Rola i uwarunkowania aktywności twórczej w rozwoju dziecka

Pobudzając dziecko do aktywności twórczej wpływamy pozytywnie na jego sferę poznawczą, kształtując myślenie kreacyjne i rozwijając wyobraźnię. Procesy te wyzwalają działanie innowacyjne wymagające od jednostki umiejętności przełamywania schematów, stereotypów. Aktywność własna dziecka przyczynia się do wyrobienia czynnego stosunku do uzyskiwanych informacji. Następuje tu selekcjonowanie, analiza, synteza, następnie integrowanie wiadomości z różnych dziedzin, przetwarzanie ich, co w efekcie doprowadza do ciągłego poszerzania i pogłębiania własnej wiedzy. Podmiot tworząc samodzielnie ma szanse obserwacji własnych działań i ich konsekwencji. Fakt ten umożliwia „doskonalenie autokontroli i korekty, wpływając jednocześnie na rozwój krytycyzmu i samooceny, co w przyszłości daje szanse przewidywania skutków własnych działań” .
J. S. Bruner pokazując, jakie korzyści dla rozwoju dziecka przynosi samodzielne uczenie się, samodzielne odkrywanie, dostarcza dowodów na poparcie tezy, że twórcza aktywność dziecka jest niezwykle istotnym czynnikiem jego rozwoju „Dziecko samodzielnie odkrywając rządzące otoczeniem, zachowaniem się ludzi i jego zachowaniem prawidłowości uczy się konstruktywnego podchodzenia do problemów, uczy się radzenia sobie samemu, nastawiając się na potencjalną przydatność wszelkich informacji, jest, więc chłonne i podatne na nowe informacje, a nie zamknięte i odrzucające je, jednocześnie opanowuje umiejętność takiego przyswajania informacji by łatwiej można było z nich korzystać przy rozwiązywaniu innych problemów”•.
Aktywność twórcza wpływa również istotnie na sferę emocjonalno – motywacyjną. Dziecko podejmując działalność kreacyjną odkrywa własne możliwości twórcze. Oryginalny sposób komunikowania się z otoczeniem pozwala na wyrażenie osobowości, co w konsekwencji daje szanse zaspokojenia potrzeby samorealizacji. Jednostka widząc aprobatę swojej innowacyjnej postawy buduje pozytywną samoocenę. Akceptuje siebie, wyzwala optymizm, nabiera wiary w sukces.
Motywuje ją to do dalszej działalności, rozbudza ciekawość poznawczą, uwrażliwia na problemy. Wiara w swoje możliwości pozwala dziecku na samodzielne myślenie i warunkuje niezależność od opinii społecznej. „Twórcze rozwiązywanie problemów stymuluje elastyczność, giętkość myślenia. Jednostka otwiera się na odmienne poglądy, opinie, przełamuje błędne nastawienia, co pozwala jej dostosować zachowanie do zmieniających się warunków”.
Widoczne jest także oddziaływanie aktywności twórczej na sferę działaniową. Stymulując aktywność twórczą dziecka zachęcamy je do realizowania własnych pomysłów, wdrażamy do sprawdzenia zaprojektowanych rozwiązań. „Dając jednostce szanse do podejmowania działań i realizowania do końca własnych pomysłów nawet w przypadku ryzyka odniesienia porażki umożliwiamy jej lepszą ocenę własnych możliwości”.
Ugruntowanie postawy twórczej i dzieciństwie i młodości rzutuje na późniejsze powodzenie w życiu człowieka. Twórcze myślenie gwarantuje adaptację do wciąż zmieniającej się rzeczywistości i daje możliwość współdziałania w jej przekształcaniu i tworzeniu.
Wielu pedagogów i psychologów wykazało, że „postawa twórcza wyróżnia się takimi cechami osobowościowymi jak: odwaga, upór w działaniu, odporność na niepowodzenia i przeciwieństwa” . Wychowanie dzieci charakteryzujących się w/w zaletami jest godne uwagi dla nauczyciela zainteresowanego rozbudzaniem aktywności twórczej.
Podsumowując powyższe rozważania, uważam, że stymulowanie aktywności twórczej jest bardzo ważne, bo sprzyja rozwojowi intelektualnemu, emocjonalnemu i społecznemu. Twórcza aktywność uatrakcyjnia i wzbogaca doświadczenia poznawcze dziecka, a także ma wpływ terapeutyczny – pomaga i ułatwia odreagowanie emocji i ujawnienia myśli, pozwala na kompensowanie braków. Dla uważnego nauczyciela aktywność twórcza ma wartość diagnostyczną.Aby dziecko w przyszłości mogło być człowiekiem twórczym, musi być stymulowane i pobudzane do aktywności twórczej. Ujawni się ona tylko w odpowiednich warunkach. A. Brzezińska warunki rozwoju aktywności dziecka rozpatruje w trzech płaszczyznach. Są to warunki:
- materialne, umożliwiające podejmowanie różnorodnych działań przez dziecko;
- emocjonalne, stwarzające odpowiednią atmosferę zapewniającą dziecku poczucie bezpieczeństwa;
- działanie dziecka stymulowane i inspirowane przez nauczyciela.
Aby dziecko mogło twórczo działać musi mieć odpowiednio zorganizowane materialne środki do działania. Powinno mieć dostęp do różnych materiałów i miejsc do realizowania pomysłów swoich kolegów, czy nauczyciela. Dziecko nie może stale ograniczać się do podejmowania tych samych działań, na tych samych przedmiotach i w tych samych pomieszczeniach. Należy umożliwić dziecku kontakt z wieloma różnorodnymi przedmiotami, sytuacjami, osobami, zdarzeniami.
Druga sfera uwarunkowań związana jest z pełną akceptacją każdego dziecka. Jest to uznanie każdego dziecka takim, jakim jest i uwzględnianie tego w propozycjach, poleceniach, zadaniach, by każdemu zapewnić osiąganie powodzenia i sukcesu. Pełna akceptacja każdego dziecka w grupie pociąga za sobą ograniczenie do minimum zewnętrznego systemu nacisków (kar i nagród) na dzieci, wymaga większego, indywidualnego kontaktu, częstszych rozmów z dziećmi. Nauczyciel powinien znać „mocne” strony dziecka by w sferze działalności, nawet, gdy pojawią się trudności dawać więcej zachęty, stymulowania przez podsuwanie pomysłów, utrudnianie warunków działania, angażowanie w pomoc innym. Natomiast znajomość „słabych” stron ważna jest by je bardziej w tych zakresach ochraniać, rzadziej narażać na niepowodzenia czy negatywne oceny, deprecjonowanie, bardziej czuwać na nimi, by w odpowiednim momencie włączać się z pomocą.
Nauczyciel może całkowicie kierować aktywnością dziecka, może inspirować, stymulować, ale dziecko może też całkowicie swobodnie, spontanicznie podejmować różne działania. Wewnętrzna motywacja będzie się rozwijała, a wiedza dziecka ulegała wzbogaceniu tylko wtedy, gdy wystąpią wszystkie trzy typy aktywności: kierowana, inspirowana i spontaniczna. Splot tych aktywności zapewnia większą swobodę działania, wyboru formy realizowania się, poprawia klimat a grupie i zwiększa ufność dziecka wobec nauczyciela. Ponadto dzieci mimo, że są mniej kontrolowane, wykonują swoje zadania z większym zaangażowaniem i w efekcie w większej zgodzie z poleceniem i oczekiwaniami nauczyciela. Rola nauczyciela polega przede wszystkim na takim zorganizowaniu środowiska, w którym ma działać dziecko, by umożliwić mu kontakt i poznawanie wielu różnorodnych sytuacji, zjawisk, obiektów, ludzi i relacji między nimi. Dorosły ma, więc umożliwić dziecku poznawanie otoczenia poprzez samodzielne eksplorowanie. Nauczyciel powinien również odpowiednio aranżować sytuacje, zadawać pytania, formułować polecenia, by dziecko mogło powoli przechodzić „od znanego do nieznanego”. Pojawia się tutaj problem otwartości sytuacji i otwartości zadania, jakie ma wykonać dziecko. Otwartość polega przede wszystkim na pozostawieniu dziecku znacznej swobody i możliwości decydowania o tym, co i jak się będzie robiło. Jeżeli celem jest stymulowanie twórczej aktywności to trzeba stworzyć granice swobody i samodzielnego podejmowania decyzji.
Otwartość sytuacji polega na:
- samodzielnym określaniu przez dzieci, co chcą robić;
- nieokreślanie do końca efektu;
- nieokreślanie do końca realizacji zadania.
Sytuacje „otwarte”, jak twierdzi A. Brzezińska, „stwarzają dziecku swobodę do wyboru celu i drogi działania, jednak wszystko to odbywa się pod czujną opieką nauczyciela, jego uwagą, podpowiedzią i pobudzaniem do zastanawiania, a także „otwartością” na pomysły dzieci. Otwartość sytuacji sprzyja realizacji programu, a także rozwija umiejętność samodzielnego dochodzenia do wiedzy, kształtuje otwartą postawę ludzi i zjawisk. Kontakt nauczycielki z dziećmi jest oparty na wspólnym działaniu i pomaganiu sobie” .
M. Stasiakiewicz uwarunkowania twórczej aktywności rozpatruje również w postaci trzech klas czynników. Pierwsza dotyczy osobowościowych właściwości podmiotu działania; druga, właściwości zadania, jakie wykonuje dziecko; a trzecie psychologicznych cech sytuacji, w której działanie dziecka przebiega. Jeżeli chodzi o pierwszą grypę czynników, autorka omawia je w kontekście ludzi dorosłych, którzy przejawiają aktywność twórczą. Właściwości zadań, jakie wykonuje dziecko, którym M. Stasiakiewicz przypisuje duże znaczenie w zaistnieniu aktywności twórczej, można podzielić na dwie grupy:
1. konwergencyjność działania – dziecko nie może dokonywać poszukiwań i proponować indywidualnych rozwiązań, jeżeli zadanie ma jedną lub kilka prawidłowych rozwiązań. Generalnie można powiedzieć, że zadania konwergencyjne narzucają dziecku ustalony tok postępowania, który w efekcie doprowadza do uzyskania prawidłowego wyniku. Zadania takie nie dają możliwości ujawnienia się pomysłowości dziecka;
2. Przeciwnymi właściwościami charakteryzuje się zadanie dywergencyjne, tj. takie, dla którego nie ma prawidłowego rozwiązania. W przypadku podejmowania zadania dywergencyjnego dziecko musi „uczynić” krok w nieznane, wytworzyć coś, czego dotąd nie znało, czego nie było, zaproponować własne rozwiązanie. Zadanie takie nie tylko umożliwia, ale także prowokuje, a nawet stawia przed koniecznością dawania własnych pomysłów.
Dywergencyjność i konwergencyjność są pewnymi właściwościami zadania nie związanymi z nimi na stałe. Istnieje możliwość przekształcania jednych zadań w drugie. Oprócz wyżej opisanych cech zadania, zadanie musi przynosić dziecku satysfakcję, radość z działania, musi być dostatecznie trudne dal niego, by było okazją do pokonywania przeszkód i uzyskiwania satysfakcji z osiągania sukcesu. Odpowiednim – zawsze indywidualnym – doborem zadań o takich cechach kierować musi nauczyciel. Istotą tego kierowania jest sugerowanie, proponowanie, inspirowanie. Trzecia klasa uwarunkowań aktywności twórczej dotyczy cech sytuacji działania dziecka tzn. jak dziecko postrzega sytuacje działania – czy jako sytuację rywalizowania czy jako sytuację poszukiwania, eksperymentowania; jak postrzega rolę osoby dorosłej – nauczyciela – czy jako pomocnego partnera, współuczestnika zabawy, czy też jako osobę oceniającą. To czy dziecko realizując zadanie będzie nastawione na „bycie najlepszym” czy też będzie chciało najtrafniej odzwierciedlić swoje przeżycia, wrażenia związane z określonym zdarzeniem zależy od „psychologicznej” organizacji sytuacji przez nauczyciela. Jeżeli nauczyciel jest autokratywny i nadmiernie kontrolujący mogą wystąpić czynniki hamujące aktywność twórczą dziecka. Przekształcając sytuację działania dziecka w sytuację rywalizacyjną powodujemy to, iż spostrzega ono kolegów jako konkurentów. Konsekwencją takiego postępowania będzie zanik współdziałania, współpracy, a zatem utrudnienie procesu uspołecznienia dziecka, a w końcu osłabienie poszukiwań twórczych. Blokowanie aktywności twórczej w sytuacjach rywalizacyjnych można zaobserwować dwóch sytuacjach:
- powtarzanie przez dziecko rozwiązań, które uzyskały aprobatę nauczyciela;
- przystosowanie się do poziomu grupy i naśladowanie rozwiązań, które zastały przedstawione jako wzór.
A zatem rywalizacja hamuje twórczość, ponieważ budząc motywy zagrożenia tłumi poszukiwania, eksperymentowanie, blokuje działania o charakterze eksploracyjnym. Psychologiczną postawą owego poszukującego błądzenia jest przeświadczenie dziecka o możliwości ponoszenia ryzyka niepowodzenia. Jeżeli koszt porażki jest zbyt wielki to „lepiej nie wymyślać nowego, lecz powtórzyć stare” . Następną konsekwencją rywalizacji jest „egocentryzacja motywów dziecka, co uniemożliwia mu odczucie radości, przyjemności, satysfakcji z działania i jego rezultatu .
Przyglądając się obu klasyfikacjom możemy dostrzec podobieństwa i różnice. Obie autorki uznały, że najważniejsze czynniki i warunki występowania twórczej aktywności u dzieci wiążą się z osobą nauczyciela, który jest tym, który kieruje, inspiruje, stymuluje działanie dziecka.