Znaczenie zabawy i zabawek w rozwoju i wychowaniu dzieci w wieku przedszkolnym

Zabawa będąca przejawem aktywności dziecka ma charakter złożony: składa się na nią wiele różnorodnych czynności i działań, uważana jest za jeden z głównych rodzajów działalności człowieka, odgrywających istotną rolę w różnych okresach jego życia, a przede wszystkim w dzieciństwie.
Znaczenie zabawy w rozwoju dziecka wyjaśnia Sutton-Smith, słowami: ,,Zabawa pomaga dziecku poznać świat czterema podstawowymi metodami – poprzez naśladowanie, eksplorowanie, próbowanie i konstruowanie” (za: E. B. Hurlock, 1985).
W dzieciństwie zabawa oddziałuje w różny sposób na przystosowanie psychiczne i społeczne, w różnych fazach rozwoju dziecka. Podstawowym celem zabawy jest dla dziecka osiągnięcie przyjemności. Wszelkie inne korzyści, jakie może nieść zabawa dla jednostki (sprawność fizyczna, rozwój procesów poznawczych, rozwój społeczny), nie są celem jej działania, osiąga je niepostrzeżenie (H. Jankowska, 1985). W zabawie dziecko wyraża swe uczucia i pragnienia, daje upust swojej wyobraźni i fantazji, rozwija zdolności twórcze. Zabawa stanowi pewną formę więzi ze społeczeństwem. Podczas zabawy dziecko rozwija wszechstronnie swe możliwości, zdobywa nowe informacje, zyskuje dobre samopoczucie, przygotowuje się do pracy i wypoczynku. Mówiąc o wszechstronnym rozwoju mamy zazwyczaj na myśli takie sfery funkcjonowania dziecka jak fizyczna, umysłowa, moralna i społeczna oraz estetyczna. Oddzielenie poszczególnych momentów wychowawczych jest oczywiście niemożliwe, gdyż niemal wszystkie przeplatają się w każdej zabawie. Niemniej jednak zabawy posiadają charakterystyczne cechy, które w szczególny sposób wpływają na rozwój dziecka, dominują w określonej sferze funkcjonowania dziecka.
Główną wartością zabaw dydaktycznych jest ich wpływ na rozwój wyobraźni odtwórczej, języka dziecka oraz umiejętności obserwowania kształtów (W. Okoń, 1985). Ukierunkowane na cele poznawcze zabawy służą gromadzeniu materiału o otaczającej dziecko rzeczywistości społecznej i przyrodniczej oraz utrwaleniu i operowaniu zdobytymi informacjami. W zabawach o charakterze poznawczym dzieci wykonują zadania, do realizacji których potrzebna jest określona wiedza o rzeczach, zjawiskach, prawidłowościach otaczającej dzieci rzeczywistości. Gry i zabawy o charakterze poznawczym ,,pełnią rolę wspomagającą w zakresie uświadomienia dzieciom istoty poznawczych rzeczy, zjawisk i prawidłowości oraz sensu dokonujących się na oczach dzieci – przemian” (red. M. Lelonek 1985). Funkcja poznawcza - przy pomocy zabaw aktywizują się różne funkcje poznawcze, jak: odbiór i interpretacja danych zmysłowych, procesy myślenia, czyli tworzenia jednostek poznawczych w postaci schematów, obrazów umysłowych, symboli i pojęć oraz kształtowanie się operacji logicznych (rozumowania, wyjaśniania i oceny). Ukierunkowane na cele poznawcze zabawy służą gromadzeniu materiału poznawczego oraz utrwaleniu i operowaniu zdobytymi informacjami (W. Hemmerling, 1990).
,,Zabawy ruchowe odznaczają się wielką różnorodnością i swobodą w stosowaniu ruchów, dużą możliwością przejawiania inicjatywy i twórczości w dziedzinie ruchów, ponieważ istniejące w tych zabawach prawidła kontrolują nie ruchy, lecz samą strukturę zabawy jako całości” (P.A. Rudik za: W. Okoń, 1950). W zabawach ruchowych dziecko doskonali czynności i funkcje pracujących narządów. Wzmacnia się organizm dziecka, kształtują się i usprawniają wszystkie jego układy, głównie układ ruchowy, nerwowy, wegetatywny i dokrewny. Na skutek pracy fizycznej powiększa się przekrój i objętość włókien mięśniowych, wzrasta napięcie, siła i sprężystość mięśni. Następuje też wzmacnianie i grubienie ścięgien, przyczepów i więzadeł, które jednocześnie nabierają elastyczności i sprężystości. Od aktywności ruchowej zależy również mineralizacja tkanki kostnej oraz prawidłowe ukrwienie organizmu. Wysiłek fizyczny pobudza dojrzewanie ośrodków ruchowych w mózgu przyśpieszając tym samym rozwój motoryczności (K. Wlaźnik, 1999) Najrozmaitsze gry i zabawy ruchowe kształcą zręczność, szybkość, zwinność i orientację w reagowaniu na sygnały. Stanowią również ujście dla nadmiaru energii, która tłumiona wywołuje u dzieci napięcie, nerwowość i drażliwość. W zabawie aktywnej doskonalą się nie tylko formy ruchu, jak: bieg, chód, rzut, czy skok lecz również podnoszą funkcje adaptacyjne ustroju oraz jego przydatność życiową. Zabawy ruchowe mają wpływ zarówno na rozwój biologiczny, jak i na rozwój umysłowy oraz kształtowanie woli i charakteru dziecka. Uczą spostrzegać otaczające przedmioty i zjawiska ze wszystkich stron i we wszystkich ich wzajemnych powiązaniach, wyrabiają umiejętność w określaniu odległości, ciężaru, wytrzymałości i innych cech przedmiotów. W zabawach ruchowych dziecko gromadzi wrażenia i spostrzeżenia, wzbogaca zasób własnych doświadczeń, wyobrażeń, pojęć, kształci pamięć, uwagę myślenie. Zabawy te sprzyjają też uczeniu się przez dziecko samodzielności, umacniania przyjaźni, integrowaniu się przez wspólne przeżycia.
O dzieciach w wieku przedszkolnym mówi się, że ,,myślą rękami”, praktyczna czynność wyprzedza u nich namysł, a wielokrotnie powtórzona interioryzuje się, stając się trwałym składnikiem myślenia i działania praktycznego. W ten sposób zabawa konstrukcyjna wywiera wpływ na rozwój umysłowy. Zabawa ta łączy w sobie proces analizy, który pojawia się w momencie spostrzegania akcesoriów zabawowych z procesem syntezy, której efektem jest wytwór dziecka. Zabawy konstrukcyjne uczą dzieci projektowania, planowania, co jest niezbędne w przyszłej nauce i pracy, przy rozwiązywaniu rozmaitych zadań. Konstruowanie rozwija również inne operacje umysłowe, takie jak: porównywanie, sprawdzanie; kształtuje wyobraźnię i postawy twórcze, uczy współżycia i współdziałania, przygotowując dziecko do życia społecznego. Budowanie i konstruowanie według modelu lub wyobrażonego wzorca rozwijają umiejętność dokonywania analizy i syntezy zarówno materiału posiadanego przez dziecko, jak i własnego wytworu przez porównanie go z wymyślonym lub rzeczywistym wzorcem.
Zabawy konstrukcyjne wpływają na usamodzielnienie się i uspołecznienie dzieci. Robienie czegoś samodzielnie sprawia im radość. Uczą się więc jak się bawić, gdy nie mają towarzystwa. Konstruując coś wspólnie z towarzyszami zabawy, uczą się, jak postępować w sposób społecznie akceptowany, jak współpracować z innymi. Zabawy konstrukcyjne kształtują również zmysł estetyczny dziecka, poczucie ładu i celowości konstrukcji, zdolności sensoryczno- motoryczne (M. Przetacznik-Gierowska, G, Makiełło-Jarża, 1985).
Rolę zabawy, a szczególnie zabawy w role w wszechstronnym rozwoju dziecka podkreśla Elkonin. Szczególną rolę w rozwoju dziecka upatruje się w zabawach w role, których forma i struktura ulega zmianom pod wpływem jego rozwoju. Zmiany w zabawie tematycznej związane są z wiekiem i doświadczeniem dziecka. Są to zabawy, w których dziecko sobie i innym osobom lub przedmiotom nadaje pewne role.
U podstaw poszerzania się kręgu przedmiotów leży ,,odkrycie” przez dziecko nowego świata, świata dorosłych z ich działalnością, funkcjami i stosunkami. W trakcie rozwoju afekt dziecka przenosi się z przedmiotu na człowieka, którego działanie postrzega ono jako wzorzec. Łatwość przyjmowania na siebie roli dorosłego świadczy o natężeniu tego afektu. Również przedmioty – zabawki – i działania z nimi obecne zostają włączone do nowego systemu stosunków dziecka do rzeczywistości, nabierając tym samym nowego sensu. Nie znając jeszcze stosunków społecznych dorosłych, ich funkcji społecznych oraz sensu działania dziecko działa zgodnie ze swym pragnieniem, obiektywnie stawia siebie w sytuacji dorosłego. Jednocześnie odbywa się emocjonalno-czynnościowa orientacja w stosunkach dorosłych, sensach, działalności, gdzie intelekt postępuje za owym przeżyciem. Dążenie do bycia dorosłym staje się nowym motywem dziecka. Pod koniec okresu przedszkolnego motywy uzyskują konkretną formę - pragnienie wstąpienia do szkoły. Tak więc zabawa w role odgrywa istotną rolę w rozwoju motywacji i potrzeb dziecka. Elkonin twierdzi: ,, że właśnie w zabawie dokonuje się przejście od motywów, mających formę przedświadomych afektywnie zabarwionych bezpośrednich pragnień, do motywów, mających formę uogólnionych zamierzeń, stojących na pograniczu świadomości” (E. Elkonin, 1984, s. 358).
Najistotniejsze znaczenie zabawy dla intelektualnego rozwoju dziecka Elkonin upatruje w tym ,,że w gruntowny sposób zmienia się pozycja dziecka w stosunku do otaczającego świata i kształtuje się sam mechanizm możliwej zmiany pozycji i koordynacji swego punktu widzenia z innymi punktami widzenia. Właśnie ta zmiana otwiera możliwość i drogę przejścia myślenia na nowy poziom i kształtowania intelektualnych operacji” (E. Elkonin, 1984). Analizując czynności dziecka w zabawie, autor ten wykazuje, iż uwzględnianie przedmiotów zastępców (zabawek) i działanie z nimi ulega stopniowo postępującemu skróceniu. Początkowo dziecku potrzebna zabawka i rozwinięta z nią działalność, w późniejszych etapach rozwoju przedmiot występuje poprzez słowo – nazwę jako znak rzeczy, a czynności jako skrótowe i uogólnione gesty, którym towarzyszy mowa. Czyli zabawa jest działalnością, w której odbywa się kształtowanie przesłanek do przejścia czynności umysłowych na wyższy etap czynności umysłowych opartych o mowę.
W zabawie w role odbywa się również przekształcenie zachowania się dziecka – staje się zachowaniem dowolnym, działaniem realizującym się odpowiednio do wzorca i kontrolowanym w porównaniu z nim. Zmienia się struktura i organizacja ruchów, dziecko przechodzi fazy: przygotowania i wykonania. A.W. Zaporożec pisze: ,,Zabawa jest pierwszą dostępną dla dziecka przedszkolnego formą działalności, która przewiduje świadome odtworzenie i udoskonalenie nowych ruchów.
W tym znaczeniu rozwój motoryczny realizowany przez dzieci przedszkolne w zabawie, stanowi prawdziwy prolog do świadomych fizycznych ćwiczeń uczniów” (A.W. Zaporożec, za: E. Elokonin, 1984).
Natomiast normy, leżące u podstaw ludzkich wzajemnych stosunków, stają się poprzez działalność zabawową źródłem rozwoju moralnego.
Zabawa stwarza dziecku okazje ku temu by poszerzać krąg doświadczeń, żeby nauczyć się celowo i skutecznie działać i oddziaływać na otoczenie. Podczas zabawy dziecko utrwala i doskonali przyswojone już sposoby myślenia i działania oraz rozwija swe możliwości umysłowe, wzbogaca zasób wiedzy o otoczeniu. Dążenie do odtwarzania w zabawach tematycznych działalności dorosłych, których role dziecko przyjmuje, stanowi bodziec do poszerzania wiadomości o zawodach i zajęciach wykonywanych przez różnych ludzi, o miejscach i instytucjach, gdzie pracują, o stosunkach społecznych, jakie między sobą nawiązują.
Zabawy tematyczne odgrywają dużą rolę w rozwoju wyobraźni. ,,Świat rzeczywisty przedstawiony w zabawach tematycznych zawsze jest pełen luk i nieznajomości rzeczy, ale dziecko nie pozostawia go takim, lecz za pomocą wyobraźni uzupełnia go w całościowy strukturalnie obraz, a tym sposobem pobudza wyobraźnię do nieustannego wysiłku i doskonali jej żywość” (Dyner, 1971). Znając znaczenie twórczych zabaw w role dla procesu socjalizacji wychowawca może wykorzystać je w pracy z dziećmi agresywnymi i nadmiernie pobudliwymi, czy też nieśmiałymi i izolującymi się od grupy. Podczas zabaw w role dziecko uczy się dostosowywać się do określonych norm i reguł postępowania związanych z podjętą rolą, do czego przyczynia się grupa dziecięca. Zespołowe zabawy tematyczne wpływają też pozytywnie na kształtowanie się rozmaitych cech osobowości: nowych motywów działania, uspołecznienia, zdyscyplinowania (E. Elkonin)
Dla dziecka w wieku przedszkolnym zachowanie równowagi i harmonii między sobą a środowiskiem przysparza więcej trudności niż dorosłemu. Wszystkiego musi się uczyć, a uczyć się – popełniać błędy, często nie radząc sobie z nimi, tym chętniej ucieka w sferę marzeń, w sferę ,,samoułudy zabawowej”. Funkcja kompensacyjna określana przez Konrada Lange jako uzupełnianie życia przez zabawę jest ważnym czynnikiem w wyrównywaniu braków życia poważnego, jego ograniczoności, monotonii i przymusu. ,,Przez właściwą sobie wolność, przez rozmaitość form i sytuacji oraz przez bujność fantazji dostarcza zabawa okazji do przeżyć kompensujących brak życia na serio” (W. Okoń, 1985).
W zabawie dziecka w wieku przedszkolnym ma miejsce intensywne gromadzenie doświadczeń, poznawanie otoczenia i ćwiczenie, tak więc zabawa jest jednocześnie uczeniem się, którego efektem jest między innymi rozwijanie zdolności do dokonywania analizy i syntezy, odkrywania zjawisk dotąd nieznanych i próby ich wytłumaczenia. Jednocześnie poprzez zabawę rozwijają się takie procesy umysłowe, jak zdolność obserwowania zjawisk, uwaga, pamięć, wyobraźnia i myślenie.
W zabawie kształtują się również sfera wartości. Wartościowanie zachowań własnych i cudzych dokonuje się bowiem dość wcześnie. Oprócz sytuacji nieustannego oceniania postępowania dziecka przez dorosłych, także i zabawy rozwijają nawyki wartościowania czynności i ich wytworów. W zabawach istnieje także wiele momentów, które sprzyjają tworzeniu norm i wartości, nie autonomicznych, lecz przyjętych z zewnątrz, pomocnych dziecku w zrozumieniu zasad i reguł jakimi powinno się kierować w życiu.
Rozwijaniu strony instrumentalnej działania dziecka służą wszystkie odmiany zabaw, z tym, że w każdej z nich dochodzą do głosu swoiste sprawności. Jednak we wszystkich zabawach biorą udział i zazwyczaj wysuwają się na pierwszy plan sprawności językowe. Nawiązywanie przez dziecko kontaktu z otoczeniem służy wzrastaniu zasobu słów, jak również coraz bardziej poprawnemu łączeniu słów w zdania. Zabawa, szczególnie grupowa, stwarza okazje do komunikowania się i do doskonalenia różnych funkcji języka.
Kumulujące się pod wpływem zabawy, szczególnie konstrukcyjnej i tematycznej, umiejętności i przyzwyczajenia stwarzają dobre warunki do powstawania zainteresowań, a co za tym idzie, zdolności ogólne (obserwacji, wyobraźnia, myślenie, pamięć i uwaga. Doskonaląc swe dzieła artystyczne, jednocześnie kształci swój stosunek do nich i do sztuki w ogóle. Iluzyjność zabawy jest ważnym czynnikiem rozwoju postaw twórczych dzieci w procesie bawienia się. Sprzyja rozwojowi wyobraźni i fantazji, co korzystnie odbija się na twórczości językowej, plastycznej i technicznej.

Istotną rolę zabawy w życiu dziecka dostrzegał twórca przedszkola Friedrich Fröbel, założyciel w 1837 roku tak zwanego ,,ogrodu dziecięcego”, który symbolizował pielęgnację roślin – dzieci, przez ogrodnika – wychowawcę. Główną metodą pracy w przedszkolu uczynił zabawy ruchowe oraz zabawy z wykorzystaniem ,,darów”, obok tego stosował cały system ćwiczeń w rysowaniu, wycinaniu, wyszywaniu. Poza tym dzieci zajmowały się pielęgnacją roślin i zwierząt. Zdaniem Fröbla: ,,Dziecko, które bawi się samo, spokojnie, wytrwale, aż do znużenia cielesnego, stanie się z pewnością także zdolnym, spokojnym, wytrwałym człowiekiem, troskliwym o cudze i własne dobro” ( za: Okoń, 1987).
Zagadnienie wychowania przedszkolnego jest zatem zagadnieniem organizacji zabawy, którą Fröbel uczynił główną formą działalności w przedszkolu. O jej wartości jako czynnika wychowawczego usiłował przekonać rodziców dzieci na specjalnych prezentacjach swojej pracy i poprzez publikacje. Doceniał w zabawie czynnik wyobraźni oraz wielostronności zabawy, ukierunkowania na pracę, wiedzę i piękno.
Sto lat później Maria Montessori stworzyła swój system wychowania przedszkolnego, nazwany metodą Montessori, w której zabawa ma na celu kształcenie zmysłów. W tym celu opracowała dla każdego zmysłu odpowiedni materiał dydaktyczny, służący jego optymalnemu wyćwiczeniu. System Montessori zakłada pozostawienie dziecku maksimum swobody, a wychowanie opiera się na jego zróżnicowanej, spontanicznej aktywności. Jest to wychowanie indywidualistyczne, w odróżnieniu od zbiorowego wychowania Fröbla.
Ćwiczenie zmysłów za pośrednictwem zabaw czy gier jest niezbędnym składnikiem wychowania, pomagają one bowiem w poznawaniu świata w zdobywaniu wiedzy, w tworzeniu dzieł z dziedziny techniki czy sztuki. Jednak brak udziału fikcji i wyobraźni twórczej, a jedynie powtarzanie z góry ustalonych czynności do ich wzorcowego opanowania wskazuje raczej na przedwczesną pracę niż na swobodną zabawę.
Zwolenników metody Montessori było i jest bardzo wielu, a zabawy i gry dydaktyczne są wykorzystywane w pracy z dziećmi w przedszkolu, jednak nie jako typowy, lecz jako jeden z elementów systemu wychowania przedszkolnego.
Doświadczenia zabawowe umożliwiają dziecku przygotowanie do funkcjonowania w społeczeństwie. Wśród rówieśników rozszerza się treść i zakres zabaw. Dziecko poznaje takie formy zachowania jakie wiążą się z bycia liderem, umiejętnością podporządkowania się. Rodzą się uczucia społeczne, dziecko uczy się przestrzegać reguł i norm społecznych. Funkcja katartyczna, polegająca na przeżywaniu przez człowieka konfliktów w zabawie i takim ich przezwyciężaniu, że będące przyczyną tych konfliktów uczucia tracą władzę nad nim, czyli uwolnienie człowieka od uczuć niepożądanych ,,sprzyja przeniesieniu punktu ciężkości z walki między jednostką a otoczeniem społecznym na walkę tendencji aspołecznych i prospołecznych w samej jednostce. Chroni ją przed buntem, gdy jej dążenia są hamowane przez normy społeczne; społeczeństwo zaś chroni przed jej nieobliczalnymi postępkami” (W. Okoń, 1985).
W zabawie dziecko wyraża siebie i rozładowuje napięcia emocjonalne. Stąd zabawa, szczególnie spontaniczna ma walory terapeutyczne. Prowadzi ona do względnej równowagi w zachowaniach dziecka ze światem zewnętrznym i tym samym powoduje zaspokajanie potrzeb i oczekiwań dziecka. Dlatego też zabawa jest jedną z podstawowych technik czy strategii pracy terapeutycznej z dzieckiem w wieku przedszkolnym.
Pierwszym językiem dziecka jest język sztuki. Dziecko spostrzega świat, spostrzega różne sytuacje, niejednokrotnie odbiegające od jego oczekiwań i naturalną potrzeba dziecka jest chęć ich wyrażenia. Czyni to przede wszystkim w zabawie, ale także w wielu przypadkach w twórczości plastycznej. Tak więc interpretacja rysunków dziecka jest źródłem poznania jego wewnętrznego stanu emocjonalnego, a także jest sposobem,, wyrzuceni z siebie” tego, co powoduje napięcia emocjonalne i tym samym prowadzi do wewnętrznej równowagi (R. Więckowski, 1996). Sposób, w jaki dziecko obchodzi się ze swoimi zabawkami, wybór tej, a nie innej roli w zabawie, pełnienie lub nie funkcji przywódcy ma wartość diagnostyczną. Wychowawca może wnioskować o świecie wewnętrznych przeżyć dziecka, o jego ewentualnych trudnościach i konfliktach na podstawie jego zachowania podczas zabaw.
Ważną rolę w wychowaniu dziecka w wieku przedszkolnym odgrywa zabawka, jako przedmiot wykorzystywany w zabawie. Spełnia ona wiele funkcji, pobudzając wielostronną aktywność dziecka:
- umysłową – rozbudzanie zainteresowania, postawy badacza, rozwijanie spostrzegawczości, wyobraźni, poszerzanie doświadczenia dzieci;
- ruchową – kształcenie sprawności manualnej, koordynacji wzrokowo – ruchowej, wspomaganie rozwoju sprawności motorycznej;
- emocjonalno – społeczną – pobudzanie aktywności w podejmowaniu zadań indywidualnych i zespołowych, nabieranie pewności i wiary we własne siły, wyciszanie agresji, budzenie poczucia bezpieczeństwa, integrowanie grupy.
Przytulanki zaspokajają emocjonalne potrzeby dzieci w wieku przedszkolnym, układanki uczą wykrywać różnice i podobieństwa, czyli przygotowują ważne sprawności związane z umiejętnością kategoryzowania. Rekwizyty do zabawy w role sprawiają, że jest ona szkołą społecznego uczenia się. Wspólną cechą przedmiotów – zabawek – jest ich zdolność budzenia postawy ludycznej, zabawowej, która jednocześnie stwarza gotowość do przyjęcia kulturowych treści zawartych w zabawkach (J. Bujak, 1998).
Naśladownictwo i pierwsze próby wykorzystania przedmiotu zamiast drugiego, czyli powstawania symbolu, rodzą się wewnątrz wspólnej działalności dziecka z dorosłym: naśladowanie – wewnątrz działalności związanej z obcowaniem dziecka i dorosłego, wykorzystanie zaś jednego przedmiotu w charakterze ,,oznaczającego” dla drugiego – wewnątrz wspólnej działalności służącej opanowaniu przedmiotu ( E. Elkonin, 1984 ).
Udział nauczycielki w zabawach dowolnych dzieci powinien być ostrożny i dyskretny, polegający na współdziałaniu z dzieckiem i udzielaniu im pomocy w razie potrzeby. Na przykład podsuwanie nowych możliwości działania, czyli propozycje, a w młodszych grupach dziecięcych ewentualnie pokaz, demonstracja – w przypadku, gdy dziecko nie może sobie z czymś poradzić lub nie wie, do czego dany przedmiot służy.
Jednak aby zabawa pozostała zabawą wychowawca musi pamiętać, że jego rolą jest wspierać i stymulować inicjatywę dzieci, urealniać ich pomysły, nigdy zaś odbierać im tę inicjatywę w myśl własnych, choćby i najsłuszniejszych celów dydaktycznych (red. M. Kwiatowska, 1985).

Literatura:
1. Elkonin D.B. (1984): Psychologia zabawy, W-wa, WSiP
2. Hemmerling W. (1990): Zabawy w nauczaniu początkowym, W-wa WSiP
3. Hurlock E.B. (1985): Rozwój dziecka, W-wa, PWN
4. Jankowska H. (1985): Rozwój czynności poznawczych u dzieci, W-wa, pWN
5. Kwiatowska M. (red.) (1985): Podstawy pedagogiki przedszkolnej, W-wa, WSiP
6. Przetacznik – Gierowska M., Makiełło – Jarża G. (1985); Psychologia rozwojowa