Typy powieści w „Rękopisie znalezionym w Saragossie"

„Rękopis znaleziony w Saragossie” autorstwa Jana Potockiego to jedno z najbardziej interesujących dzieł Oświecenia. Jest to fantastyczna, pełna przygód i zagadek opowieść. Czytając ją nie tylko poznajemy losy bohaterów, ale również możemy przenieść się w ich świat, w którym to co wydaje się być irracjonalne jest racjonalne i odwrotnie. Głównym bohaterem rękopisu jest Alfons van Worden, młody kapitan gwardii walońskiej, który wyrusza w pełną przygód i niebezpieczeństw podróż, a my wraz z nim. Akcja dzieła Jana Potockiego zaczyna się w XVIII-wiecznej Hiszpanii. Początek to dość modny w tych czasach motyw odnalezienia zaginionego rękopisu, na tym oparte są dalsze wydarzenia. Ów rękopis to księga zawierająca opowieści o upiorach, duchach, pełna mistycyzmu i mroczności, a w tym zawierająca niezliczoną ilość różnych rodzajów powieści. Potocki napisał swoją jedyną powieść w języku ówczesnych elit - po francusku. Ponadto zawarł w niej modny wówczas motyw "znalezionego rękopisu", mający utwierdzić czytelnika w prawdziwości przedstawionych wydarzeń, co wcale nie jest niezbędne bo rękopis wciąga na tyle i tak bardzo jest w stanie wzbudzić lęk, a zarazem zachwyt u czytelnika, że jest on w stanie uwierzyć we wszystko co jest tam napisane.
Rękopis podzielony został na 66 rozdziałów, to jest 66 dni z życia naszego bohatera. Z kolei na opowieść o losach Alfonsa składają się także historie, które mimo, że w przeszłości nie miały jako takiego związku z nim samym, to łączą się z nim w teraźniejszości. Biorąc pod uwagę bardzo rozbudowane historie licznych bohaterów można łatwo zauważyć, że jedna opowieść wyłania się z drugiej, a ta z kolei rodzi następną i jeszcze następną. Można w tym się pogubić, ale również właśnie taka budowa rękopisu zachęca do przeczytania kolejnych rozdziałów, w których coraz to nowsi opowiadacze snują swe opowieści, a inni jeszcze je kontynuują dodając coraz to nowsze wątki. I właśnie ten element powieści pozwala nam wytypować jeden z wielu rodzajów powieści jakie zawarł Potocki w swym dziele.
Pierwszy rodzaj jaki zwrócił moją uwagę to powieść szkatułkowa. Ten typ może nie tyle dotyczy bohaterów i ich czynów, ale wiąże się z samą budową powieści. Jak już wspomniałam o tym na początku w rękopisie nie tylko główny bohater opowiada o swoich przygodach. Potocki z biegiem czasu i przygód bohaterów przedstawia nam coraz to nowsze postacie. Każda z nich opowiada swoją historię, a w niej z kolei poznajemy następne osoby, które również opowiadają o sobie. Przykładem takich rozbudowanych opowiadań jest chociażby historia naczelnika cyganów, który opowiada między innymi o Marii de Torres, o hrabim de Penna Velez. Opowiadania te przeplatane są, można by powiedzieć, wtrąceniami, czyli opowieściami Żyda Wiecznego Tułacza i Geometry, a także kolejnymi historiami związanymi z życiem naczelnika Cyganów. Mogłoby się wydawać, że takie przerywanie jednej opowieści drugą może sprawić, że czytelnik zagubi się podczas czytania. Jest to jednak błędne wrażenie, gdyż szkatułkowa budowa powieści nie tylko nie odstrasza od czytania, ale wręcz do niego zachęca. Poznając zaledwie część jednej historii pragniemy poznać jej przebieg i zakończenie, poznając jednak kolejne historie je także chcemy znać i w ten sposób trzeba przeczytać książkę aż do ostatniej strony. Potocki zostawia czytelnika w niepewności co do dalszych wydarzeń. Nazwa „powieść szkatułkowa” nie wzięła się więc z nikąd. Każda historia to kolejna historia, którą czytelnik odkrywa, z tym że w rękopisie tych szufladek jest bardzo dużo i można by powiedzieć, że przyprawią one o zawrót głowy, gdy spodziewając się końca historii, napotykamy na jej kolejny wątek, co z resztą wcale nie jest takie złe.
Jeśli już wspomniałam o powieści szkatułkowej to nie mogę również pominąć powieści rzeki. Mniej znana niż powieść szkatułkowa i mniej dotyczy rękopisu ale jednak w jakimś stopniu jest zastosowana przez Potockiego. Jako całość zdecydowanie jest to powieść szkatułkowa, ale momentami można by powiedzieć, że historie i opowieści naszych bohaterów, które opowiadane są w sposób chronologiczny tworzą jedną całość. Nie można powiedzieć, że powieść rzeka odnosi się do całości książki, gdyż liczne opowiadania przerywane są kolejnymi, a także niejednokrotnie retrospekcjami opowiadających i słuchaczy. Jednakże momentami historie te opowiadane są w miarę możliwości spójnie i chronologicznie. Jak już wcześniej wspomniałam rękopis nie jest powieścią rzeką ale z przymrużeniem oka można by niektóre jego fragmenty zaliczyć do właśnie tego rodzaju.
Kolejnym rodzajem powieści jest powieść społeczno-obyczajowa i może nie tyle co społeczno, ale bardziej obyczajowa. Autor perfekcyjnie wręcz przeskakuje z nastroju w nastrój, idealnie oddaje realia życia różnych grup społecznych jakie tylko umieścił w swym dziele, na przykład życie cyganów, zasady postępowania gwardzistów, w tym głównego bohatera, zasady panujące na dworze i wśród ludzi bogatych. Podobnie jak w innych powieściach Potockiemu nie udało się do końca oddać bezstronnego obrazu realiów życia oraz środowiska w jakim obracali się jego bohaterowie. Nie jest to może wynikiem niedokładności, czy nieumiejętności Potockiego, ile niewielkiej „zawartości” tego rodzaju powieści w rękopisie. Choć i to może być błędne i mylne stwierdzenie bo przecież liczne opisy i bohaterowie sugerują, że rękopis jest powieścią obyczajową. Niełatwo jest jednak stwierdzić to na pewno bo Potocki tak napisał swą powieść, że nie tylko jej treść ale także budowa jest zagadką.
Rękopis zawiera również elementy powieści psychologicznej. I tu także można postawić znak zapytania, bo o ile sam rękopis nie jest powieścią psychologiczną, o tyle jego bohater nosi znamiona postaci nacechowanej psychologicznie. Powieść ta skupia uwagę na przeżyciach wewnętrznych bohaterów, doznaniach, emocjach, sposobie patrzenia na świat. Głównym celem powieści psychologicznej jest ukazanie różnorodnych postaw moralnych i próba określenia motywów, które kierują działaniami bohatera czy bohaterów a także badanie ich stanów psychicznych i relacji z innymi ludźmi. Rękopis spełnia te założenia, bo przecież Potocki w szczególny sposób opisuje przeżycia bohaterów i emocje z nimi związane. Jeśli już mowa o psychologicznym podejściu do sprawy to trzeba zauważyć, że główny bohater bardzo często staje przed trudnym wyborem jakim jest dobro lub zło. Co musi wybrać, by być szczęśliwym? Można by powiedzieć, że w rękopisie bohaterowie wybierają różne podejścia do tych samych spraw. Jedni podchodzą bardziej emocjonalnie, jak na przykład Rebeka lub stanowczo i bez lęku jak na przykład Alfons, który nie zamierza wypierać się swych zasad. Sytuacja, która bardzo często się powtarza to obudzenie się pod szubienicą braci Zota. Alfons, jako kapitan gwardii walońskiej nie lęka się, a ponieważ dał słowo honoru dwóm siostrom poprzedniej nocy podchodzi do zaistniałej sytuacji jak do misji, którą musi wypełnić. Jego przeciwieństwem jest Rebeka, która nie do końca zdaje sobie sprawę z tego co się stało i podchodzi do tego bardziej emocjonalnie. Natomiast podejście geometry jest całkowicie odmienne od zachowań dwóch poprzednich postaci. Geometra podchodzi do tego od strony naukowej, można by powiedzieć, że jest sceptycznie nastawiony do całej tej sytuacji. Jak jednak może on okazywać stosowne do sytuacji emocje, jeśli żyje on we własnym świecie matematyki i nauki?
O ile poprzednie rodzaje powieści tylko częściowo dotyczyły rękopisu, o tyle kolejny rodzaj zdecydowanie zawarł Potocki w swym dziele, a mianowicie jest to powieść awanturniczo-przygodowa. Dlaczego? Choćby dlatego, że powieść ta wywodzi się głównie z opisów i dzienników z podróży. Fabułę stanowią przede wszystkim zdarzenia rozgrywające się w czasie podróży do często nieznanych, egzotycznych krain. Tak jak w przypadku naszego bohatera, który udaje się w niezwykłą podróż. W rękopisie nie tylko Alfonsa dotyczy motyw podróży, gdyż nie on jeden podróżował. Żyd Wieczny Tułacz podróżuje przez większość swego życia i w pewien sposób i nas zabiera w podróż po świecie i obcych krainach. Jest to nietypowa podróż bo przenosimy się w czasy wczesnego chrześcijaństwa, do Egiptu za panowania Kleopatry i wielkich bożków. Są to niesamowite podróże, żeby nie powiedzieć podróże w czasie bo przecież przenosimy się dzięki wyobraźni w odległe nam czasy. Potocki dzięki swemu dziełu dostarcza nam rozrywki, ale również przekazuje nam stosowną wiedzę, nie tylko moralną ale także te edukacyjną. Rękopis opowiada o przygodach Alfonsa van Wordena, kapitana gwardii walońskiej, który niespodziewanie zostaje sam wśród gór. Worden poszukując swych towarzyszy natrafia na szubienice braci Zota i starą, opuszczoną gospodę, w której dane mu jest spotkać dwie córki starego rodu Gomelezów: Eminę i Zibeldę. Spotkanie z nimi staje się dla niego początkiem przerażających przygód. I właśnie słowo „przygoda” w pełni oddaje charakter i rodzaj powieści, bo przecież bez wartkiej akcji i odważnych bohaterów nie byłoby rękopisu.
Warto również wspomnieć, że rękopis zawiera cechy powieści sentymentalnej. Podobnie jak w przypadku powieści psychologicznej to właśnie bohaterowie noszą znamiona tych rodzajów powieści. Powieść sentymentalna przedstawia przeżycia psychiczne o silnym napięciu, ukazująca często uczucia miłosne. Jej bohaterami są przeważnie mieszczanie i ludzie prości, ale i w rękopisie można znaleźć postacie sentymentalne, niekoniecznie należące do wyżej wymienionych stanów.
O ile powieść społeczno-obyczajowa, psychologiczna i sentymentalna odnosi się bardziej do bohaterów niż do samej treści rękopisu, o tyle powieść grozy, zwana także powieścią gotycką jest jak najbardziej adekwatnym rodzajem jaki tylko Potocki mógł umieścić w swym dziele. Oczywiście można by to samo powiedzieć o powieści przygodowej, bo przecież przygoda jest nieodłącznym elementem rękopisu, podobnie zresztą jak i romans, o którym jeszcze nie wspomniałam. Jednak te dwa typy są wręcz oczywiste, bo przecież przygody, romanse, wielkie i mniejsze miłości to standard, a to co wzbudza w nas zachwyt, a przynajmniej u mnie, to element zaskoczenia, jakim jest pojawienie się duchów, upiorów, co najmniej dziwne zachowania bohaterów, czary i to nieodparte wrażenie, że zamiast oświeceniowej powieści czyta się horror i to nie byle jaki, starodawny ale taki któremu niczego nie brakuje do tych współczesnych. Może całość nie jest tak straszna jakby się wydawało na początku, ale większość fragmentów może przestraszyć czytelnika. Nie jest więc zbędna nazwa powieści, która nosi miano powieści grozy. W całym dziele wieje grozą, a strach który dotyczy bohaterów jest również nieodłącznym towarzyszem każdego czytelnika. Jeśli zaś chodzi o drugą, można by powiedzieć wymienną nazwę – powieść gotycka – to także odnosi się ona w sposób konkretny do tego dzieła. Jeśli do tej pory gotyk kojarzył się nam jedynie ze stylem w sztuce, to w trakcie czytania rękopisu kojarzymy bardzo szybko jego drugie znaczenie, które współczesnym kojarzy się z satanizmem, upiorami i złem w jak najbardziej ogólnym i przerażającym tego słowa znaczeniu. Elementy powieści grozy jakie zawarł Potocki w rękopisie to przede wszystkim tajemnicza, a wręcz upiorna atmosfera, poczucie strachu i grozy, ale to można by powiedzieć podejście emocjonalne, jakie towarzyszy zarówno czytelnikowi, jak i bohaterom powieści. Natomiast elementy, wręcz materialne – nie emocjonalne – to przede wszystkim nawiedzone budowle, zamki, opuszczone karczmy, pułapki, śmierć, choroby, szaleństwo, klątwy. Każdy z tych elementów odnosi się do którejś z postaci rękopisu, bardzo często kilka z nich odnosi się do jednej postaci. Charakterystyczną cechą dla powieści grozy są jej bohaterowie, zwykle jest to antynomiczna para, w której jedna ze stron opowiada się po stronie dobra, druga natomiast wybiera zło. Postaciami niekoniecznie demonicznymi, ale mającymi ku temu dobre zaczątki, a to za sprawą Potockiego, były chociażby dwie siostry: Emina i Zibelda, Paszeka oraz dwaj bracia Zota – demoniczne wisielce uuu...!!! Można się bać! Z drugiej strony stoi Alfons – uczciwy kapitan, który nie zamierza splamić swego honoru. Jest nieugięty w swym postanowieniu i nawet siły demoniczne nie będą w stanie zmienić jego postawy. Istotnym elementem powieści jest również zbrodnia lub jakiś czyn, który odciska piętno na fabule, może to być także motyw lub wątek, jak w przypadku rękopisu, gdzie tajemnica rodu Gomelezów jest pośrednią lub też bezpośrednią przyczyną wszelkich działań i zaistniałych sytuacji mających miejsce w rękopisie. Wymowa ideowa powieści jest także nieodzownym elementem, jaki zawarł Potocki w swym dziele. Już sam fakt, że nasz bohater broni swej wiary daje nam do myślenia. Religia, filozofia, wierność i miłość – to idee ponadczasowe, które Potocki w jakiś sposób, można by powiedzieć, że kreuje w swym dziele. Powieść gotycka wywarła ogromny wpływ na powstanie powieści romantycznej i, co po przeczytaniu rękopisu nie wydaje się dziwne, horroru, którego liczne przymioty zawarł Potocki w rękopisie.
Bardzo ważnym elementem rękopisu jest to co nierealne, niedopowiedziane i wprost nie z tego świata – jak nazwać to jednym, odpowiednim słowem? Odpowiedź brzmi: fantastyka. W związku z tym trudno zaprzeczyć, temu że „Rękopis znaleziony w Saragossie” to także powieść fantastyczna. Podobnie jak w wyżej wymienionych typach powieść, tak i teraz nie jest to 100% powieść fantastyczna. Jedynie jej elementy odnoszą się w jakimś stopniu do treści lub do bohaterów rękopisu. Powieść fantastyczną cechuje to, że zwykle przedstawiony jest jakiś świat, byt, postacie, a nawet zjawiska, które mimo, że w normalnym świecie są nierealne, to w świecie przedstawionym w powieści są jak najbardziej realne. Pomińmy jednak to, że we współczesnych czasach autorzy wykreowali takie postacie jak elfy, skrzaty i masę innych dziwnych „stworków”. W rękopisie pojawiają się czarownice, szatany, małe aniołki, magia i... znak zapytania, bo aż do końca powieści nie mamy pewności czy to co realne jest prawdziwe, a to co wydaje się być fantastycznym i nierealnym jest tylko omamem.
Każdy z rodzajów powieści ma większe lub mniejsze znaczenie w rękopisie. Powieść przygodowa, romans, powieść grozy dotyczy większej części tekstu i jej bohaterów – powieść sentymentalna, społeczno-obyczajowa w mniejszym stopniu dotyczy treści a w większym bohaterów. Podobnie jest z powieścią historyczną. Wprawdzie w rękopisie Potocki nie wykreował bohatera historycznego, którego dzieje mógłby opisać. Czy Alfons van Worden jest kimś znaczącym i czy zapisał się na kartach historii? Raczej nie bo jest to postać, którą wykreował Potocki na bohatera, ale nie narodowego lecz głównego bohatera powieści. Z drugiej jednak strony jeśliby spojrzeć na rękopis pod kątem innego rodzaju powieści historycznej to znajdziemy więcej cech wspólnych dzieła Potockiego z tymże typem powieści. Powieść pamiętnikarska w jakiś sposób dotyczy rękopisu, bo Alfons spisując swe dzieje, zapewne świadomie napisał swój własny pamiętnik. Jeśli jednak niewłaściwie to brzmi to można także powiedzieć, że jest to dziennik, a nawet pewniej tak jest, ponieważ prowadzony jest on skrupulatnie, dokładnie i z dnia na dzień. Potocki pisząc rękopis stworzył niezwykle dokładny diariusz z podróży. Zwykle diariusze dotyczyły wypraw wojennych, ale i w tym wypadku można potraktować rękopis ulgowo i powiedzieć, że jest to diariusz ze względu na osobę, która go spisywała, a mowa tu o Alfonsie, który jest nikim innym jak tylko wojskowym!
Czytając rękopis odnalazłam w nim także cechy powieści kryminalnej. Może się to wydawać dziwne i niewłaściwe dla dzieła Potockiego ale mimo iż powieść kryminalna traktuje o zbrodni i metodach jej wykrycia, to jednak jedna z jej odmian, a mianowicie powieść sensacyjno-awanturnicza zawiera cechy, które Potocki umieścił w rękopisie. Oprócz motywów zbrodni, które Potocki zastąpił długą i tajemniczą historią rodu Gomelezów i większymi i pomniejszymi „przestępstwami” (w tym kłamstwami, bo przecież w rękopisie podobnie jak w typowej powieści kryminalnej wszystko jest zawiłe i niejasne aż do rozwikłania zagadki) można też zauważyć drugi element ważny dla powieści sensacyjno-awanturniczej, a mianowicie niezwykłe przygody bohatera, który ma szansę wcielić się w detektywa, o ile nie jest nim od samego początku. W tym wypadku detektywem jest Alfons, który stara się dociec kto jest „zły” a kto „dobry”. Nie jest to łatwe zadanie, gdyż jego „śledztwo” staje się coraz bardziej zawiłe i pojawia się coraz więcej postaci, które mają wiele wspólnego z historią rodu Gomelezów, a jak się później okazuje także z jego historią. Ciekawą rzeczą jaką można zauważyć w rękopisie jest to, że bohaterowie Potockiego odgrywają różne role. Tak jak na przykład Alfons, który zdawać by się mogło prowadzi pewnego rodzaju śledztwo i to on jest panem sytuacji, oczywiście to złudzenie, a za chwilę staje się ofiarą, na którą wszyscy polują.
Jeśli już mowa o powieści sensacyjno-awanturniczej, która wywodzi się z kryminału to trzeba też zauważyć, że inny rodzaj powieści o podobnych cechach umieścił też Potocki w rękopisie. Jest to powieść sensacyjna, która wywodzi się ze średniowiecznych romansów rycerskich, a która teraz ma nieco inne znaczenie niż kiedyś. Jedną z nielicznych cech jakie umieścił Potocki w swym dziele to szybka akcja (bo pomimo licznych i rozbudowanych historii wszystko przebiega w szybkim tempie) i szybkie zwroty akcji. Choć w rękopisie z tymi zwrotami akcji jest różnie, gdyż dotyczą one raczej tego kto kogo kocha i kto jest zły albo dobry. To co różni powieść sensacyjną od rękopisu to to, że w powieści sensacyjnej autor nie skupia się na bohaterze i na miejscach, w których się znajduje, jego bohaterowie nie są nacechowani emocjonalnie i raczej nie ma miejsca na jakieś rozbudowane opisy, bo są one pobieżne i mają na celu zaspokojenie ciekawości czytelnika w takim stopniu, by mógł on wiedzieć kim jest bohater ale by jego głowy nie zaprzątały jakieś niepotrzebne opisy. Wspólną cechą rękopisu i powieści sensacyjnej jest to, że w przypadku akcji utworu dużą rolę odgrywa przypadkowość, nieoczekiwane zbiegi okoliczności, które mają na celu dalsze dynamizowanie dzieła.
Na koniec zostawiłam rodzaj powieści, z którego wywodzi się większa część powieści. Tak więc jak by na to nie spojrzeć to na pewno romans jest typem powieści, który jest nieodłącznym elementem rękopisu. Romans jako gatunek literacki obfituje w liczne zawiłe sytuacje, intrygi, nieprawdopodobne wydarzenia i zbiegi okoliczności. Tematyka ma najczęściej charakter awanturniczo-miłosny, co można by powiedzieć nawet bez uzasadniania, że jest to w rękopisie. Na ogół romans przedstawia perypetie kochanków, tematykę od życia codziennego, aż do bohaterskich czynów, których uwieńczeniem jest nic innego jak... miłość. Rękopis odbiega nieco od romansu, ale nie samą treścią i postaciami, lecz tym że w romansie wszystko jest oczywiste i przeważnie z góry przewidziane, a w rękopisie sytuacja jest zagmatwana i niełatwo jest się domyślić zakończenia. Można by się pokusić o śmiałe stwierdzenie, że postać Alfonsa to dzielny rycerz z gotyckich romansów ukazany w krzywym zwierciadle. Potocki wyśmiewa nie tylko Alfonsa ale również innych bohaterów. Między innymi dwie siostry, które wcale nie są szatanami, lecz kobietami, które mają za zadanie uwieść Alfonsa i przedłużyć sławny ród Gomelezów. Oczywiście kobiecy spryt pozwala im wykonać wyznaczone zadanie, ale nie jest to tylko ich zasługa bo przecież bez Alfonsa plan ten by się nie powiódł. Romans ma na celu nie tylko przedstawienie przygód bohatera, jego miłości w sposób poważny. Bardzo często zdarza się że cała sytuacja i jej postacie są przedstawione humorystycznie, można by powiedzieć że wręcz groteskowo a wszystko sprowadza się do jednej wielkiej błazenady. W końcu Alfons daje się wykorzystać dwóm przebiegłym kobietom. Wprawdzie on sam myśli, że zachowuje się honorowo co oczywiście jest jedną wielką pomyłką. Podobnie Emina i Zibelda w oczach czytelników są szatanami, pomiotami zła, a na końcu jednak wychodzi na jaw, że to tylko perfidnie przygotowana intryga. Wszystko jest inne niż by się na początku wydawało. Paszeka jest oszustem, a jego opętanie to tylko gra, dosłownie bo jest on tak dobrym aktorem, że nie tylko postacie rękopisu dają się nabrać, czytelnicy także nie domyślają się prawdy. Nie ma wielkich miłości, które Potocki zapowiadał, bo przecież wszystkie te zdarzenia mogły prowadzić tylko do jednego a jednak sytuacja zmieniała się diametralnie. Nic nie jest takie jak się wydawało na początku. Wprawdzie geometra zakochał się w Rebece, ale to jest miłość „pierwszego planu”. Z wielkim zniecierpliwieniem czekamy na to aż Alfons rozwiąże wszystkie zagadki i będzie szczęśliwy, a tu kolejna niespodzianka: Alfons staje się ofiarą i to podwójną bo można o nim powiedzieć, że to „ofiara losu”, a szkoda bo zapowiadał się dobry romans, którego zakończenie odbiega nieco od typowych romansów.
I to już tyle rodzajów powieści jakie miałam okazję przedstawić. Zapewne jest ich o wiele więcej bo rękopis jest tak rozbudowany i napisany tak szczegółowo, że co tylko się chce można tam znaleźć. Wydawać by się mogło, że rękopis to poważna, a wręcz straszna powieść, która ma wiele cech wspólnych z współczesnymi horrorami, a jednak jest to jakiś rodzaj parodii, bo nic nie jest takie jak się wydaje, nikt nie mówi prawdy, a nawet jeśli to ta prawda jest zawsze obrócona przeciwko mówiącemu. Nawet te wszystkie rodzaje powieści to jedna wielka farsa, bo przecież bohater wykorzystany, zarówno psychicznie jak i fizycznie (mowa tu o Alfonsie) nie nadaje się na postać psychologiczną w prawdziwym tego słowa znaczeniu. Oczywiście w pierwszych rozdziałach książki wszystko jest inaczej przedstawione dlatego też te wszystkie typy powieści można było odnaleźć w rękopisie. Jednak podczas dalszego zaznajamiania się z treścią książki można zauważyć, że groza jaka panowała na początku powoli znika a w jej miejscu pojawia się myśl, że Potocki wyśmiewa zabobony, kabałę i wszystko co jest z nią związane. Nagle uświadamiany sobie, że wszystkie duchy, które pojawiły się w rękopisie miały nadzwyczaj ludzkie cechy i ludzkie potrzeby, właściwie nawet ludzkie przywary. To co się nie zmienia to liczne przygody bohaterów. Jeśli jednak ktoś myśli, że to krytyka rękopisu to się myli bo to jak rozwinął wszystkie wątki Potocki to kolejna zaleta tego dzieła. Normalnie spodziewalibyśmy się jednej z dwóch wersji zakończenia, że albo zwycięża dobro i wszystko co było złe było złudą, albo to co było nierealne stało się prawdą i w pewnym sensie zwyciężyło zło. Tak się jednak nie stało bo dzięki inwencji twórczej Potockiego dostaliśmy zakończenie takie jakiego byśmy się nie spodziewali, a mianowicie jedną wielką intrygę, która czyni z postaci kogoś kim na początku książki nie byli.
Warto zauważyć, że mało jest takich książek z tak rozbudowanymi wątkami i tak licznymi rodzajami powieści zawartymi w ich treści. „Rękopis znaleziony w Saragossie” to prawdziwa „mieszanka wybuchowa”. W jego treści zawarł Potocki powieść grozy, przygodową , awanturniczą, fantastyczną, historyczną, romans, powieść kryminalną, sentymentalną, sensacyjną i szczerze mówiąc nie wiem co jeszcze. Chciałoby się powiedzieć, że oprócz tajemnic i zagadek jakie zawarł Potocki w samym rękopisie, zawarł jeszcze jedną zagadkę: ile jeszcze i jakich typów powieści powinniśmy się doszukiwać w tym dziele?