Rozwój i funkcjonowanie społeczne osób z niepełnosprawnością intelektualną - ujęcie porównawcze czterech stopni upośledzenia umysłowego

Rozwój i funkcjonowanie społeczne osób z niepełnosprawnością intelektualną – ujęcie porównawcze czterech stopni upośledzenia umysłowego.

WSTĘP

Zaburzenia rozwoju to wszelkie niekorzystne odchylenia zarówno w budowie organizmu, jak i w sposobie jego funkcjonowania, niezależnie od stopnia, zakresu oraz przyczyn, które je wywołały. Utrudniają one w większym lub mniejszym stopniu właściwe przystosowanie społeczne osób niepełnosprawnych intelektualnie i prowadzą do zaburzeń w zachowaniu.
Upośledzenie umysłowe jest terminem złożonym i trudnym do zdefiniowania z uwagi na różnorodne uwarunkowania. R. Kościelak (1989, s. 10–11) podaje następującą definicję: „Upośledzenie umysłowe jest to istotnie niższy poziom funkcjonowania intelektualnego o charakterze globalnym wraz z zaburzeniami w zakresie dojrzewania, uczenia się i przystosowania społecznego, spowodowany przez czynniki genetyczne i egzogenne na podłożu względnie trwałych zmian w ośrodkowym układzie nerwowym.”
W teorii i praktyce spotkać można rozmaite klasyfikacje upośledzenia umysłowego, dokonywane na podstawie różnych kryteriów. Obecnie najczęściej wyróżnia się dwa stopnie upośledzenia: lekki i głębszy obejmujący stopień umiarkowany, znaczny i głęboki. Poniżej przedstawiam klasyfikację stopni upośledzenia umysłowego przedstawioną przez Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne w 2000 roku opartą na wartościach ilorazu inteligencji oraz klasyfikację Światowej Organizacji Zdrowia opartą na wartościach ilorazu inteligencji i wieku umysłowego osoby niepełnosprawnej umysłowo z 1993 roku(za: L. Bobkowicz - Lewartowska 2011, s. 17):

Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne:
- upośledzenie lekkie IQ: 50-55 do ok. 70
- upośledzenie umiarkowane IQ: 35-40 do 50-55
- upośledzenie znaczne IQ:2 0-25 do 50-55
- upośledzenie głębokie IQ: poniżej 20 lub 25

Światowa Organizacja Zdrowia:
- upośledzenie lekkie IQ: 50-69, wiek umysłowy: 9 do poniżej 12 lat
- upośledzenie umiarkowane IQ: 35-49, wiek umysłowy: 6 do poniżej 9 lat
- upośledzenie znaczne IQ: 20-34, wiek umysłowy: 3 do poniżej 6 lat
- upośledzenie głębokie IQ: poniżej 20, wiek umysłowy: mniej niż 3 lata

WYMIARY NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI INTELEKTUALNEJ

O każdym rodzaju niepełnosprawności możemy mówić w kontekście trzech wymiarów (L. Bobkowicz - Lewartowska 2011):
Wymiar organiczny – w przypadku niepełnosprawności intelektualnej dotyczy głównie uszkodzenia budowy oraz fizjologii centralnego układu nerwowego, które uzewnętrznia się w postaci dysfunkcji, zaburzenia stanu zdrowia. Upośledzenie umysłowe traktuje się jako stan powstały w wyniku działania różnych czynników patogennych, które najczęściej dzieli się ze względu na okres ich działania:
- działające na komórki rozrodcze rodziców;
- działające w okresie rozwoju płodowego (czynniki prenatalne);
- działające w okresie porodu (czynniki perinatalne, okołoporodowe);
- działające po urodzeniu dziecka (czynniki postnatalne).
Wymiar psychologiczny – mówi o wpływie uszkodzenia na zaburzenia aktywności, ograniczenie doświadczeń i kompetencji w funkcjonowaniu psychicznym jednostki. Zdaniem M. Kościelskiej (za: L. Bobkowicz -Lewartowska 2011) do upośledzenia umysłowego dochodzi na skutek nieprawidłowego przebiegu procesu rozwojowego, który może być zaburzony w różnym okresie i pod wpływem różnorodnych czynników, co prowadzi do zablokowania aktywności poznawczej i uniemożliwia właściwe korzystanie z doświadczeń. M. Kościelska (za: L. Bobkowicz - Lewartowska 2011) wyróżnia następujące etapy procesu dochodzenia do upośledzenia umysłowego:
- powstanie uszkodzenia – rozpoczyna się w momencie zadziałania czynnika o charakterze biologicznym lub psychologicznym. Matki dzieci z widoczną wadą rozwojową często doświadczają wówczas szoku emocjonalnego co utrudnia im zaspakajanie potrzeb dzieci, a to w rezultacie prowadzi do rozpoczęcia się u nich patologizacji rozwoju.
- negatywne sprzężenie zwrotne – następuje ciąg interakcji o charakterze negatywnego sprzężenia zwrotnego zarówno w obrębie wewnętrznej organizacji ustroju dziecka i jego psychiki, jak i pomiędzy dzieckiem i jego otoczeniem zewnętrznym. Istnieje kilka typów procesu patologizacji na tym etapie:
· lękowo-ochronne nastawienie matek wobec niepełnosprawnych dzieci prowadzące do zablokowania ich możliwości rozwoju,
· dążenie do likwidacji dysfunkcji dziecka (uprzedmiotowienie dziecka, sprowadzanie jego osoby do wymiaru kalectwa i nieliczenie się z jego potrzebami),
· obojętność· na potrzeby dziecka, brak gotowości do wchodzenia z nim w interakcje.
- usztywnienie procesów patologicznych – usztywnienie wytworzonych układów i mała podatność- na zmiany.
Wymiar społeczny – dotyczy ograniczeń i upośledzenia ról społecznych, utrudnienia wykonywania zadań życiowych. W ujęciu społecznym niepełnosprawność intelektualna jest traktowana jako fakt społeczno-kulturowy. Nacisk kadzie się na zachowanie osoby oraz jak wchodzi ona w społeczną rolę osoby upośledzonej, zgodnie ze społecznymi oczekiwaniami. I. Obuchowska (1999) twierdzi, ze niektóre zaburzenia nie wynikają jedynie z ograniczonych uszkodzeń ośrodkowe układu nerwowego czy zakłóceń rozwoju, ale ze społecznego naznaczania, tzw. „etykietowania”. Zdaniem autorki to społeczeństwo (jego wiedza o niepełnosprawności, postawy i poziom tolerancji) decyduje o upośledzeniu jednostki. Oczekiwania i wymagania społeczne wywierają również wpływ na wskaźniki epidemiologiczne upośledzenia umysłowego, które zależą od wielu czynników, między innymi od przyjmowanej definicji upośledzenia, metod badawczych i źródeł informacji. Różnorodny wpływ na wskaźniki epidemiologiczne ma także postęp cywilizacyjny. Z jednej strony spada bowiem zapadalność na głębsze upośledzenia w związku z rozpowszechnieniem się przedurodzeniowych testów przesiewowych i diagnostyki prenatalnej, z drugiej zaś strony wzrost przeżywalności wpływa na wzrost wskaźnika rozpowszechnienia w niektórych grupach wiekowych.

CHARAKTERYSTYKA OSÓB UPOŚLEDZONYCH UMYSŁOWO

Wśród osób upośledzonych umysłowo występują istotne różnice w zakresie poszczególnych procesów orientacyjno-poznawczych, intelektualnych, emocjonalno-motywacyjnych i poziomu funkcjonowania społecznego. Duże zróżnicowanie występuje również w ramach poszczególnych stopni upośledzenia (R. Kościelak 1989, s. 46).
W klasycznym podejściu do niepełnosprawności intelektualnej możemy znaleźć opis funkcjonowania psychospołecznego dzieci z poszczególnymi stopniami upośledzenia. Opis taki przytacza L. Bobkowicz - Lewartowska (2011, s. 47–48) opierając się o kryteria diagnostyczne według DSM-IV-TR amerykańskiego towarzystwa Psychiatrycznego:
Upośledzenie w stopniu lekkim – jest to najbardziej liczna podgrupa wszystkich upośledzeń obejmująca około 85% wszystkich osób z upośledzeniem umysłowym. Osoby upośledzone w stopniu lekkim rozwijają umiejętności społeczne i komunikacyjne w okresie przedszkolnym, przejawiają minimalne uszkodzenia w obszarze sensomotorycznym i często do późnego wieku trudno je odróżnić od dzieci w normie. Mogą one rozwinąć umiejętności szkolne maksymalnie do poziomu klasy VI szkoły podstawowej. W życiu dorosłym zazwyczaj rozwijają umiejętności społeczne i zawodowe przy stosowanym minimalnym wsparciu i mogą żyć w społeczności niezależnie, ale mogą też wymagać przewodnictwa i pomocy szczególnie w warunkach społecznego i ekonomicznego stresu.
Upośledzenie w stopniu umiarkowanym – ta podgrupa stanowi około 10% wszystkich upośledzeń umysłowych. Większość osób z tym stopniem upośledzenia nabywa umiejętności komunikacyjne we wczesnym dzieciństwie. Mogą rozwijać swoje umiejętności szkolne mniej więcej do poziomu II klasy szkoły podstawowej. Trudności w rozpoznawaniu społecznych konwencji mogą zakłócać im relacje z rówieśnikami. Są zdolne do samodzielnego dbania o siebie i niezależnego podróżowania w obrębie znajomych im miejsc. W życiu dorosłym większość z nich jest w stanie wykonywać niewymagające lub wymagające połowicznych kwalifikacji zajęcia w zakładach pracy chronionej lub na otwartym rynku pracy. Osoby te w warunkach wsparcia, pomocy i przewodnictwa ze strony innych adaptują się do życia w społeczności.
Upośledzenie w stopniu znacznym – ta podgrupa obejmuje 3–4% osób z upośledzeniem umysłowym. We wczesnym dzieciństwie nabywają one mało umiejętności komunikacyjnych lub wcale ich nie nabywają. W okresie szkolnym mogą nauczyć się mówić i być przysposabiane do podstawowych umiejętności samoobsługowych. Mogą przyswoić pewne umiejętności szkolne, takie jak znajomość alfabetu, proste liczenie i czytanie całościowe prostych wyrazów. W okresie dorosłości osoby te mogą być zdolne do wykonywania prostych zadań. Większość z nich adaptuje się dobrze do życia w społeczności jeśli nie ma innych zaburzeń wymagających specjalistycznej opieki.
Upośledzenie w stopniu głębokim – ta podgrupa obejmuje 1–2% całej populacji osób z upośledzeniem umysłowym. We wczesnym dzieciństwie występuje u nich znaczne zakłócenie funkcji sensomotorycznych. Optymalnie funkcjonują ze stałą pomocą w ściśle ustrukturyzowanym środowisku. Rozwój ruchowy, samoobsługa i komunikacja mogą się usprawnić, jeśli prowadzony jest odpowiedni trening. Niektóre osoby głęboko upośledzone są zdolne do wykonywania prostych zadań.
Dokładniejszą charakterystykę deficytów w rozwoju występujących u osób z różnym stopniem upośledzenia podają w swoich pracach R. Kościelak (1989,s. 46–56) i M. Bogdanowicz (1985, za: L. Bobkowicz - Lewartowska 2011, s. 49– 51):

PROCESY ORIENTACYJNE
I. Spostrzeganie – w upośledzeniu umysłowym spostrzeganie otaczającego świata jest tym gorsze, im głębszy jest defekt intelektualny. Nawet przy lekkim upośledzeniu spostrzeganie jest utrudnione i nie odbija w pełni otaczającej rzeczywistości. Zakres spostrzegania osób upośledzonych umysłowo jest wąski.
a)upośledzenie lekkie – występuje niedokładna sprawność
spostrzegania, proces spostrzegania jest zwolniony i wąski jest jego zakres, spostrzeżenia są nieprecyzyjne, występują trudności z wyróżnieniem istotnych szczegółów, natomiast zachowana zostaje zdolność do percepcji muzyki.
b) upośledzenie umiarkowane – upośledzeniu temu często towarzyszą zaburzenia receptorów i uszkodzenia kory mózgowej, gdzie odbywa się analiza i synteza odbieranych wrażeń, obniżona jest więc sprawność spostrzegania, które przebiega wolno, występują trudności w wyodrębnianiu i odróżnianiu istotnych cech konkretnych przedmiotów i zjawisk.
c) upośledzenie znaczne – znacznie obniżona jest sprawność spostrzegania, spostrzeżenia nie odzwierciedlają w sposób adekwatny otaczającej rzeczywistości, spostrzeganie jest niedokładne, przebiega wolno,występują trudności w rozpoznawaniu przedmiotów i wyodrębnianiu elementów z całości.
d) upośledzenie głębokie – głęboko zaburzona jest sprawność spostrzegania, a w niektórych przypadkach nie udaje się nawet wywołać koncentracji na przedmiocie, występują reakcje głównie na bodźce sygnalizujące pokarm.
II. Uwaga – w upośledzeniu umysłowym uwaga jest zaburzona, zwłaszcza jej koncentracja oraz podzielność. Uwaga, skupiona z trudnością, daje się łatwo rozproszyć oraz odwrócić.
a)upośledzenie lekkie – występuje uwaga dowolna dobrze skoncentrowana na materiale konkretnym, lecz krótka i słaba jest koncentracja na treściach abstrakcyjnych i trudnych do zrozumienia, występują trudności w kierowaniu uwagą, ograniczony jest jej zakres, trwałość i podzielność uwagi, jednak wzrastają one wraz z wiekiem.
b)upośledzenie umiarkowane – występuje słaba koncentracja i brak podzielności uwagi, trudności z koncentrowaniem uwagi dowolnej, widoczne są trudności w dłuższym skoncentrowaniu się na określonym przedmiocie i czynności, jednak występuje dobra koncentracja uwagi przy wykonywaniu czynności prostych, mechanicznych i na interesujących przedmiotach, dominuje uwaga mimowolna, ale w wyniku intensywnych i systematycznych oddziaływań daje się rozwinąć uwaga dowolna.
c) upośledzenie znaczne – występuje uwaga mimowolna o słabej trwałości kierowana na przedmioty i czynności budzące żywe zainteresowanie, brak jest natomiast uwagi dowolnej, występują poważne trudności koncentrowaniu uwagi, pojawia się koncentracja na przedmiotach służących zaspakajaniu potrzeb lub wyróżniających się np. zdecydowaną barwą.
d) upośledzenie głębokie – uwaga jest bardzo mocno zaburzona, w niektórych przypadkach brak nawet objawów koncentracji uwagi mimowolnej.
III. Pamięć – pamięć u osób upośledzonych umysłowych jest słabo rozwinięta, co przejawia się w trudnościach z zapamiętywaniem i odtwarzaniem. Nowy materiał przyswajany jest bardzo wolno i wymaga wielokrotnych powtórzeń. Zaburzona jest głównie pamięć logiczna, mniej zaś pamięć mechaniczna, która w niektórych przypadkach rozwinięta jest bardzo dobrze.
a) upośledzenie lekkie – występuje dobra pamięć mechaniczna, zdarzają się przypadki wybitnie dobrej pamięci fotograficznej, słaba natomiast jest pamięć logiczna i dowolna, występują trudności w trwałym zapamiętywaniu treści powiązanych logicznie, uczenie się przebiega w wolnym tempie i często bez zrozumienia, zapamiętywane są piosenki i wiersze.
b) upośledzenie umiarkowane – pamięć mało dokładna i krótkotrwała, a jej zakres jest wąski i ograniczony, występują luki pamięciowe wypełnione zamyśleniami i konfabulacjami, upośledzona jest pamięć logiczna, natomiast w miarę dobra pamięć mechaniczna, zdarzają się przypadki wybitnie dobrej pamięci fotograficznej, występuje bardzo wolne tempo uczenia się oraz trudności w zapamiętywaniu, przechowywaniu i odtwarzaniu zapamiętanego materiału oraz treści powiązanych logicznie, osoby dorosłe potrafią zapamiętać proste piosenki i wiersze, powtórzyć zdanie składające się z 16–18 sylab i około 5 cyfr.
c) upośledzenie znaczne – zapamiętywanie jest wybitnie utrudnione, występuje znikomy zakres pamięci i mała jest jej trwałość, osoby dorosłe potrafią zapamiętać najprostsze układy ruchowe na rytmice, powtórzyć zdania 12–sylabowe, 4 cyfry oraz zapamiętać i wykonać w podanej kolejności 3 proste polecenia, odnaleźć cztery spośród pięciu ukrytych na ich oczach przedmiotów.
d) upośledzenie głębokie – zapamiętywanie i uczenie się zniesione lub widoczne jedynie w opanowywaniu prostych reakcji ruchowych, odszukiwaniu schowanego przedmiotu.
IV. Mowa – niedorozwój mowy oraz jej zaburzenia wiążą się z niedorozwojem procesów orientacyjno–poznawczych i intelektualnych. Stopień niedorozwoju mowy zależy od stopnia upośledzenia umysłowego. Większość przypadków niedorozwoju mowy dotyczy upośledzeń głębszych.
a)upośledzenie lekkie – opóźniony rozwój mowy, pojedyncze wyrazy pojawiają się do 3 r.ż., natomiast zdania w 5-6 r.ż., mowa bywa wiązana i często pod względem formy i składni nie różni się od mowy zdrowego człowieka, jednak występują trudności z wypowiadaniem myśli i formułowaniem wypowiedzi, zasób słownictwa jest uboższy z przewagą słownictwa biernego nad czynnym, mowa jest także uboga w pojęcia abstrakcyjne i występują w niej agramatyzmy, często występują też wady wymowy.
b)upośledzenie umiarkowane – rozwój mowy jest znacznie opóźniony, pojedyncze wyrazy pojawiają się około 5 r.ż., a zdania około 7 r.ż., mowa jest uboga o ograniczonym zasobie słownictwa, składa się z prostych zdań, występują w niej liczne agramatyzmy, brak w niej pojęć abstrakcyjnych, wymowa jest wadliwa, niewyraźna, często występują zaburzenia mowy w postaci dyslalii.
c) upośledzenie znaczne – występuje głębokie opóźnienie rozwoju mowy, która opiera się na zdaniach prostych, jednak u wielu osób występuje upośledzenie mowy czynnej – porozumiewają się za pomocą monosylab, jednym wyrazem lub zdaniami dwuwyrazowymi wspieranymi gestami, nie odmieniają przez przypadki, zasób słownictwa jest u nich minimalny, a wymowa jest bełkotliwa, często występują u nich wady wymowy w postaci dyslalii.
d) upośledzenie głębokie – mowa jest niewykształcona, porozumiewanie się z otoczeniem odbywa się tylko za pomocą pojedynczych, nieartykułowanych dźwięków, dzieci głęboko upośledzone nie mówią i nie rozumieją mowy, zdarza się że opanowują 2–3 wyrazy i rozumieją kilka prostych poleceń, czasami występuje u nich słuch muzyczny, umożliwiający dość dokładne powtórzenie usłyszanej melodii.

PROCESY INTELEKTUALNE
Myślenie u osób upośledzonych umysłowo pozostaje w fazie myślenia konkretno–obrazowego, charakterystycznej dla wczesnych stadiów rozwoju. Najbardziej upośledzony jest rozwój myślenia abstrakcyjnego, niski jest poziom myślenia logicznego, brak jest wyższych form myślenia. Upośledzeni umysłowo nie są w stanie oderwać się od konkretu i wykroczyć poza własne wyobrażenia.
a) upośledzenie lekkie – myślenie pozostaje najczęściej w fazie operacji konkretnych (myślenie konkretno–obrazowe), charakteryzuje się możliwością wykonywania niektórych operacji logicznych tj. szeregowanie, dodawanie, mnożenie, klasyfikacja, porządkowanie, ale wyłącznie na konkretach, upośledzone jest natomiast abstrahowanie, uogólnianie, porównywanie oraz rozumowanie przyczynowo–skutkowe, wnioskowanie i tworzenie pojęć, mała jest samodzielność, płynność i giętkość myślenia, zwolnione jego tempo, słaby krytycyzm, ograniczona zdolność do samokontroli i powściągliwości myślowej, występuje dobre definiowanie pojęć konkretnych, ale nieumiejętność podania definicji pojęć abstrakcyjnych.
b) upośledzenie umiarkowane – słabo rozwinięte jest myślenie pojęciowo–słowne, myślenie ma charakter konkretno–obrazowy, upośledzone jest rozumowanie przyczynowo–skutkowe, występuje bardzo wolne tempo i sztywność myślenia, brak samodzielności, krytycyzmu, zdolności do samokontroli i trudność w tworzeniu pojęć abstrakcyjnych, podobieństwa i różnice dostrzegane są jedynie pomiędzy dwoma przedmiotami, a opanowanie pojęć liczbowych jest dużą trudnością, pojęcia definiowane są poprzez opis przedmiotu i materiału, z którego jest zrobiony i przez „użytek”.
c) upośledzenie znaczne – myślenie sensoryczno–motoryczne w działaniu jest słabo rozwinięte, natomiast głęboko upośledzone jest myślenie pojęciowo–słowne, osoby potrafią porównać dwa przedmioty i dostrzec podobieństwa oraz różnice między nimi, lecz nie potrafią ująć podobieństw i różnic między pojęciami, są w stanie zdefiniować proste pojęcia przez „użytek”, rozróżniają proste kształty geometryczne i potrafią je przerysować, w szkole życia mogą nauczyć się rozpoznawania i pisania łatwych wyrazów.
d) upośledzenie głębokie – myślenie niewykształcone.
Maksymalny poziom rozwoju umysłowego:
- upośledzenie lekkie – osoba w wieku 15–21 lat osiąga wiek inteligencji równy 8–12 lat.
- upośledzenie umiarkowane – osoba w wieku 15 lat osiąga wiek inteligencji równy 7–8 lat.
- upośledzenie znaczne – dziecko w wieku 8–10 lat osiąga wiek inteligencji do 3 lat, osoby dorosłe nie przekraczają poziomu intelektualnego dziecka w wieku 5–6 lat.
- upośledzenie głębokie – osoby z reguły nie przekraczają wieku 3 lat.

PROCESY WYKONAWCZE
Motoryka u osób upośledzonych umysłowo występuje opóźniony rozwój ruchowy – im głębsze jest upośledzenie tym późniejszy rozwój ruchowy. Charakteryzują się wolnym tempem wykonywania czynności ruchowych oraz słabą koordynacją ruchową, potrafią jednak opanować czynności samoobsługowe, a także pewne czynności zawodowe.
a) upośledzenie lekkie – występuje opóźniony rozwój ruchowy, siadanie ma miejsce w końcu 1 r.ż., chodzenie pod koniec 2 r.ż., brak jest percepcji ruchów, ruchy są słabo skoordynowane, występuje pełny zakres samoobsługi, osoby mogą opanować czynności zawodowe i bardzo dobrze je wykonywać.
b) upośledzenie umiarkowane – poważnie opóźniony jest rozwój ruchowy, siadanie pojawia się w 2 r.ż., a chodzenie w 3 r.ż., osoby dość dobrze radzą sobie z samoobsługą, są wyuczalne w wykonywaniu prostych czynności zawodowych, pod nadzorem obsługują proste urządzenia i maszyny, ruchy mają mało precyzyjne i niezgrabne, charakteryzują się wolnym tempem wykonywania czynności ruchowych.
c) upośledzenie znaczne – głęboko opóźniony jest rozwój ruchowy, osoby siadanie i chodzenie opanowują w wieku przedszkolnym, mogą przyswoić sobie ruchy niezbędne do wykonywania prostych czynności związanych z samoobsługą, ale wymaga to dłuższego ćwiczenia, poważnie upośledzona jest u nich motoryka rąk.
d) upośledzenie głębokie – osoby są zdolne do opanowania chodzenia, występują u nich ruchy automatyczne, stereotypowe, które nie służą wykonywaniu czynności.

PROCESY EMOCJONALNO – MOTYWACYJNE
Przeżycia emocjonalne osób upośledzonych umysłowo charakteryzują się sztywnością oraz mały zróżnicowaniem. Słabo jest u nich rozwinięta zdolność opanowywania popędów, występuje niedorozwój uczuć wyższych, związany z brakiem zdolności do rozumienia pojęć abstrakcyjnych. Brak jest przeżyć emocjonalnych związanych z zainteresowaniami i działalnością poznawczą. Ich przeżycia emocjonalne dotyczą aktualnych doznań ze strony osób i sytuacji. Przeżycia z przeszłości i przyszłości nie wywołują u nich reakcji uczuciowych. Inną cechą charakterystyczną jest nieadekwatność emocji związana z brakiem możliwości odróżnienia spraw istotnych od błahych, co przejawia się słabą reakcją na zdarzenia poważne oraz w intensywnej reakcji na sprawy mało istotne. Zachowania osób upośledzonych charakteryzują się także impulsywnością, brakiem przemyślenia, konsekwencji i przewidywania. Wykazują one zadowolenie i uspokojenie w działaniu opartym na dobrze znanych im sposobach, natomiast niezadowolenie i rozdrażnienie, jeśli znajdują się w sytuacji, w której muszą zmienić sposób lub napotykają przeszkodę w czasie działania dobrze im znanego. Do przejawów zaburzeń emocjonalnych występujących w upośledzeniu intelektualnym zaliczyć można stany podniesionego lub obniżonego nastroju, wahania nastroju, rozhamowanie psychoruchowe, pobudzenie ruchowe oraz nieadekwatne do bodźca reakcje ochronne i obronne. Osoby upośledzone umysłowo są bardziej podatne na zaburzenia sfery intelektualnej, co wynika z ich zaburzonej interakcji z otoczeniem, a także z obniżonej sprawności intelektualnej. Zaburzenia emocjonalne zależą głównie od stopnia deficytu intelektualnego.
a) upośledzenie lekkie – występuje osłabiona zdolność samokontroli i panowania nad sobą, potrzeby często są determinowane przez wybujałą sferę popędową stosunkowo słabo kontrolowaną, u osób tych występuje sztywność zachowań, poglądów i uczuć przy wzmożonej podatności na sugestie, mają ograniczoną zdolność do przeżywania uczuć wyższych, cechuje ich słaby krytycyzm w stosunku do otoczenia i do siebie samych, mniejsza wrażliwość i powinność moralna, niektóre mają jednak poczucie własnych ograniczeń, co wyzwala u nich kompleks mniejszej wartości oraz różne mechanizmy obronne, występuje u nich niestałość emocjonalna, impulsywność, agresywność, wahania nastroju bez wyraźnej przyczyny, a także utrudnione przystosowanie społeczne, choć niektóre osoby osiągają znaczny stopień uspołecznienia.
b) upośledzenie umiarkowane – osoby ujawniają wrażliwość emocjonalną, występuje u nich potrzeba bezpieczeństwa, przynależności, miłości i szacunku, ujawniają potrzebę kontaktów społecznych, sympatię oraz przywiązanie, słabo kontrolują jednak swoje emocje, popędy i dążenia, niedostateczny jest u nich rozwój moralny wynikający z trudności rozumienia pojęć moralnych, posiadają jednak intuicyjne uczucia moralne wyniesione z domu.
c) upośledzenie znaczne – osoby mają dość bogate potrzeby psychiczne, są zdolne do okazywania uczuć, przywiązania, sympatii i antypatii, choć wyrażają je w sposób prymitywny, nie kontrolują swoich emocji i popędów, bywają pobudliwe, apatyczne i zmienne uczuciowo, są mało samodzielne, realizują proste potrzeby i dbają o higienę osobistą.
d) upośledzenie głębokie – osoby są zdolne do wyrażania prostych emocji zadowolenia i niezadowolenia wyrażane dźwiękami nieartykułowanymi, niektóre z nich potrafią wyrażać radość uśmiechem a smutek płaczem, najczęściej brak jest u nich objawów życia uczuciowego, przywiązują się do opiekunów na tak długo, jak długo ich widzą, występuje u nich stan podwyższonego lub obniżonego nastroju, a także nieumotywowane wahania nastroju oraz pobudzenia ruchowego, są niesamodzielne, ale w wyniku długotrwałego ćwiczenia można je nauczyć sygnalizowania potrzeb fizjologicznych.

ROZWÓJ SPOŁECZNY I FUNKCJONOWANIE SPOŁECZNE OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH INTELEKTUALNIE

Rozwój społeczny to jeden ze składników ogólnego rozwoju psychofizycznego. „Stosunki jednostki z otoczeniem zależą od zdolności rozumienia sytuacji występujących we współżyciu społecznym, od zdolności zapamiętywania, wyobrażania sobie oraz przewidywania skutków własnego działania” (R. Kościelak 1989, s.56). u osób upośledzonych umysłowo występuje wiele ograniczeń wynikających z zaburzeń czynności orientacyjno–poznawczych, intelektualnych oraz motywacyjno–emocjonalnych, które utrudniają im rozwój społeczny. Proces dojrzewania społeczno–moralnego w upośledzeniu umysłowym jest zwolniony i zróżnicowany.
Upośledzeni umysłowo najwolniej osiągają dojrzałość w sferze uczuć moralnych i wiedzy moralnej, a najszybciej w sferze postaw, wartości, przekonań i poglądów (H.Muszyński 1967, za: R. Kościelak 1989, s. 57). Trudności te są związane ze zwiększoną podatnością na sugestię, skłonnością do naśladownictwa oraz ograniczonymi możliwościami rozwojowymi w sferze intelektualnej i emocjonalnej.
Rozwój społeczny i funkcjonowanie społeczne osób niepełnosprawnych intelektualnie w poszczególnych stopniach upośledzenia przedstawia się następująco (R. Kościelak 1989, s. 57–58):
1. Upośledzenie umysłowe w stopniu lekkim – dzieci upośledzone umysłowo w stopniu lekkim charakteryzują się niższym poziomem uspołecznienia niż ich normalni rówieśnicy. Mimo to ich rozwój społeczny jest wyższy od rozwoju intelektualnego. Istotny wpływ na ich rozwój społeczny ma sytuacja rodzinna. Dzieci wywodzące się ze środowiska, które pozytywnie i stymulująco wpływa na ich rozwój, uzyskują znacznie wyższy poziom uspołecznienia. Niestety „(...) stosunkowo dużo dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim wywodzi się z rodzin o złych warunkach wychowawczych. Rodzicom tym należy udzielać porad dotyczących postępowania z dzieckiem, opieki nad nauką własną w domu.” (J. Wyczesany 1997, s. 120).
2. Upośledzenie umysłowe w stopniu umiarkowanym – rozwój społeczny dzieci z upośledzeniem umiarkowanym pozostaje w ścisłym związku z ich ogólnym rozwojem psychofizycznym. Występuje u nich dość duża potrzeba kontaktów społecznych. Duża zmienność w zakresie cech osobowościowych powoduje u nich różnorodność zachowań społecznych – od właściwych do niewłaściwych. Potrafią ustrzec się niebezpieczeństwa, które zagraża ich życiu. „Osoby te na ogół są samodzielne w samoobsłudze, mogą wykonywać proste prace domowe i zarobkowe. Rozumieją proste sytuacje społeczne, na ogół potrafią wyrazić swoje potrzeby, porozumiewać się i współpracować z innymi.” (J. Lausch - Żuk 1997, s. 132).
3. Upośledzenie w stopniu znacznym – u osób znacznie upośledzonych umysłowo rozwój społeczny jest mocno zaburzony. Dość często potrafią one jednak zaspakajać samodzielnie potrzeby fizjologiczne i wykonywać czynności związane z samoobsługą, jeśli zostaną tego nauczone. Potrafią także samodzielnie chodzić po najbliższej okolicy i wrócić do domu, przygotować prosty posiłek oraz posprzątać. „Rozumieją proste sytuacje, wykonują proste prace domowe i zarobkowe. Potrafią porozumiewać się w prostych sprawach.” (J. Lausch - Żuk 1997,s. 132).
4. Upośledzenie umysłowe w stopniu głębokim – na tym etapie upośledzenia występuje prawie całkowity brak czynności regulacyjnych. Osoby głęboko upośledzone żyją chwilą bieżącą, nie potrafią dbać o własne bezpieczeństwo, wymagają przez całe życie opieki i pielęgnacji. W niektórych przypadkach można jedynie nauczyć je prostych nawyków osobistych, nie są jednak zdolne do żadnej, nawet najprostszej pracy.
Maksymalny poziom dojrzałości społecznej (M. Bogdanowicz 1985, za: L. Bobkowicz - Lewartowska 2011, s. 51):
- w upośledzeniu lekkim – 17 lat.
- w upośledzeniu umiarkowanym – 10 lat.
- w upośledzeniu znacznym – 7-8 lat.
- w upośledzeniu głębokim – 4 lata.

BIBLIOGRAFIA:

Bobkowicz - Lewartowska L. (2011). Niepełnosprawność intelektualna. Diagnozowanie, edukacja i wychowanie. Gdańsk: Harmonia Universalis.

Kościelak R. (1989). Psychologiczne podstawy rewalidacji upośledzonych umysłowo. Warszawa: PWN.

Kościelska M. (1995). Oblicza upośledzenia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Lausch-Żuk J. (1997). Pedagogika osób z umiarkowanym, znacznym i głębokim upośledzeniem umysłowym. W: W. Dykcik (red.) Pedagogika specjalna. (s. 131-147). Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM.

Obuchowska I. (red.). (1999). Dziecko niepełnosprawne w rodzinie. Warszawa: WSiP.

Wyczesany J. (1997). Pedagogika osób z lekkim upośledzeniem umysłowym. W: W. Dykcik (red.) Pedagogika specjalna. (s. 120-129). Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM.