Czas wolny dzieci i młodzieży. Aspekty czasu wolnego oraz jego cechy i funkcje

Na samym początku zajmijmy się pojęciem czasu wolnego. Istnieje wiele definicji czasu wolnego. Do najczęściej eksponowanych w literaturze pedagogicznej należą definicje przedstawione przez Wincenta Okonia i Lidię Lebiodę.
Właśnie na potrzeby niniejszej pracy przyjmuję pojęcie czasu wolnego w ujęciu W. Okonia. W. Okoń w Słowniku pedagogicznym określa „czas wolny jako czas pozostający do dyspozycji jednostki po wykonaniu przez nią zadań obowiązkowych: pracy zawodowej, nauki obowiązkowej w szkole i w domu oraz niezbędnych zadań domowych. Czas wolny racjonalnie przeznacza się na:
1) odpoczynek, tj. regenerację sił fizycznych i psychicznych,
2) rozrywkę, która sprawia przyjemność,
3) działalność społeczną o charakterze dobrowolnym i bezinteresownym,
4) rozwój zainteresowań i uzdolnień jednostki przez zdobywanie wiedzy i amatorską działalność artystyczną, techniczną, naukową czy sportową”.

Z kolei L. Lebioda wyjaśnia pojęcie czasu wolnego następująco: „czas wolny to czas na przeznaczony na propagowanie kultury szeroko rozumianej, wdrażanie do rozwoju kulturalnej komunikacji interpersonalnej, przestrzegania zasad kultury bycia i słowa, kształtowania postaw koleżeńskiego współzawodnictwa w sporcie i innych dziedzinach. W ramach zajęć czasu wolnego rozwija się nawyki wzajemnej pomocy, empatii, uczy tolerancji, rozwiązywania konfliktów bez agresji, wdraża się do dbałości o zdrowie własne i innych. Krótko mówiąc, dąży się do eliminowania (czy minimalizowania) postaw aspołecznych w kierunku rozwoju – nazywanych prospołecznymi”.
Tadeusz Wujek stwierdza, że „za czas wolny ucznia należy uważać taki czas, który pozostaje mu po zaspokojeniu potrzeb organizmu, wypełnieniu obowiązków szkolnych i domowych, w którym może on wykonywać czynności według swego upodobania, związane z wypoczynkiem, rozrywką i zaspokojeniem własnych zainteresowań”.
Według Kazimierza Czajkowskiego „Czas wolny dziecka to ten okres dnia, po uwzględnieniu czasu przeznaczonego na naukę szkolną, posiłki, sen, odrabianie lekcji i niezbędne zajęcia domowe. Wolny czas dziecka obejmuje także dobrowolnie przyjęte obowiązki społeczne( np. spełnianie jakiś funkcji w organizacji harcerskiej, samorządzie szkolnym, świetlicy, domu kultury itp.). Czas wolny dzieci to czas, który może być przeznaczony na jego odpoczynek, rozrywkę i zaspokojenie osobistych zainteresowań”.
Zdzisław Dąbrowski zajmując się problemem czasu wolnego starał się odpowiedzieć na pytanie jak dzieci gospodarują czasem wolnym i wyróżnił trzy grupy dzieci. Podział ten jest aktualny w czasach obecnych i uwzględnia go Sebastian Taboł. Grupy dzieci przedstawiają się następująco:

1. I Grupa – należą do niej dzieci, które po wypełnieniu czasu przeznaczonego na naukę resztę czasu spędzają tylko na rozrywkach. Przez takie działania rodzice chcą swoim dzieciom zapewnić dłuższe i beztroskie dzieciństwo. Dlatego takie dzieci w dorosłym życiu mogą być egoistyczne i nieporadne,

2. II Grupa – należą do niej dzieci, które pewne obowiązki wypełniają dorywczo. Rodzice przez takie działania nie starają się by wykształcić w swoich dzieciach pewnych postaw, umiejętności, tylko wyręczają się dziećmi w różnych pracach, z którymi dzieci sobie na pewno poradzą i nie zagrozi to ich zdrowiu. Efektem takiego postępowania jest brak u dzieci poczucia odpowiedzialności, systematyczności i wytrwałości,

3. III Grupa – należą do niej dzieci, które jasno mają przydzielone im obowiązki i określony wyraźnie czas wolny, który maja do własnej dyspozycji. Rodzice, którzy dobierają swoim dzieciom zajęcia obowiązkowe i różne rozrywki kierują się celami wychowawczymi. Dzięki temu takie dzieci wcześniej staja się zaradne, odpowiedzialne i systematyczne. Umieją cieszyć się z wyników swojej pracy i umiejętnie organizować sobie czas wolny.
Powyższą klasyfikację stanowiącą trzy grupy dzieci spędzających swój czas wolny w oparciu o ukierunkowanie ich przez własnych rodziców uwzględniam w niniejszej pracy, dlatego że stanowi ona ważny aspekt jeżeli chodzi o zagadnienie aktywności pozalekcyjnej i czasu wolnego dzieci i młodzieży. Jasno wynika z niej, że rodzice nie zawsze umiejętnie starają się pomóc swoim pociechom w zagospodarowaniu swojego czasu wolnego.

Aspekty czasu wolnego dzieci i młodzieży:

Czas wolny według K. Czajkowskiego ma właściwości środka wychowawczego, jest zjawiskiem o charakterze społecznym. Według autora można go rozpatrywać w czterech aspektach:
• socjologiczno – ekonomicznym,
• higieniczno – zdrowotnym,
• pedagogicznym,
• psychologicznym.

Mimo, że od 1979 roku upłynęło 31 lat podejście autora jest nadal aktualne. Bożena Ibron – nauczycielka szkoły podstawowej w Lewkowie uwzględniła te cztery aspekty czasu wolnego w swoim artykule pt. „Czas wolny ucznia – oby nie nuda”.

1. Aspekt socjologiczno – ekonomiczny: poprzez czas wolny ułatwione są kontakty i przeżycia społeczne. Dzieci odczuwają potrzebę współdziałania z innymi i organizować wspólną rozrywkę i zabawę. Trzeba zrezygnować z postaw egocentrycznych dla wspólnego działania, poświęcenia, radości i wspólnych zainteresowań. Swój czas wolny dziecko powinno tak aby unikać samotności, co przeciwdziała jego uspołecznieniu. Dzięki temu nie będzie możliwe porównanie własnego postępowania, własnych czynów z postępowaniem i czynami innych. Poprzez to, że jednostka współdziała z innymi, to przeżywa swoje osobiste zadowolenia, szczęście i radości. Dzięki spełnianiu przez dziecko roli w grupie czy zespole przyczynia się to do jego dodatkowego zadowolenia i zaspokojona zostaje jego potrzeba współpracy z zespołem. W czasie wolnym interes społeczny dominuje nad własnym, włącza się zespół, a dziecko liczy się jako grupa. Ekonomiczny aspekt czasu wolnego jest ważny w życiu dziecka. Dla dzieci i młodzieży czas wolny i nauka są swoistą jednostką ekonomiczną. Szkoła obecnie nie liczy się zbytnio z ekonomicznymi przesłankami nauki. Wszelkie potrzeby psychofizyczne dziecka powinny w odpowiedni sposób dawkować wysiłek intelektualno – fizyczny jaki nakłada szkoła. Wiadomo,że młody organizm, który się rozwija potrzebuje odpowiednich dawek odprężenia i odpoczynku, bo nie liczenie się z siłami ucznia może przynieść fatalne skutki,

2. Aspekt higieniczno – zdrowotny: poprzez czas wolny organizm młodego człowieka jest chroniony przed nadmiernym obciążeniem, obowiązkami i zadaniami szkoły, spełnia profilaktyczną rolę ochrony zdrowia dzieci i młodzieży. „Podczas pracy umysłowej w tkankach zachodzą złożone procesy biologiczne, powodujące intensywne zużywanie składników odżywczych, niezbędnych przy wytwarzaniu energii w ustroju. Zmęczenie atakuje ośrodki nerwowe regulujące funkcje organizmu. W obecnych czasach musimy szczególnie kłaść nacisk na walory higieniczno – zdrowotne czasu wolnego.

Najważniejsze walory to:
• Odprężenie psychofizyczne organizmu, czas pozaszkolny wolny od wysiłku intelektualnego,
• Duży zasób świeżego powietrza, w którym spędzamy czas wolny,
• Ruch fizyczny, rozwijanie układu mięśniowo – kostnego, rozwijanie sprawności fizycznej,
• Zabawa i radość, korzystny wpływ na samopoczucie fizyczne i żywotność.
Myśląc o higieniczno – zdrowotnych walorach czasu wolnego nie należy zapomnieć o właściwym odżywianiu, musi ono odpowiadać normom jakościowym i ilościowym. Dzieci i młodzież muszą spożywać regularne posiłki – odchylenia będą źródłem zmęczenia i wyczerpania psychofizycznego”,

3. Aspekt pedagogiczny: o wartości pedagogicznej czasu wolnego decyduje fakt, że mają miejsce sytuacje gdzie dzieci przejawiają inicjatywę. Mówimy o wszelkiej aktywności i umiejętności samodzielnego organizowania sobie zajęć, które wykraczają poza program, a dzięki temu możliwe jest przejawianie własnej inicjatywy i samodzielności, a także kreatywności. Bardzo dobrze jest gdy projektantami swojego czasu wolnego są właśnie dzieci i młodzież (nastolatkowie). Dodatkowym elementem czasu wolnego jest zjawisko samowychowania, a przy tym ciągłe podnoszenie swoich umiejętności i ich doskonalenie. Poprzez to, że dzieci i młodzież samodzielnie wykorzystują swój czas wolny mają dzięki temu poczucie swobody, a dodatkowo uczą się techniki gospodarowania własnym czasem wolnym,

4.Aspekt psychologiczny: „bogate i bardzo żywe jest życie psychiczne dzieci. Poszukują one ciągle nowych wrażeń; odkrywają, rozbudzają i rozwijają swoje zainteresowania, uzdolnienia, chłoną i są wrażliwe na wszystko, co nowe. Otoczenie musi zapewnić dzieciom odpowiednie warunki życia wewnętrznego. Czas wolny to źródło nowych przeżyć. Nauka nie zawsze zapewnia dziecku dostateczne odprężenie, zwolnienie napięcia psychicznego powodowanego dużym wysiłkiem intelektualnym. Nauka jest bowiem niełatwym obowiązkiem, osobowość dziecka jest przekształcona i wzbogacona w czasie pozalekcyjnym; dziecko ujawnia swoje poglądy podczas zabawy. Dzieci i młodzież w czasie wolnym zajmują się tym, co je zaciekawia, czym się interesują z własnej woli a nie z obowiązku. W czasie zajęć pozalekcyjnych wielu uczniów odkrywa siebie, czas wolny może również wpływać na temperament jednostki. Radosna i wesoła atmosfera sprawia, że melancholik lub flegmatyk ożywiają się. Cholerycy lub sangwinicy natomiast uczą się zdyscyplinowania, planowania gry i zabawy”. Podsumowując analizę aspektów czasu wolnego dzieci i młodzieży jasno wynika, że czas wolny ma charakter społeczny i jest rozpatrywany w różnych jego dziedzinach począwszy od socjologicznego i ekonomicznego charakteru poprzez zdrowotny i higieniczny i kończąc na pedagogiczno - psychologicznym.

Cechy i funkcje czasu wolnego dzieci i młodzieży:

Analizując kwestię czasu wolnego warto wspomnieć o cechach jakie posiada czas wolny. Tymi cechami są:
• Wszelkie czynności, które się podejmuje są dobrowolne,
• Wykonywanie czynności jest dowolne ( można zmieniać decyzje),
• Wszystkie czynności czasu wolnego mają charakter satysfakcjonujący,
• Czynności są autentyczne,
• Poprzez czynności czasu wolnego realizowane są własne motywy.

Z powyższych cech jasno wynika, że czas wolny stanowi ważny element życia każdego człowieka od dzieciństwa aż do starości.
O cechach czasu wolnego pisał także Marek Kaplan. Według niego cechami czasu wolnego są stwierdzenia:
• Czas wolny często kojarzy się z czymś przyjemnym i oczekiwanym,
• Czas wolny związany jest z kulturą i jej wartościami,
• Wśród elementów czasu wolnego wyróżnić możemy szeroki wachlarz czynności począwszy od mało istotnych a skończywszy na tych szczególnie znaczących,
• Często chociaż nie zawsze stwierdza się, że czynności czasu wolnego cechują się elementem zabawy.

Czas wolny spełnia określone funkcje. Jacek Węgrzynowicz zwraca uwagę na cztery podstawowe funkcje czasu wolnego. Są nimi:
1. wypoczynek,
2. rozrywka,
3. samokształcenie,
4.działalność społeczna.

Z. Dąbrowski także wymienia cztery funkcje czasu wolnego: „wypoczynek, rozrywkę, rozwój zainteresowań uzdolnień oraz poszukiwanie własnego miejsca w społeczeństwie”.
Bardzo ważne jest by czas wolny spełniał wszystkie te cztery funkcje, bo wtedy jest on najkorzystniej wypełniony.
„Czas wolny dzieci i młodzieży spełniający wszystkie cztery funkcje jest nie tylko równoważnikiem czasu nauki i zajęć w domu rodzinnym, ale staje się poważnym gwarantem dobrej pracy w szkole oraz działalności pozaszkolnej. Właściwie rozumiany i organizowany, zapewnia jednostce siły fizyczne i psychiczne, niezbędne do nauki szkolnej i do osiągania w niej najlepszych wyników”.
Jan Pięta ujmuje funkcje czasu wolnego w schemat triady funkcji czasu wolnego i wg niego czas wolny pełni funkcję: odpoczynku, zabawy i pracy nad sobą. Ustalenia te pokrywają się z wcześniejszymi klasyfikacjami J. Węgrzynowicza i Z. Dąbrowskiego dotyczących funkcji czasu wolnego.


BIBLIOGRAFIA:
1. W. Okoń, „Nowy słownik pedagogiczny”, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2004 r.,
2. L. Lebioda, Czas wolny, „Wychowawca” 2003, nr 7/8,
3. T. Wujek, Praca domowa i czynny wypoczynek ucznia, Wydawnictwo PZWSz, Warszawa 1975 r.,
4. K. Czajkowski, Wychowanie do rekreacji, Warszawa 1979 r.,
5. S. Taboł, Wpływ rodziny na wykorzystanie czasu wolnego, „Życie Szkoły” 2002, nr 3,
6. Bożena Ibron - artykuł pt. „Czas wolny ucznia – oby nie nuda”,
7. W. Ciczkowski, Czas wolny [w:] Elementarne pojęcia pedagogiki społecznej i pracy socjalnej, (red.) D. Lalak, T. Pilch, Warszawa 1999 r.,
8. J. Węgrzynowicz, Zajęcia pozalekcyjne i pozaszkolne, Wydawnictwo PZWSz, Warszawa 1971 r.,
9. Z. Dąbrowski, Czas wolny dzieci i młodzieży, Wydawnictwo PZWSz, Warszawa 1966 r.,
10. J. Pięta, Pedagogika czasu wolnego, Wydawnictwo Wyższa Szkoła Ekonomiczna, Warszawa 2004 r.