Badanie gotowości szkolnej

Od 1 września 2004 roku dzieci sześcioletnie w Polsce biorą udział
w obowiązkowych zajęciach wychowania przedszkolnego, których celem
jest przygotowanie sześciolatków do wejścia w środowisko szkolne,
do podjęcia obowiązku nauki w szkole.
Szkoła jest środowiskiem odmiennym od dotychczas znanych sześciolatkowi.
Wymaga od niego przystosowania się do nowego trybu życia, określonego przez systematyczne zajęcia, do odmiennego niż domowe, narzuconego środowiska fizycznego i nauczenia się pracy w grupie rówieśników
pod kierunkiem dorosłego. W szkole dziecko musi wykazać się
odpornością na wysiłek fizyczny, na stresy związane z ocenianiem
i rywalizacją, nauczyć się respektować ustalonych reguł zachowania.
Musi opanować, miedzy innymi, podstawowe umiejętności czytania, pisania i matematyczne.
Rozpoczynając naukę w szkole, dziecko spotyka się z nowymi oczekiwaniami ze strony nauczycieli, rodziców, społeczności (Stefańska-Klar 2000).
Z rozpoczęciem nauki w szkole związane są następujące zadania:
− zdobywanie i stosowanie wiedzy,
− osiąganie samodzielności i niezależności,
− udziału w życiu grupy rówieśniczej,
− zmiana dominującej formy aktywności z zabawy na naukę,
− opanowanie umiejętności pisania i czytania.
Wypełnienie zadań rozwojowych związanych z pierwszym okresem edukacji szkolnej jest uwarunkowane opanowaniem przez dzieci wielu umiejętności.
Ze zdobywaniem i stosowaniem wiedzy łączą się np. umiejętność skupiania uwagi, rozwiązywania problemów, umiejętność czytania i pisania.
Z osiąganiem samodzielności wiąże się umiejętność pokonywania przeszkód, dążenie do niezależności, a ze współdziałaniem z rówieśnikami — umiejętność porozumiewania się i dostosowania do zawartych umów i reguł.
Nauka wiąże się z umiejętnością organizowania czynności ze względu na cel, dążenia do osiągnięcia wyniku, znoszenia napięć.
Gotowość do uczenia się (Hurlock 1985) wymaga spełnienia następujących warunków:
− zainteresowanie dziecka uczeniem się, chęć bycia uczonym i samodzielnego uczenia się,
− trwałość zainteresowania, kontynuowanie uczenia się pomimo trudności i niepowodzeń,
− osiąganie postępów, choćby niewielkich, w uczeniu się.

Pojęcie gotowości szkolnej to skupia naszą uwagę na dziecku i jego aktywności. Nie dzieli dzieci na dojrzałe i niedojrzałe, ale na dzieci
w różnym stopniu przygotowane do szkoły. W praktyce pytanie o gotowość szkolną zawsze dotyczy relacji między środowiskiem szkolnym i rodzinnym a dzieckiem. Kryteria gotowości szkolnej zależą także od wymagań programowych, metod nauczania(Gruszczyk-Kolczyńska 1994) i warunków nauki w szkole.
Przyczyny trudności w osiąganiu gotowości szkolnej związane
z osobą dziecka to przede wszystkim stan zdrowia. Od zdrowia i stanu psychofizycznego dziecka zależy jego fizyczna i emocjonalna
odporność na wysiłek. Dzieci z problemami rozwojowymi, chore, niepełnosprawne, a także dzieci bardzo ruchliwe, o dużej wrażliwości
emocjonalnej, z problemami z koncentracją, niesprawne ruchowo mają większe niż ich rówieśnicy trudności z aktywną adaptacją do szkolnego środowiska.
Trudności mogą również wynikać ze środowiska rodzinnego. Przyczyny mogą tu być bardzo różne, od nadmiernych, niedostosowanych do możliwości dziecka oczekiwań rodziców do ich nadopiekuńczej postawy. Problemy mogą również dotyczyć konfliktów między rodzicami, niespójnym, niekonsekwentnym sposobie wychowania. Inną przyczyną mogą być trudności związane ze szkołą: trudne warunki materialne, niedostosowanie środowiska do potrzeb dzieci, nieprzyjazny klimat w szkole. Trzeba również wspomnieć o problemach społecznych: bezrobocie, uzależnienia rodziców.
Jeżeli dziecko rozpocznie naukę bez osiągnięcia wystarczającej gotowości szkolnej, a jego trudności nie zostaną rozpoznane i zażegnane, to dalszy rozwój dziecka może ulec zaburzeniu. Zahamowana może zostać jego aktywność i twórcza postawa wobec zadań. Dziecko może stać się bierne i nie podejmować zadań związanych z uczeniem się lub w niekorzystny dla siebie sposób kompensować trudności (Gruszczyk-Kolczyńska 1994). Niekiedy już w okresie edukacji wczesnoszkolnej dostrzec można zapowiedzi typowych, ujawniających się w związku ze szkołą problemów, określanych jako osiąganie wyników poniżej możliwości, zachowania bierno-agresywne czy zespół wyuczonej bezradności poznawczej. Trudnościom dziecka często towarzyszą zaburzenia psychosomatyczne(Kozłowska 1996).
Badania i doświadczenia praktyków wskazują na silny związek niepowodzeń w nauce z problemami emocjonalnymi i nieprzystosowaniem społecznym.
Stwierdzono także, że pomoc udzielona dzieciom wcześnie, na samym początku drogi szkolnej, wywiera korzystny wpływ na ich późniejsze decyzje i wybory życiowe (Santrock 1981).

Ocena gotowości szkolnej powinna służyć wspieraniu rozwoju dziecka.
W oparciu o nią powinny być projektowane oddziaływania uwzględniające
indywidualne potrzeby edukacyjne i społeczne dzieci. Doświadczenia
w pierwszym okresie edukacji wpływają na postawę dziecka wobec pracy, ludzi, własnej osoby oraz na stosunek do osiągnięć i poziom aspiracji, stąd troska o to, aby były pozytywne.

Umiejętności szkolne
Treść zachowań i umiejętności, które składają się na omawianą podskalę, nie ma jednolitej interpretacji teoretycznej. Odpowiadają one zadaniom stawianym przed dziećmi w ramach edukacji przedszkolnej i zarazem oczekiwaniom nauczycieli. Przykładami takich zadań są: obserwacja cyklicznych zmian w przyrodzie, działania związane z liczeniem, opowiadanie obrazków i historyjek obrazkowych, ćwiczenie umiejętności fonologicznych, przerysowywanie szlaczków. Zachowania i umiejętności dotyczą różnych aspektów rozwoju dzieci: uwagi, reprezentacji pojęciowej (liczba, przestrzeń, czas) i działań z nią związanych, myślenia operacyjnego i przyczynowo-skutkowego, rozwoju psychomotorycznego.
Podskalę Umiejętności Szkolne tworzą zatem wymienione poniżej zachowania i umiejętności dzieci:
• dziecko potrafi skupić się na wykonywanej czynności
− potrafi porównać dwa obrazki różniące się szczegółami
− słucha uważnie, nie wyłącza się
− łatwo się rozprasza (U!)
• dziecko rozumie związki przyczynowo-skutkowe między zdarzeniami
− potrafi opowiedzieć historyjkę obrazkową
− w opowiadaniu ujmuje związki przyczynowo- skutkowe
• dziecko rozumie relacje i pojęcia związane z przestrzenią
− odróżnia kierunki lewo-prawo
− rozumie pojęcia związane z przestrzenią, np. nad, pod, za, obok
− wskazuje kierunki na kartce papieru, np. góra, dół, lewo, prawo
• dziecko zna pojęcia związane z kategorią czasu
− zna pory roku i związane z nimi zjawiska
− potrafi powiedzieć, jaki jest dzień tygodnia i jaki będzie następny
• dziecko wykonuje operacje logiczne i matematyczne
− potrafi umieścić nowy obiekt w już ułożonym szeregu
− zna i stosuje liczebniki porządkowe
− dodaje i odejmuje przedmioty, liczmany
• dziecko wykonuje przekształcenia na materiale językowym
− dzieli zdanie na wyrazy
− dzieli wyraz na sylaby i łączy sylaby w wyraz
− ma umiejętność analizy i syntezy fonemowej
• dziecko podejmuje próby samodzielnego czytania
• dziecko wykonuje zadania grafomotoryczne
− składa układanki typu puzzle
− przerysowuje szlaczki i proste figury geometryczne
− rysuje szlaczki literopodobne

Kompetencje Poznawcze
Podskala Kompetencje Poznawcze obejmuje te zachowania i umiejętności
sześcioletniego dziecka, które dotyczą jego zainteresowań i osiągnięć poznawczych. Są to: poszukiwanie i gromadzenie doświadczeń,
łączenie ich w ogólniejsze kategorie poznawcze (np. pojęcia), odkrywanie zależności między doświadczeniami i komunikowanie swoich doświadczeń innym. Zarówno umiejętności dzieci, jak i obserwacyjne wskaźniki tych umiejętności, są związane z różnymi obszarami działań dziecka:
z poznawaniem świata przyrody, świata społecznego i symbolicznego.
Wiele z tych umiejętności wykracza poza rozwojowy i edukacyjny kanon
przygotowania sześciolatka do edukacji w szkole, np. umiejętności matematyczne dodawania i odejmowania do 100.
Na Kompetencje Poznawcze składają się następujące zachowania i umiejętności:
• dziecko przejawia zainteresowania poznawcze, ujmuje relacje między zdarzeniami i zachowaniami
− próbuje wyjaśniać obserwowane zjawiska
− przewiduje zachowania innych dzieci
− definiuje nazwy przez odniesienie do ogólniejszej kategorii
− w zabawie często wybiera gry liczbowe
− chętnie rozwiązuje zagadki matematyczne
• dziecko ma zasób wiadomości wykraczający poza bezpośrednie doświadczenie
• dziecko wyraża elementy samowiedzy i próby samooceny
− dużo mówi o sobie, np. o tym, co lubi robić
− potrafi trafnie powiedzieć, co wie i umie
• dziecko opanowało umiejętności czytania i matematyczne powyżej oczekiwanych
− ma umiejętności czytania powyżej oczekiwanych
− dodaje i odejmuje w pamięci
− liczy w pamięci w zakresie 100
− ma umiejętności matematyczne powyżej oczekiwanych

Sprawność Motoryczna
Podskala Sprawność Motoryczna dotyczy aktywności i sprawności ruchowej
dziecka, koordynacji ruchowej i sprawności manualnej oraz zadowolenia dziecka z udziału w zajęciach ruchowych:
• dziecko lubi aktywność ruchową
− lubi zajęcia gimnastyczne i sportowe
− lubi prace ręczne
• dziecko ma dobrą koordynację ruchową
− sprawnie łapie i odrzuca piłkę
− umie jeździć na rowerze/wspina się na drabinki
− przechodzi po „równoważni”
• dziecko jest sprawne manualnie
− buduje z drobnych klocków
− lepi figurki z plasteliny (np. ludziki, zwierzęta)
− prawidłowo trzyma ołówek (uchwyt, napięcie mięśni)

Samodzielność
Podskala Samodzielność została obejmuje te zachowania i umiejętności dzieci, które polegają na zaradności, samodzielnym poszukiwaniu rozwiązania trudnych sytuacji, dążeniu do niezależności. Do tej podskali włączono zachowania świadczące o realizowaniu przez dziecko celowych form aktywności, np. dążenie do dokończenia zadania. Treść podskali tworzą takie cechy zachowania, jak wytrwałość i odporność. Pięć pozycji podskali dotyczy braku samodzielności, który widoczny jest w przejawianej zależności, częstych prośbach o pomoc, rezygnacji z własnej inicjatywy.
Wskazują one takie zachowania dziecka, które, jeśli nie mają przejściowego charakteru, mogą świadczyć o jego trudnościach.
Wymienione poniżej zmienne składają się na gotowość dziecka do podejmowania własnej aktywności oraz do pracy w grupie pod kierunkiem nauczyciela:
• dziecko samodzielnie wykonuje codzienne czynności
− sprawnie się ubiera (wiąże sznurowadła, zapina guziki, suwaki)
− potrafi zapamiętać i wykonać polecenie
• dziecko samodzielnie dąży do pokonania trudności
− samo podejmuje próby poradzenia sobie z trudnością
− wytrwale podejmuje próby, nie zraża się niepowodzeniami
− wykazuje inicjatywę, wypróbowuje różne sposoby działania
• dziecko podejmuje zadaniowe, celowe formy aktywności
− jest zainteresowane wynikiem, stara się dokończyć prace
− lubi dobrze wykonać swoje prace, poprawia je
• dziecko unika sytuacji wymagających samodzielności
− zbyt łatwo prosi o pomoc dorosłą osobę(U!)
− naśladuje zachowania i prace innych dzieci (U!)
− unika sytuacji i zadań wymagających samodzielności(U!)
− stara się przebywać blisko nauczyciela lub innej osoby dorosłej (U!)
− prosi o dodatkowe wyjaśnienia i informacje (U!)

Niekonfliktowość
Podskala zawiera pozycje odnoszące się do umiejętności społecznych: współdziałania w grupie, przestrzegania zawartych umów, uwzględniania praw innych dzieci, wyrażania ujemnych uczuć bez krzywdzenia innych. Wymienione tu zachowania dzieci dotyczą podejmowania prób rozwiązywania konfliktów i dążenia do opanowania gwałtownych uczuć w trudnych dla dziecka sytuacjach. Siedem pozycji tej podskali dotyczy braku niekonfliktowości.
Wskazują na zachowania agresywne, gwałtowne przejawy emocji, wywoływanie konfliktów.
Na niekonfliktowość dziecka składają się następujące zachowania
i umiejętności dzieci:
• dziecko postępuje zgodnie z umową
− sprząta zabawki i pomoce
− pamięta o zasadach bezpiecznego zachowania w grupie
− uwzględnia prawa innych, np. czeka na swoją kolej
− wymaga przypominania umowy (U!)
• dziecko próbuje rozwiązywać sytuacje konfliktowe
− unika sytuacji konfliktowych
− próbuje radzić sobie w pokojowy sposób
− skarży, w sytuacji konfliktu obwinia inne dzieci (U!)
• dziecko przejawia silne emocje w trudnych sytuacjach
− często wywołuje konflikty (U!)
− reaguje gniewem, obraża się, odwraca, odchodzi (U!)
− łatwo wybucha złością, płaczem (U!)
− zachowuje się agresywnie wobec innych dzieci (U!)
− sprzeciwia się, nie wykonuje poleceń (U!)

Aktywność Społeczna
Podskala Aktywność Społeczna dotyczy zachowań i umiejętności dziecka
w zakresie kontaktowania się i porozumiewania z rówieśnikami. Należą do nich: umiejętność komunikowania się, zadawania pytań, zdobywania informacji, zapraszania dzieci do wspólnej zabawy, wyrażania siebie i bycia rozumianym
przez innych. Podskala obejmuje zachowania wspólnotowe związane
z okazywaniem wsparcia i pomocy, a także zachowania świadczące
o swobodnej ekspresji własnych uczuć. Na Aktywność Społeczną dziecka składają się następujące zachowania i umiejętności dziecka:
• dziecko inicjuje kontakty z rówieśnikami
- jego próby nawiązania kontaktu są rozumiane przez dzieci
- zaprasza dzieci do rozmów i zabaw
• dziecko okazuje współczucie i chęć pomocy
- pomaga innym dzieciom, próbuje pocieszyć kolegę
- współodczuwa (rozpoznaje, nazywa) przeżycia innych dzieci
- staje w obronie innych dzieci
• dziecko śmiało mówi o sobie i wyraża swoje uczucia
- mówi o ważnych dla siebie sprawach
- okazuje radość z osiągniętego wyniku
• swobodnie porozumiewa się z rówieśnikami i nauczycielem
- często zadaje pytania
- prosi o dodatkowe wyjaśnienia i informacje
Spojrzenie na problem gotowości szkolnej wymaga nowego sposobu myślenia o dziecku i jego rozwoju. Dziecko należy postrzegać jako pełnowartościową i stale zmieniającą się jednostkę, która znajdując się w momencie rozwojowym determinującym przebieg całego jej życia, wymaga szczególnej troski i wsparcia.

Literatura:
„Rozwój dziecka” E. Hurlock
„Ryzyko dysleksji. Problem i diagnozowanie” M. Bogdanowicz
„Skala Gotowości Szkolnej” A. Frydrychowicz, E. Koźniewska, A. Matuszewski, E. Zwierzyńska
„Współczesne ujęcie gotowości szkolnej” A. Brzezińska