Poczucie powinności moralnej

Na temat poczucia powinności moralnej istnieje niewiele publikacji. Zagadnienie to stosunkowo dawno, bo w latach 70-tych XX wieku, poruszyła W. Terlecka konstruując przy tym narzędzie badawcze przeznaczone dla dzieci w wieku przedszkolnym. Od tego czasu nikt nie podjął próby stworzenia nowego narzędzia, które byłoby wykorzystywane do badania poczucia powinności, a jednocześnie dostosowane do współczesnych realiów. Uważam, iż jest to temat, który pedagodzy z powodzeniem mogliby rozwijać.
Najprawdopodobniej większość ludzi potrafiłoby podać intuicyjną definicję poczucia powinności moralnej, tym bardziej, że często zdarza się, iż ktoś używa tego określenia
w mowie potocznej. W. Terlecka podjęła jednak próbę naukowego wyjaśnienia owego pojęcia.
Według niej poczuciem powinności moralnej nazywany jest „dzwonek alarmowy”, który odzywa się w człowieku zanim ten postąpi w sposób niewłaściwy. Sygnał ten najczęściej sprawia, iż osoba zastanawia się nad ewentualnymi, negatywnymi konsekwencjami swojego czynu i w efekcie do nich nie dopuszcza.
Nie zawsze jednak doświadcza się tego przeżycia. Bywa, że dopiero po fakcie człowiek uświadamia sobie, iż przekroczył pewne normy moralne. Czuje się wtedy zakłopotany i zażenowany swoim zachowaniem w stosunku do innych ludzi,
ma do siebie żal i najchętniej cofnąłby czas i postąpił zupełnie inaczej. Ulgę odczuwa dopiero wtedy, kiedy uda mu się jakoś zadośćuczynić i naprawić swój błąd. Są też tacy ludzie, którzy nie zawsze dostrzegają aspekty moralne rzeczywistości w której żyją. Wszystko to ma związek z wrażliwością moralną.
Wrażliwość moralna to umiejętność dostrzegania nowych problemów moralnych, a jej rozwój wiąże się z poziomem życzliwości wobec potrzeb innych. Uważa się, iż człowiek dziedziczy specyficzną wrażliwość na otaczające go osoby, a to, czy będzie to wrażliwość ukierunkowana pozytywnie czy też negatywnie, zależy w dużym stopniu od nabytych doświadczeń i wychowania.
Szczególnym rodzajem wrażliwości moralnej na stany psychiczne drugiego człowieka jest empatia, która wiąże się z rozumieniem jego potrzeb. C. Rogers definiuje ją jako „wrażliwość na zmiany oraz znaczące uczucia napływające od innych osób, co oznacza chwilowe utożsamianie się z życiem tych osób, bez dokonywania ich oceny, oraz doznawanie znaczeń, których osoby te są świadome”.
Empatia pełni w życiu człowieka szereg znaczących funkcji. Przede wszystkim warunkuje zachowania altruistyczne, wpływa na proces kontrolowania i hamowania przejawów agresji, a także ma związek z tendencją do współpracy. Ponadto sprzyja konstruktywnemu rozwiązywaniu konfliktów i ma duży wpływ na przestrzeganie zasad moralnych i ich rozumienie. Kształtuje również postawy prospołeczne, w których wyraża się życzliwym otwarciem człowieka na krzywdę innych, a co za tym idzie gotowością niesienia pomocy.
Na poczucie powinności moralnej składają się trzy elementy: dostrzeżenie problemu moralnego w konkretnej sytuacji, odczucie potrzeby rozwiązania problemu zgodnie
z uznawanym systemem wartości moralnych i wybranie czy nawet sformułowanie wytycznej działania (normy moralnej) w danej sytuacji.
Pierwszy i drugi element poczucia powinności moralnej M. Magda określa jako komponenty wrażliwości moralnej, przy czym dostrzeżenie problemu jest jej aspektem poznawczym. Faza ta charakteryzuje się tym, iż zewnętrzne i niezamierzone elementy problemu wyodrębnione przez jednostkę wywołują w pełni nieuświadomione emocje. Zakres wiedzy umożliwiający znacznie lepsze dostrzeżenie owego problemu i sformułowanie zasad zachowania w dużej mierze zależy od poziomu rozwoju moralnego człowieka.
Na tym etapie ogromną rolę odgrywa spostrzeganie. Dzięki niemu możliwe jest zdobywanie orientacji w świeci oraz przewidywanie konsekwencji i następstw. Percepcja przebiega na dwóch poziomach organizacji. Są to: poziom sensomotoryczny (odpowiedzialny za spostrzeganie figuralne) i poziom semantyczno-operacyjny (odpowiedzialny za spostrzeganie przedmiotowe). Na pierwszym poziomie ze spostrzeganego pola wyodrębnia się całość czasowo-przestrzenną, a na drugim konfrontuje się wyodrębniony przedmiot, zdarzenie czy problem z wcześniejszym doświadczeniem, tworząc tym samym jego znaczenie.
W fazie dostrzegania problemów moralnych istotne jest także rozumienie zaistniałej sytuacji wyjściowej. Stanowi ono warunek konieczny do rozstrzygnięcia, czy osoba przejawia poczucie powinności moralnej. W. Szewczuk rozumienie określa jako końcową fazę procesu myślenia produktywnego (prowadzącego do nowego poznania) i reproduktywnego (polegającego na aktywizowaniu się już istniejącego poznania).
Aspektem emocjonalnym wrażliwości moralnej, a tym samym drugim elementem poczucia powinności moralnej, jest potrzeba rozwiązania problemu moralnego. Emocje wywoływane są przez te cechy, które wpływają na jednostkę. Jeśli wpływ ten jest pozytywny, wówczas powstają emocje pozytywne, z kolei jeśli ów wpływ jest negatywny, powstają emocje negatywne. Jakiekolwiek jednak by nie były, podmiot zawsze będzie dążył do ich zneutralizowania przez działanie, a z wielu alternatywnych rozwiązań wybierze to, które jest społecznie pożądane.
Między aspektem poznawczym a emocjonalnym istnieje ścisły związek.
„Po dostrzeżeniu i przeanalizowaniu problemu, np. moralnego, jednostka odczuwa potrzebę rozwiązania go. Powstaje pierwsza reakcja afektywna, która wpływa na silniejsze pobudzenie podmiotu. Pojawia się więc wewnętrzna potrzeba rozwiązania problemu podbudowana motywem działania”.
Trzeci element poczucia powinności moralnej, sformułowanie wytycznej działania
w danej sytuacji, M. Magda traktuje jako naturalne następstwo dostrzeżenia i zrozumienia problemu moralnego. Zaznacza również, iż określenie normy moralnej jest możliwe dzięki posiadanej i dostrzeganej wiedzy.
Najczęściej bywa tak, iż drugi i trzeci element poczucia powinności moralnej nie występują w świadomości osoby przeżywającej. Mimo tego przyjmuje się właśnie taką definicję jako wzór z którym można porównać poziom rozwoju dziecka, a następnie stworzyć odpowiedni program wychowawczy.

Bibliografia:
W. Terlecka, Poczucie powinności moralnej u dzieci przedszkolnych
M. Magda, Kształtowanie wrażliwości moralnej uczniów edukacji wczesnoszkolnej
Z. Olek-Redlarska, Rozumienie pojęć moralnych. Edukacja wczesnoszkolna
W. Terlecka, Poczucie powinności moralnej u dzieci przedszkolnych