Rola mediów i urządzeń wspomagających osoby niewidome

Żyjemy w czasach technologicznej rewolucji. Coraz szybciej następujące zmiany i wzrastająca powszechność w wykorzystaniu multimediów powodują, że stają się one nieodzownym elementem nowoczesnej edukacji i pracy. W przypadku osób z dysfunkcją wzroku nowoczesne zasoby techniki pozwalają zachować niezależność oraz możliwość pełnego uczestnictwa w życiu społecznym.
Kiedy mowa o niewidomych, trzeba wyjaśnić, iż pojęcie to obejmuje także grupę osób słabowidzących. Osoba słabowidząca wygląda często jakby nie miała problemów z widzeniem – może na przykład poruszać się z pozoru bez problemu, ale z powodu wady wzroku, która powoduje niewyraźny obraz i to tylko w ograniczonym obszarze, nie zauważy przeszkody umieszczonej nisko nad ziemią lub na wysokości jej głowy. Może być całkowicie niezdolna do czytania zwykłego pisma. Inny słabowidzący może czytać niewielkie litery, jednak wada jaką posiada, uniemożliwi mu orientację wzrokową w przestrzeni ze względu na wąski zakres widzenia .
Szeroka gama urządzeń przeznaczonych dla osób niewidomych, ich różnorodność oraz złożoność, powodują iż dobór konkretnych rozwiązań zależy od kilku czynników. Wybór sprzętu dla osób z dysfunkcjami wzroku zależy między innymi od wieku, wykonywanej pracy zawodowej (w przypadku dorosłych), stopnia znajomości alfabetu Braille’a. zainteresowania, warunków rodzinnych czy też poziomu kultury. Innym, ważnym kryterium, którego nie można pominąć jest stopień utraty wzroku.
Wdowik proponuje podział (w pewnym uproszczeniu) pomocy dydaktycznych dla osób z dysfunkcją wzroku na dwie zasadnicze grupy: korzystające i niekorzystające ze wzroku czyli osoby słabowidzące i niewidome .

Urządzenia i oprogramowania dla osób całkowicie niewidomych

Dominująca tendencja w dziedzinie technologii adaptacyjnych polega na tworzeniu takich programów i urządzeń, których zadaniem jest umożliwienie pracy ze standardowym komputerem i oprogramowaniem. W związku z tym powstają programy, pozwalające na obsługę komputera dzięki otrzymywanym komunikatom głosowym lub też dzięki komunikatom prezentowanym w alfabecie Braille’a.
Dostosowanie komputera, zarówno stacjonarnego jak i laptopa polega na zainstalowaniu odpowiedniego oprogramowania. Dany program będzie przekazywał użytkownikowi informacje pojawiające się na monitorze za pomocą dźwięku dzięki syntezatorowi mowy lub będzie pokazywał pismo Braille’a. – poprzez podłączony monitor brajlowski. Niegdyś syntezatory mowy nie były dobrej jakości i przekazywane komunikaty były mało zrozumiałe, dziś już nie ma tego problemu.
Zastosowanie któregokolwiek z tych rozwiązań pozwoli osobie niewidomej na pracę ze wszystkimi programami, oprócz typowo graficznych – np.: służących do rysowania czy obróbki obrazków i zdjęć. Tak więc osoba niewidząca będzie mogła czytać dokumenty przygotowane w edytorach tekstów, przeglądać strony internetowe, odczytywać wiadomości pocztowe. Będzie także mogła pisać, używając standardowej klawiatury komputerowej .
Osoby niewidome dzięki dostępnej technologii mogą czytać książki dzięki specjalnym skanerom, które skanują obraz i przetwarzają go na dźwięk. Są to jednak urządzenia bardzo drogie. Tańszym rozwiązaniem jest zeskanowie danej literatury zwykłym skanerem, poddać go obróbce programem typu OCR, który zamieni obraz na litery. Następnie należy odczytać przetworzony tekst oprogramowaniem z syntezatorem mowy.

Tworzenie wydruków brajlowskich

Drukarki brajlowskie służą do tworzenia dokumentów pismem brajla. Jest to niezwykle przydatne urządzenie, szczególnie dla nauczycieli pracujących z niewidomymi.
Innym rozwiązaniem dostępnym na rynku technicznym jest notatnik. Notatniki dla osób niewidomych występują w dwóch wersjach – jako notatniki mówiące lub notatniki brajlowskie. Nowoczesne notatniki brajlowksie to nie tylko urządzenia, umożliwiające sporządzanie notatek z możliwością późniejszego ich przeczytania lub odsłuchania. Osoba niewidoma może za ich pomocą też nagrywać lub słuchać różnych nagrań .
Rozwiązania dla osób słabowidzących

Najpopularniejszym rozwiązaniem dla osób częściowo niewidzących, umożliwiających im pracę z komputerem jest stosowanie programów powiększających lub monitorów o dużej przekątnej.
Zastosowanie monitora o przekątnej powyżej 19 cali, daje wielu osobom z dysfunkcją wzroku na tyle duży komfort pracy, że nie potrzebują dalszych rozwiązań adaptacyjnych .
Często procesowi edukacji, kształcenia towarzyszy proces rehabilitacji osób z dysfunkcją wzroku.. Ważnym czynnikiem tego procesu jest wyposażenie niewidomych i słabowidzących w odpowiedni dla nich sprzęt rehabilitacyjny i nauczenie sprawnego posługiwania się nim. Potrzeby ludzkie są bardzo zróżnicowane, również potrzeby niewidomych i słabowidzących. Z tych względów zastosowanie odpowiedniego rodzaju sprzętu rehabilitacyjnego zależy między innymi od: płci, wieku, wykształcenia, wykonywanej pracy zawodowej, warunków życia, działalności społecznej, warunków rodzinnych, zainteresowań, stanu zdrowia, poziomu kultury. Istnieją rodzaje sprzętu rehabilitacyjnego, które mogą ułatwić wykonywanie niektórych czynności bardzo nielicznej grupie niewidomych.
Aby człowiek mógł się kształcić, rozwijać musi także dobrze czuć się w swoim otoczeniu. Osoby niewidome nie zawsze czują się komfortowo, szczególnie dlatego, że są zależne od widzących. Nowoczesny świat techniki stara się pomóc niepełnosprawnym dostarczając im coraz to nowego sprzętu ułatwiającego im samodzielne życie. Do takich urządzeń należą profesjonalne, elektroniczne przyrządy pomiarowe jak woltomierze, amperomierze, suwmiarki, śruby mikrometryczne itp. Urządzenia takie potrzebne są tylko osobom uczącym się i zatrudnionym w niektórych zawodach oraz hobbystom. Inne urządzenia, np.: magnetofony, specjalne zegarki, białe laski, maszyny brajlowskie i czarnodrukowe, wskaźniki poziomu cieczy i wiele innych - potrzebne są niemal wszystkim osobom niewidomym. Różnorodne pomoce optyczne: lupy, liniały optyczne, monookulary, powiększalniki telewizyjne itp. są przydatne dla osób słabowidzących.
Istnieje wiele rodzajów sprzętu rehabilitacyjnego produkowanego specjalnie dla osób z dysfunkcjami wzroku, sprzętu adaptowanego do ich potrzeb percepcyjnych oraz produkowanych do powszechnego użytku, które doskonale im służą.
Pomoce służące w orientacji przestrzennej

Do tej grupy pomocy zaliczyć należy przede wszystkim różnego rodzaju białe laski. Mogą to być laski sztywne i składane, teleskopowe, stożkowo-trzpieniowe i podpórcze . Każdy niewidomy powinien używać laski, nawet jeśli korzysta z innych rozwiązań technicznych. Laska ułatwia wykrywanie przeszkód, ale także jest znakiem niewidomych, co jest niezwykle ważne. Zdrowa część społeczeństwa widząc osobę z białą laskę wie, że powinna zachować szczególną ostrożność – chodzi tu zwłaszcza o kierowców.
Orientację w mieście ułatwiają dźwiękowe sygnalizatory świetlne, które informują osoby z dysfunkcją wzroku o zielonym świetle. W miastach można spotkać się także z sygnalizacją wibracyjna lub tabliczkami brajlowskimi z rozrysowanymi planami organizacyjnymi przejść . Osoby niewidome mogą także korzystać z map zaprojektowanych specjalnie dla nich.
Postępująca technika pozwala osobom niepełnosprawnym na coraz łatwiejsze poruszanie się w przestrzeni. Takim urządzeniem jest Miniguide - niewielkie przedmiot, trzymany w dłoni lub mocowany na lasce, badający przestrzeń za pomocą ultradźwięków. Wykryty obiekt jest sygnalizowany wibrowaniem, a odległość od potencjalnej przeszkody jest oddawana intensywnością wibracji . Na rynku jest wiele tego typu elektronicznych wykrywaczy przeszkód, w zależności od potrzeb, upodobań i możliwości finansowych osób niewidomych.
Komunikacja miejska stara się pomóc osobom z dysfunkcją wzroku, ułatwiając im korzystanie z autobusów. Prawie w każdym mieście możemy spotkać się z autobusami wyposażonymi w informacje dźwiękowe. Lektor informuje pasażerów o zbliżającym się przystanku, podając jego nazwę. Podobne udogodnienia można spotkać w pociągach. Dzięki takim rozwiązaniem niewidomi mogą samodzielnie poruszać się środkami komunikacyjnymi.
Orientacja w przestrzeni to także korzystanie z budynków, a tym samym wind. Windy przystosowane dla osób z dysfunkcjami wzroku powinny więc być wyposażone w wewnętrzny panel sterujący z oznaczeniami klawiszy w postaci wypukłych cyfr oraz znaków, a także ich opisem z wykorzystaniem alfabetu Braille’a. Winda powinna być również wyposażona w informację dźwiękową (wewnątrz i na zewnątrz windy), sygnalizującą zatrzymanie się windy na piętrze oraz kierunek dalszej drogi. Zwykle jeden sygnał dźwiękowy oznacza, że winda jedzie do góry, podwójny – w dół . Niestety nie są one często spotykane.

Urządzenia umożliwiające posługiwanie się pismem

Do tej grupy zaliczyć można: brajlowskie maszyny do pisania, zwykłe maszyny do pisania, tabliczki brajlowskie, rysiki, tabliczki umożliwiające ręczne pisanie ociemniałym, którzy czynność tę mieli doskonale opanowaną w okresie przed utratą wzroku, tabliczki ułatwiające składanie podpisów, elektroniczne urządzenia umożliwiające czytanie zwykłego pisma przez całkowicie niewidomych oraz słabowidzących, np. komputer wyposażony w mowę syntetyczną i skaner. Przywrócenie możliwości posługiwania się pismem jest ważnym czynnikiem całościowej rehabilitacji. Przywraca osobom z poważnymi dysfunkcjami wzroku możliwości zdobywania wykształcenia, podnoszenia kwalifikacji zawodowych, rozwijania zainteresowań, utrzymywanie kontaktów z innymi ludźmi, pracę zawodową i twórczą, ułatwia życie codzienne.

Urządzenia nagrywająco - odtwarzające dźwięki

Urządzenia takie jak dyktafony, magnetofony, radiomagnetofony, chociaż produkowane są do powszechnego użytku, mają dla osób z poważnymi dysfunkcjami wzroku wielkie, rehabilitacyjne znaczenie. Umożliwiają łatwe zapisywanie różnych tekstów, notatek, dyspozycji oraz planów opracowań. Możliwość taka ułatwia niewidomym i słabowidzącym wykonywanie pracy zawodowej oraz ma zastosowanie w życiu codziennym. Najważniejszą ich funkcją jest łatwość korzystania z różnorodnych informacji oraz z literatury nagranej na taśmie magnetofonowej. Możliwości te pozwalają niewidomym podnosić kwalifikacje zawodowe, rozwijać zainteresowania i zamiłowania, kulturalnie spędzać czas wolny. Urządzenia te stwarzają również możliwości łatwego dostępu do tak ważnej dziedziny sztuki, jaką jest muzyka. Jest ona w pełni dostępna dla niewidomych we wszystkich swych formach. Niewidomi mogą być twórcami muzyki, wykonawcami, nauczycielami i słuchaczami.

Pomoce optyczne

Bardzo powszechnym urządzeniem optycznym od dawna wykorzystywanym przez osoby z uszkodzonym wzrokiem są tradycyjne lupy. Pozwalają one na duże powiększenie przy dość dużym polu obserwacji. Często stosowane są także lunetki i folie optyczne.
Osoby słabowidzące chętnie nabywają elektroniczne powiększalniki i lupy elektroniczne. Pomoce te stanowią niezbyt dobrze znaną przez optyków i okulistów alternatywę dla okularów i innych lup optycznych, które przy głębokich wadach wzroku nie wystarczają . Ten sprzęt pozwala na osiągnięcie efektów niedostępnych w urządzeniach tradycyjnych: podwyższenie kontrastu obrazu, wyświetlanie monochromatyczne czy powiększenie sięgające nawet sześćdziesięciu razy.

Sprzęt umożliwiający dbałość o stan zdrowia

Duża część naszego społeczeństwa ma problemy ze zbyt wysokim ciśnieniem. Osoby te muszą systematycznie kontrolować jego wysokość. Osoby niewidome mają z tym duży problem. Z myślą o takich ludziach stworzono ciśnieniomierze mówiące.
Dla osób z dysfunkcja wzroku stworzono także termometry brajlowskie i głośnomówiące. Niewidomi mogą także korzystać ze specjalnych glukometrów. Dzięki tym pomocom niepełnosprawni mogą sami o siebie dbać i kontrolować własne zdrowie.

Zegarki dla osób z dysfunkcją wzroku

Duże znaczenie praktyczne i psychologiczne ma możliwość orientacji w czasie. Możliwości niewidomych są tu jednak ograniczone - muszą posługiwać się zegarkami specjalnie dostosowanymi do ich możliwości percepcyjnych. Mogą to być zegarki naręczne i kieszonkowe, budziki, minutniki, zegary ścienne czy inne, wszystkie jednak muszą być obrajlowione lub udźwiękowione.
Bardzo praktyczne są zegarki mówiące, wyposażone w moduł elektroniczny odpowiedzialny za syntezę mowy znacząco usprawnia życie osobom, które nie są w stanie odczytać wyświetlanej godziny na wyświetlaczu. Wystarczy przycisnąć przycisk TALKING od razu moduł wypowiada aktualną godzinę damskim głosem. Głos wydobywa się z dekielka zegarka w którym są odpowiednio wyprofilowane otwory. Funkcja ta jest również przydatna w ciemnościach i na każdej wyprawie dla ludzi nie mających problemów ze wzrokiem. Zegarek mówiący w języku polskim jest dla osób niewidomych lub niedowidzących jest rewelacyjnym ułatwieniem codziennego życia .

Inne urządzenia ułatwiające życie codzienne

Udźwiękowione wagi kuchenne i łazienkowe, wskaźniki poziomu cieczy, udźwiękowione wizjery, wyłączniki czasowo-sprężynowe, termometry łazienkowe i do pomiaru temperatury powietrza, igły brajlowskie i nawlekacze do igieł oraz inne podobne pomoce i urządzenia ułatwiają niewidomym życie codzienne. Ułatwiają prowadzenie gospodarstwa domowego i wykonywanie czynności samoobsługowych.

Sprzęt komputerowy

Elektronika i informatyka stworzyły osobom z poważnymi dysfunkcjami wzroku, a nawet całkowicie niewidomym, wielkie możliwości dostępu do informacji, wykonywania pracy twórczej i naukowej, pracy zawodowej, a także sprawnego funkcjonowania na co dzień. Komputer z zastosowaniem programu mowy syntetycznej czy monitora brajlowskiego umożliwia swobodne posługiwanie się tym sprzętem, korzystanie z baz danych, arkuszy kalkulacyjnych i innych programów użytecznych. Podobne znaczenie dla słabowidzących mają programy powiększające obraz na monitorze komputera. Techniki te dają również wielką swobodę pracy nad tekstem, czytania tekstów w zapisie cyfrowym, przetwarzania takich tekstów i tworzenia nowych.
Z komputerem wiąże się także Internet – okno na świat. Internet dla ludzi pełnosprawnych jest źródłem informacji, a także pozwala na komunikację z otoczeniem. Dla ludzi niepełnosprawnych sieć internetowa ma jeszcze większe znaczenie. To dzięki internetowi mogą bez wychodzenia z domu skontaktować się np. z biblioteką czy załatwić różne formalności z urzędnikiem. Pełnosprawni do sefrowania po Internecie używają przede wszystkim wzroku. Nasuwa się pytanie: Jak osoby z dysfunkcją wzroku poruszają się po stronach internetowych?
W Polsce w powszechnym użyciu funkcjonują dwa programy czytające Jaws i Window Eyes. Pracuje na nich ok. 90% wszystkich niewidomych korzystających z internetu. Programy wyposażone są w szereg funkcji usprawniających pracę. Informują, w którym miejscu aktualnie użytkownik się znajduje, jakie aktualnie ma otwarte aplikacje, które w danym momencie się otwierają .
Telefon i inne środki łączności

Niewidomi mają ograniczone możliwości samodzielnego chodzenia i podróżowania. Tymczasem, podobnie jak pozostali ludzie, muszą oni kontaktować się z innymi ludźmi, załatwiać wiele codziennych spraw. Z tych powodów tradycyjny telefon, a jeszcze bardziej telefon komórkowy, jest dla niewidomych i słabowidzących niezbędnym urządzeniem elektronicznym.
W Polsce dostępne są telefony SeeYou. Są sto smartfony stworzone z myślą o osobach z dysfunkcją wzroku. Rozwiązania oferowane w ramach projektu SeeYou obejmują: SeeYou Phone –smartfon w całości obsługiwany głosowo, przystosowany do potrzeb osób niewidomych i słabowidzących, SeeYou Mobile – sieć komórkową uzupełnioną m.in. o usługę osobistego asystenta, SeeYou Platform – system operacyjny, zastosowany w SeeYou Phone, umożliwiający przekształcenie określonych modeli telefonów z systemem Android w urządzenia obsługiwane wyłącznie za pomocą głosu oraz SeeYou Apps – wybrane aplikacje, wchodzące w skład SeeYou Platform, które pozwalają na udźwiękowienie konkretnych funkcji telefonu .
Takie rozwiązania umożliwiają załatwianie wielu spraw bez konieczności wychodzenia z domu, chodzenia po mieście i podróżowania. Umożliwiają uzyskanie informacji dotyczących interesujących ich towarów i lekarstw. Pozwalają również na kontakt z przychodnią lekarską. Jest to ważne dla wszystkich niewidomych, a szczególnie dla mieszkujących samotnie, chorych, starszych i ze złożoną niepełnosprawnością.
Inne pomoce rehabilitacyjne

Sprzęt i pomoce rehabilitacyjne pełnią różne funkcje, a ich zastosowanie zależy od wielu czynników. Dlatego trudno jest wymienić wszystkie rodzaje sprzętu i pomocy technicznych. Do narzędzi dostosowanych do możliwości percepcyjnych osób niewidomych i słabowidzących należą też m.in. organizery , testery kolorów, detektory światła, przyrządy do kontroli poziomu nagrywania dźwięków, kontrolery zużycia baterii, przymiary do rozpoznawania nominałów banknotów, kasetki na bilon, obrajlowione pomoce szkolne (np. linijki, ekierki, kątomierze), kubarytmy służące do dokonywania pisemnych obliczeń, globusy i mapy, podstawki do książek, tabliczki do rysunków na folii, brajlowskie suwmiarki, obrajlowione miary, gry (np. obrajlowione karty do gry pasjansowe i brydżowe), układanka Ranżir, gra domino i szachy. Wraz z rozwojem techniki, powstają kolejne pomoce ułatwiające funkcjonowanie osobom z dysfunkcja wzroku.
Stacje telewizyjne, z myślą o osobach z uszkodzonym wzrokiem coraz częściej „dokładają” do filmów dodatkową ścieżkę dźwiękową dla niewidomych. Lektor mówi, co dokładnie robią bohaterowie, a także opisuje otoczenie. Dodatkowy lektor jest ułatwieniem, aby niewidomy mógł w pełni zrozumieć przesłanie filmu.
Reasumując, zaprezentowane sprzęty i wiele innych urządzeń są wielkim ułatwieniem w codziennym życiu niewidomych i niedowidzących. Media dają im niezależność w wielu wymiarach: dzięki mówiącej wadze czy glukometrowi nie są zdani na osoby widzące w codziennych czynnościach. Dzięki rozwiązaniom komputerowym mogą uczyć się i pracować, a przy pomocy nowoczesnego telefonu lub organizera wymieniają się informacjami, czytają, a nawet grają w czasie podróży. Nie da się przecenić roli Internetu, który ułatwia poznawanie świata każdemu, a niepełnosprawni zyskują dzięki niemu najwięcej. Pomoce techniczne dla niewidomych i niedowidzących pomagają im realizować marzenia i pasje, a także spełniać się zawodowo. Dzięki postępującemu rozwojowi techniki, jest coraz więcej nowoczesnych mediów dla osób z dysfunkcją wzroku. Są one także coraz bardziej dostępne dla wszystkich niepełnosprawnych. Tym, którzy nie mają funduszy na zakup niezbędnego sprzętu pomaga Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych, refinansując zakup specjalistycznego oprzyrządowania.


Bibliografia:

1. Kowalski K., Mieszkanie dostępne dla osób z dysfunkcją wzroku, Stowarzyszenie Przyjaciół Integracji, Warszawa 2008,
2. Polski Związek Niewidomych, Osoby niewidome i słabowidzące w przestrzeni publicznej. Zalecenia, przepisy, dobre praktyki, Warszawa 2009,
3. Urbański J., Pomoce techniczne dla niewidomych, Rehabilitacja w praktyce, nr 4/2006,
4. Wdówik P., Wyposażenie ucznia z dysfunkcją wzroku w sprzęt komputerowy [w:] Edukacja równych szans. Uczeń i student z dysfunkcją wzroku – nowe podejście, nowe możliwości M. Paplińska (red.), Uniwersytet warszawski 2008r.,

Strony Internetowe:
1. Sprzęt i pomoce rehabilitacyjne dla niewidomych i słabowidzących [online], [dostęp: 14 kwietnia 2013r.] Dostępny w Internecie: http://www.pzn.org.pl/pl/porady/69-sprzet/117-sprzet-i-pomoce-rehabilitacyjne-dla-niewidomych-i-slabowidzacych.html?start=2
2. Monika Z.: Urządzenia służące niewidomym do orientowania się w przestrzeni [online], [dostęp: 14 kwietnia 2013r.] Dostępny w Internecie: http://www.monikazarczuk.pl/o-niewidomych-pol-zartem-pol-serio/urzadzenia-sluzace-niewidomym-do-orientowania-sie-w-przestrzeni/
3. Sępowicz J.: Zegarki mówiące dla niewidomych i niedowidzących [online], [dostęp: 14 kwietnia 2013r.] Dostępny w Internecie http://www.sempowicz.pl/zegarki-mowiace-dla-niewidomych-i-niedowidzacych
4. Gazeta Praca: W jaki sposób niewidomi korzystają z komputerów? [online], [dostęp: 15 kwietnia 2013r.] Dostępny w Internecie: http://gazetapraca.pl/gazetapraca/1,91829,5210701.html
5. SeeYou - telefon i nowy operator dla niewidomych [online], [dostęp: 14 kwietnia 2013r.] Dostępny w Internecie: http://tech.wp.pl/kat,1031195,title,SeeYou-telefon-i-nowy-operator-dla-niewidomych,wid,15098251,wiadomosc.html