejszej wartości oraz różne mechanizmy obronne, występuje u nich niestałość emocjonalna, impulsywność, agresywność, wahania nastroju bez wyraźnej przyczyny, a także utrudnione przystosowanie społeczne, choć niektóre osoby osiągają znaczny stopień uspołecznienia.
V. ROZWÓJ SPOŁECZNY:
Rozwój społeczny to jeden ze składników ogólnego rozwoju psychofizycznego. „Stosunki jednostki z otoczeniem zależą od zdolności rozumienia sytuacji występujących we współżyciu społecznym, od zdolności zapamiętywania, wyobrażania sobie oraz przewidywania skutków własnego działania” (R. Kościelak 1989, s.56). U osób upośledzonych umysłowo występuje wiele ograniczeń wynikających z zaburzeń czynności orientacyjno–poznawczych, intelektualnych oraz motywacyjno–emocjonalnych, które utrudniają im rozwój społeczny. Proces dojrzewania społeczno–moralnego w upośledzeniu umysłowym jest zwolniony i zróżnicowany. dzieci upośledzone umysłowo w stopniu lekkim charakteryzują się niższym poziomem uspołecznienia niż ich normalni rówieśnicy. Mimo to ich rozwój społeczny jest wyższy od rozwoju intelektualnego. Istotny wpływ na ich rozwój społeczny ma sytuacja rodzinna. Dzieci wywodzące się ze środowiska, które pozytywnie i stymulująco wpływa na ich rozwój, uzyskują znacznie wyższy poziom uspołecznienia. Niestety „(...) stosunkowo dużo dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim wywodzi się z rodzin o złych warunkach wychowawczych. Rodzicom tym należy udzielać porad dotyczących postępowania z dzieckiem, opieki nad nauką własną w domu.” (J. Wyczesany 1997, s. 120). Maksymalny poziom dojrzałości społecznej, który osiągają osoby niepełnosprawne intelektualnie w stopniu lekkim wynosi 17 lat. (M. Bogdanowicz 1985, za: L. Bobkowicz - Lewartowska 2011, s. 51)

PRACA Z DZIECKIEM NIEPEŁNOSPRWNYM UMYSŁOWO W STOPNIU LEKKIM

Realizacja celów i zadań kształcenia specjalnego odbywa się przede wszystkim w celowo zorganizowanym procesie nauczania. Praca nad dzieckiem upośledzonym umysłowo wymaga konieczności poznania ogólnych możliwości psychofizycznych dziecka oraz poznania go jako odrębnej indywidualności. Efekty działalności dydaktycznej zależne są bowiem od tego, w jakim zakresie i stopniu nauczyciel uwzględnia specyficzne właściwości procesu uczenia się dzieci i młodzieży niepełnosprawnych intelektualnie ( H. Borzyszkowska 1983).
Oddziałując na dzieci lekko upośledzone należy właściwości psychofizyczne tych dzieci rozpatrywać łącznie z ich potrzebami rozwojowymi. Potrzeby rozwojowe dzieci niepełnosprawnych intelektualnie zaspokaja się przez zapewnienie im właściwych warunków poznawania poglądowego, umożliwiających gromadzenie doświadczeń podczas aktywnego kontaktu z rzeczywistością w procesie własnego działania. Skutecznym napędem do zdynamizowania postawy dziecka upośledzonego umysłowo jest pobudzenie jego sfery emocjonalnej, co znakomicie pomaga w skupieniu uwagi, budzi zainteresowanie pracą, podtrzymuje chęć wysiłku i wytrwałość. Zwrócenie przez dziecko uwagi na zadanie jakie przed nim stawiamy jest niezbędne do wytworzenia motywacji. Naturalna potrzeba wykorzystywania wiadomości w różnych sytuacjach życiowych w znacznej mierze przyczynia się do rozwijania pamięci dziecka. Celem pracy wychowawczo – dydaktycznej z dziećmi niepełnosprawnymi intelektualnie w stopniu lekkim jest wszechstronny rozwój zgodny z możliwościami i potrzebami psychofizycznymi oraz przystosowanie ich do życia i do pracy w społeczeństwie ludzi normalnych, a więc ich rewalidacja.
W literaturze dotyczącej pracy z uczniem z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim możemy znaleźć następujące wskazówki:
1. Należy dokładne poznanie ucznia i jego środowisko.
2. Dokładne poznanie zachowań dziecka i odpowiednia ich interpretacja oraz ocena jest to potrzebne do właściwego postępowania wobec ucznia, reagowania na czasami zaskakujące nas zachowania, jak i do planowania pracy wychowawczej.
3. Prawidłowa praca wymaga ścisłej współpracy nauczyciela z rodzicami lub opiekunami. Oddziaływania zapoczątkowane w szkole powinny być bowiem kontynuowane w domu.
4. Pomoc dziecku z niepełnosprawnością intelektualną w szkole wymaga współpracy nauczyciela z różnymi specjalistami ze względu występujące często złożone zaburzenia u dzieci (z lekarzem, psychologiem, logopedom).
5. Dzieci z niepełnosprawnością intelektualną przebywające w szkole nie powinny być w jakikolwiek sposób odróżnianie od innych przez nadanie im etykiet (np. upośledzonych umysłowo, niedorozwiniętych itp.). Ważne jest wytworzenie w klasie prawidłowej, życzliwej atmosfery wokół dzieci upośledzonych umysłowo zarówno ze strony kolegów, rodziców, jak i innych pracowników szkoły. Potrzebna jest pełna akceptacja tych dzieci.
6. Ważna jest właściwa wewnętrzna postaw nauczyciela, jego optymizm pedagogiczny przejawiający się w różnych działaniach. Konieczna jest twórcza postawa nauczyciela, ciągłe poszukiwanie nowych rozwiązań.
7. Dziecko niepełnosprawne intelektualnie powinno być włączone do prac na terenie klasy i szkoły, w których może wykazać się swoimi możliwościami, być użyteczne i odnosić sukcesy np.: pełnienie różnych dyżurów, wykonywanie prac porządkowych i inne.
8. W pracy z dzieckiem niepełnosprawnym intelektualnie nie należy koncentrować się na jego brakach, ale uwzględniać przede wszystkim to, co w dziecku jest mniej zaburzone i co może pozwolić przezwyciężyć inne braki.
9. Należy eksponować w klasie oraz na terenie szkoły, a także na spotkaniach z rodzicami prace dzieci niepełnosprawnych intelektualnie, aby zmienić negatywną postawę w stosunku do ich możliwości.

ZASADY PRACY Z UCZNIAMI Z NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIĄ INTELEKTUALNĄ W STOPNIU LEKKI

Biorąc pod uwagę specyficzne właściwości psychofizyczne i intelektualne dzieci niepełnosprawnych intelektualnie w stopniu lekkim możemy określić następujące zasady ich nauczania:
1. Materiał nauczania należy dostosować do poziomu rozwoju i zainteresowań dziecka.
2. Pracę należy oprzeć na treściach znanych uczniowi.
3. Pracę poznawczą ukierunkować tak, aby dziecko z upośledzeniem dostrzegało cechy zasadnicze, a pomijało szczegóły.
4. Uwypuklić najpierw różnice i kontrasty, potem porównanie i podobieństwo.
5. Unikać nadmiaru wrażeń.
6. Należy stwarzać uczniom warunki do poznania wielozmysłowego.
7. Powtarzać i utrwalać zdobyte wiadomości.
8. Stosować odtwarzanie zdobytych wiadomości w pracach ręcznych.
Główne zasady pracy z dziećmi upośledzonymi umysłowo to:
1. Zasada akceptacji i życzliwości w stosunku do wychowanka (szczególne okazywanie troski, bazowanie na mocnych stronach).
2. Zasada indywidualizacji (dokładne poznanie ucznia, stosowanie odpowiednich metod).
3. Zasada motywacji działania (stawianie jasnych celów i oczekiwań, kierowanie się zasadą braku przymusu – tak kierować pracą, aby uczeń miał wrażenie, że sam chce).
4. Zasada dostosowania zadań do jego potrzeb, zainteresowań i możliwości psychofizycznych.
5. Zasada wszechstronnej aktywizacji (uwzględnianie aktualnie preferowanych zdolności).
6. Zasada atrakcyjności życia w grupie (obrzędowość, zwyczaje, symbolika).
7. Zasada stopniowania trudności zadań.
8. Zasada higieny i bezpieczeństwa społecznego.
9. Zasada kształtowania pozytywnych stosunków koleżeńskich.
10. Zasada wzmocnień pozytywnych:
a) wzmocnienie pierwotne – jedzenie, picie,
b) wzmocnienie wtórne – np. przyznawanie znaczków,
c) wzmocnienie społeczne – pochwała, uśmiech,
d) wzmocnienie sytuacyjne – np. bajka.
Nauczyciel w swej pracy dobiera do treści nauczania najbardziej właściwe metody, uwzględniając specyfikę zespołu klasowego, oczekiwania uczniów oraz ich rzeczywiste potrzeby. Jest to działalność ukierunkowująca wychowanków na rozwój zarówno intelektualny, jak też psychiczny, moralny i społeczny. Formy i metody pracy mają wzmocnić komunikację, zarówno w relacji : uczeń-nauczyciel, jak również uczeń-uczeń. Wychowanie i nauczanie jest skuteczne wtedy, gdy uczeń aktywnie włączy się w proces dydaktyczno – wychowawczy i przyjmie proponowane wartości.
Metoda nauczania to systematycznie stosowany sposób pracy nauczyciela z uczniami, umożliwiający osiągnięcie celów kształcenia. Jest to wypróbowany układ czynności nauczycieli i uczniów realizowanych świadomie w celu spowodowania złożonych zmian w osobowościach uczniów. O wartości metody nauczania decyduje charakter czynności nauczycieli i uczniów oraz środków poglądowo – technicznych, wspierających lub zastępujących niektóre czynności. Wartość metod nauczania zależy przede wszystkim od tego, czy i w jakim stopniu wywołuje aktywność, samodzielność i zaangażowanie samych uczniów (W. Okoń 1998).

Wyróżniamy następujące metody pracy z dziećmi upośledzonymi umysłowo:
1. Metody oparte na działalności praktycznej (np.: sprawności manualne).
2. Metody oglądowe – oparte na obserwacji, pomiarze i pokazie (np.: tablice, filmy, plansze, zdjęcia).
3. Metody oparte na słowie (opowiadanie, opis, dyskusje, praca z książką i inne).
4. Metody aktywizujące (np.: burza mózgów, tangramy, gry i zabawy ruchowe).
Wśród form pracy z dziećmi upośledzonymi umysłowo wyróżnia się:
- masowe (akademie, wycieczki, spotkania);
- grupowe (grupy tematyczne, kółka zainteresowań);
- zajęcia w małych zespołach (np. rewalidacja);
- zajęcia indywidualne (gimnastyka korekcyjna, logopedia, terapia).
W metodyce nauczania dużą rolę odgrywa aktywizowanie uczniów, czyli zapewnienie im odgrywania czynnej roli w realizacji zadań. Aby lekcje i zajęcia prowadzone z dziećmi niepełnosprawnymi intelektualnie w stopniu lekkim były atrakcyjne należy prowadzić je wykorzystując metody aktywizujące. Maksymalne aktywizowanie w procesie edukacji i własna aktywność ucznia jest gwarantem skuteczności uczenia się (Rau K. 2000). Jest to bardzo ważne w przypadku dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim. Uczniowie ci powinni przede wszystkim badać, doświadczać, działać - wtedy więcej zapamiętają. Poza tym, metody i techniki aktywizujące uatrakcyjniają zajęcia, często kojarzą się z zabawą, właściwie dobrane angażują wszystkich uczniów przez co wpływają na integrację zespołu klasowego.
Oto przykłady metod aktywizujących, które należy stosować w pracy z uczniami niepełnosprawnymi intelektualnie w stopniu lekkim:
- Gry i zabawy dydaktyczne – krzyżówki (rysunkowe, literowe, wykreślanki, wpisywaki, labirynty, wirówki rysunkowe), ukrywanki, domino, szarady, rebusy, zagadki, gry planszowe, puzzle, memory, wyszukiwanie różnic i podobieństw między obrazkami.
- Dyskusja dydaktyczna – składa się z trzech części: wprowadzenia, w czasie którego formułujemy problem, dyskusji właściwej, podczas której mają miejsce swobodne wypowiedzi uczniów dotyczące problemu oraz podsumowania przebiegu dyskusji. Przykładowy temat dyskusji: Jak uważacie, czy Janosik to postać dobra (pozytywna) czy też zła (negatywna)?
- Burza mózgów – polega na zgromadzeniu w krótkim czasie jak największej ilości pomysłów na rozwiązanie danego problemu. W metodzie tej możemy wyróżnić trzy etapy: wytwarzanie pomysłów, ocenę i analizę zgłoszonych pomysłów oraz zastosowane pomysłów i rozwiązań w praktyce. Przykładowy temat: Jak możemy pomóc zwierzętom przetrwać zimę?
- Drama – polega na wczuwaniu się w różne role, dzięki czemu uczeń ma możliwość wyrażenia się za pomocą ruchu, gestów, mowy, myśli i uczuciami. Wyróżniamy następujące techniki dramowe: rozmowa, wywiad, ćwiczenia pantomimiczne, improwizacja (np. oparta na opowiadaniu nauczyciela), inscenizacja (przedstawianie scenek z podziałem na aktorów i wykorzystaniu kostiumów, rekwizytów, scenografii, dźwięku itd.), rzeźba (uczeń przestawia coś przybierając nieruchomą postawę ciała). Przykładowy temat dramy: Burza w lesie.
- Symulacje – polegają na naśladowaniu rzeczywistości, jest to trening umiejętności i sprawności, ćwiczenie najbardziej efektywnych zachowań. Przykłady: Rozmowa przez telefon. Zabawa w sklep.
- Mapa pojęciowa – polega na wizualnym przestawieniu problemu z wykorzystaniem schematów, rysunków, haseł, zwrotów, symboli itp. Przykłady: Jak mogę pomagać mamie? Jak mogę dbać o zdrowie?
- Linia czasu – to także wizualne przedstawienie problemu polegające na zaznaczeniu wydarzeń w ujęciu chronologicznym. W tym celu używamy tu zdjęć, ilustracji, opisów danych wydarzeń. Przykłady: Historia mojego życia. Prezentacja kolejności wydarzeń w lekturze.
- Metoda doświadczalna – samodzielne wykonywanie prostych doświadczeń oraz eksperymentów. Przykład: Zjawisko krystalizacji soli.
- Aktywizowanie plastyczne i muzyczne – rozwijanie zdolności plastycznych i muzycznych dzieci poprzez stwarzanie im możliwości do wyrażania się przez sztukę.
- Drzewko decyzyjne – polega na graficznym przedstawieniu analizy problemu. W pień należy wpisać problem, natomiast w gałęzie różne rozwiązania. Przykłady: Co zrobić, gdy mój kolega źle się poczuje?
Aktywizowanie dzieci w czasie lekcji pozwala na wykorzystanie energii, która zwykle przeszkadza w zaplanowanych procesach uczenia, np. nieodpartą chęć mówienia i poruszania się. Dzięki aktywizacji uczniów można wykorzystywać naturalne potrzeby i energię uczniów, zamiast próbować je hamować. Dzieci nie muszą kryć swoich emocji, mogą komunikować się z innymi werbalnie i niewerbalnie, mogą odgrywać różne role, poruszać się, różnicować wzajemne stosunki, podejmować decyzje, prowadzić dyskusje.


BIBLIOGRAFIA:

Bobkowicz - Lewartowska L. (2011). Niepełnosprawność intelektualna. Diagnozowanie, edukacja i wychowanie. Gdańsk: Harmonia Universalis.
Borzyszkowska H. (1983). Charakterystyka dziecka upośledzonego w stopniu lekkim. W: H. Borzyszkowska (red.) Nauczanie dzieci upośledzonych umysłowo w klasach specjalnych. Warszawa: WSiP.
Kościelak R. (1989). Psychologiczne podstawy rewalidacji upośledzonych umysłowo. Warszawa: PWN.
Kościelska M. (1995). Oblicza upośledzenia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Obuchowska I. (red.). (1999). Dziecko niepełnosprawne w rodzinie. Warszawa: WSiP.
Okoń W. (1998). Nowy słownik pedagogiczny. Warszawa: Wydawnictwo akademickie ŻAK.
Rau K., Ziętkiewicz E. (2000). Jak aktywizować uczniów. Poznań: Oficyna wydawnicza G&P.
Wyczesany J. (1997). Pedagogika osób z lekkim upośledzeniem umysłowym. W: W. Dykcik (red.) Pedagogika specjalna. (s. 120-129). Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM.
Materiały z kursu kwalifikacyjnego – oligofrenopedagogika, Bielsko-Biała 2011/2012