Awans zawodowy nauczycieli - fazy i wymagania

Badania pedagogiczne w ostatnich latach poświęcają wiele uwagi nauczycielowi, jego kompetencjom, doświadczeniu, postawom. Wielu badaczy twierdzi, że to nauczyciele, traktowani jako cała grupa zawodowa, decydują o powodzeniu reform oświatowych i jako taka powinna zostać lepiej poznana.
O ile jeszcze w latach sześćdziesiątych przyglądanie się pracy nauczyciela polegało głównie na opisywaniu poszczególnych etapów procesu nauczania i badaniu jego rezultatów, to kolejna dekada przyniosła wiele zmian. Zauważono, że skupianie się na analizowaniu kolejnych etapów procesu nauczania sprawiło, że stracono z oczu wiele indywidualnych cech nauczycielskich o kluczowym znaczeniu w nauczaniu. Lata osiemdziesiąte poszły jeszcze dalej – zapoczątkowały etap badań skoncentrowanych na wiedzy nauczycieli, ich sposobie myślenia i podejmowaniu decyzji.
Ostatnie kilkanaście lat badań nad nauczycielami przyniosło kolejne zmiany. Zaczęto śledzić wiedzę i przekonania istniejące poza praktyką nauczania, jednak wpływające na nią w istotny sposób. Studia te zaczęły rodzić pytania o istotę wiedzy nauczycielskiej oraz jakościowe zróżnicowania jej typów.
Jednym z rezultatów zmian w myśleniu o zawodzie nauczyciela jest akceptacja faktu, że pełne przygotowanie do pracy nauczyciela nie jest możliwe.
Wcześniejszy pogląd w tej kwestii opierał się na milczącym założeniu, że nauczyciel może być w pełni przygotowany do swej pracy, co z kolei wiązałoby się z istnieniem jakiegoś wzorca przygotowania zawodowego nauczycieli pozwalającego określić tę wiedzę i umiejętności, które składają się na pełne kwalifikacje zawodowe. Sama jednak istota pracy nauczycielskiej sprawia, że kompetencje, których wymaga, pozostają w ciągłym ruchu, stale wymagają zmiany i nigdy nie są „gotowe”.
Mimo że wiele elementów otoczenia, w którym pracuje nauczyciel, jest stałych i pozornie stabilnych, to jednak nauczyciel zawsze ma do czynienia z człowiekiem, działa zatem w niepowtarzalnych sytuacjach edukacyjnych. Niepowtarzalne sytuacje i problemy wymagają z kolei niepowtarzalnych rozwiązań i bardzo rzadko można tu w pełni polegać na posiadanej już wiedzy zawodowej, jakkolwiek wartościowej. Wiedza i doświadczenie zawodowe nauczyciela okazują się zawsze prowizoryczne i niepełne w obliczu faktu, że każdy uczeń jest inny i że każdy z osobna z dnia na dzień staje się kimś innym, zmieniając się w nie dającym się ściśle zaplanować ani do końca przewidzieć kierunku. Wymaga to zatem nie tyle odtwarzania, co codziennego tworzenia indywidualnego sposobu kontaktu z uczniem.
Drugim ważnym czynnikiem wpływającym na podanie w wątpliwość istnienia wzorca kompetencji, które stanowią o pełnym przygotowaniu nauczyciela do pracy, jest jej komunikacyjny charakter. Celem w działalności edukacyjnej jest intencja wzajemnego porozumienia, nie istnieje więc stały zestaw środków, który pozwoliłby na jego osiągnięcia. Środki, którymi posługuje się nauczyciel w swojej pracy, nie są narzędziami służącymi do przekształcania drugiej osoby, lecz sposobami, za pomocą których porozumiewające się osoby wyrażają siebie, za pomocą których dają znać partnerowi rozmowy, kim są, jak rozumieją świat i za jakimi wartościami się opowiadają. Są one zawsze czymś osobistym, zawsze wyrażają osobowość tego, kto się nimi posługuje, a przy tym nigdy nie są przez tego kogoś w pełni uświadamiane i kontrolowane.
Skoro zatem nauczyciel wykonuje swoją pracę nie tylko wykorzystując posiadaną wiedzę, ale komunikuje się z uczniami poprzez swój cały sposób bycia, o kształceniu zawodowym nauczycieli należy myśleć jako o procesie trwającym przez cały okres ich aktywności zawodowej.
Konsekwencją niepowtarzalności sytuacji edukacyjnych i komunikacyjnego charakteru pracy nauczyciela jest fakt, że przygotowanie zawodowe obejmuje całą jego osobę i nie kończy się dopóty, dopóki nauczyciel jest aktywny zawodowo.
Myślenie o zawodzie nauczyciela uwzględniające scharakteryzowane wyżej swoiste cechy tego zawodu, musi opierać się na następujących fundamentach:
• uznanie w punkcie wyjścia, iż z racji niepowtarzalności sytuacji edukacyjnych oraz komunikacyjnego charakteru pracy nauczyciela przygotowanie do tej pracy obejmuje całą osobę nauczyciela i jest stale prowizoryczne, wciąż pozostające w rozwoju;
• rozszerzenie rozumienia kompetencji zawodowych nauczyciela tak, żeby obejmowało ono całe doświadczenie osobowe, nie tylko kompetencje instrumentalne;
• uznanie, że rozwój w tym zawodzie podlega tej samej logice, co rozwój, osoby, nie zaś jakichś wybranych i oddzielonych od całości ludzkiego doświadczenia umiejętności;
• założenie, iż działalność edukacyjna prowadzona dla nauczycieli jest zawsze wspomaganiem ich rozwoju i powinno uwzględniać zarówno rodzaj kompetencji, których rozwój ma promować, jak i logikę tego rozwoju oraz aktualne zaawansowanie w rozwoju tych nauczycieli, do których jest kierowane.

Przyjmując powyższe założenia, należy również uznać za niemożliwe wyliczenie wszystkich kompetencji, które powinien posiadać nauczyciel. Niemniej jednak, można je umieścić w dwóch grupach: wiedza praktyczno-moralna i wiedza techniczna. Wiedza praktyczno-moralna to doświadczenie, które nabywamy w szeroko pojętej praktyce komunikacyjnej, z którego czerpiemy całościowe wizje świata i zasady moralne normujące nasze postępowanie. Wiedza techniczna z kolei umożliwia osiąganie ustanawianych przez człowieka celów, tj. wskazuje pożądane cele, dostarcza wiadomości o metodach ich osiągania oraz określa warunki, od których ono zależy.
W zawodzie nauczyciela kompetencje techniczne mają ograniczony zakres zastosowania. Sprawiają, że nauczyciel jest w stanie skutecznie zaprojektować i zorganizować wąsko pojęty proces nauczania; nie mogą jednak – z racji komunikacyjnego charakteru pracy nauczyciela – mieć wpływu na szeroko pojęty proces wychowania. Sięgając po określone środki, nauczyciel w pierwszym rzędzie odwołuje się do własnych kompetencji praktyczno-moralnych, w nich szukając odpowiedzi na pytanie o metody właściwe dla konkretnej sytuacji edukacyjnej.

Tak rozumianemu zawodowi nauczyciela i jego kompetencji odpowiada koncepcja rozwoju zawodowego polegającego na równoległej i powiązanej ze sobą ewolucji kompetencji praktyczno-moralnych i technicznych. Zaczyna się ona etapem wchodzenia w rolę zawodową, poprzez pełną adaptację w tej roli, ku fazie twórczego jej przekraczania.
Pomimo różnego charakteru obydwu rodzajów kompetencji, logika ich rozwoju jest taka sama. Kieruje nią tendencja do wzrastającej niezależności człowieka od presji zewnętrznego otoczenia. W tym ujęciu „rozwijać się” oznacza nabywać zdolność uwalniania się od presji doraźnych, zarówno od okoliczności narzucających człowiekowi gotowe odpowiedzi na pytania praktyczno-moralne, jak i gotowe odpowiedzi na pytania techniczne.
Zgodnie z tą logiką, rozwój zawodowy nauczyciela przebiega w trzech stadiach:
1. Stadium przedkonwencjonalne – wchodzenie w rolę zawodową. W tej fazie nauczyciel przede wszystkim kopiuje te wzorce zachowania, które są typowe w jego otoczeniu i które w jego ocenie zapewniają sprawne przystosowanie się do otoczenia. Wyborowi określonych wzorców nie towarzyszy pełne ich rozumienie ani świadomość założeń, z jakich one wynikają.
2. Stadium konwencjonalne – pełna adaptacja w roli zawodowej. W tej fazie nauczyciel rozumie racje uzasadniające konkretne zachowania i same wzorce będące ich konsekwencją, ale racje te pochodzą z zewnątrz. Nauczyciel posługuje się wiedzą i umiejętnościami sprawnie, ale odtwórczo i bezkrytycznie. W tej fazie nauczyciel dąży do sprostania określonej uświadomionej konwencji, czyli przepisowi roli zawodowej utrwalonemu w tradycji i wiedzy pedagogicznej. Akceptuje tę konwencję: wyznaczane przez nią cele działania, reguły pełnienia roli i jej uzasadnienia; jednocześnie pozwalając sobie na zmiany środków działania. Nauczyciel w tej fazie sprowadza w zasadzie swoją rolę zawodową do podporządkowania się konwencji i nie widzi potrzeby dyskusji z jej zasadnością. Pracuje najefektywniej przy ściśle określonych wymaganiach i nie akceptuje zmian, które naruszałyby przyjętą konwencję i ich dotychczasowe sposoby działania.
3. Stadium postkonwencjonalne – faza twórczego przekraczania roli zawodowej. Nauczyciel w tej fazie krytycznie posługuje się wiedzą, co prowadzi do rewizji instytucjonalnie zdefiniowanej roli zawodowej, do poszukiwania własnych uzasadnień tej roli, wreszcie do modyfikowania związanych z tą rolą standardów praktyczno-moralnych i technicznych. O ile w poprzednim stadium wszelkie działania nauczyciela uzasadnione były istniejącą konwencją, w tej fazie uzasadnia je tożsamość autonomiczna, czyli taka definicja obowiązków zawodowych, która bierze się z rozumienia własnej osoby jako integralnej całości. Na tym poziomie nauczyciel zrównuje obowiązki zawodowe z zobowiązaniami moralnymi, jakie ma sam wobec siebie.

Z badań przeprowadzonych w latach 2000–2002 dotyczących trzech stadiów rozwoju zawodowego nauczycieli wynika , że nauczyciele w stadium przedkonwencjonalnym mają wysoką potrzebę gratyfikacji zewnętrznej i wzrostu poczucia własnej wartości pod wpływem okazjonalnego sukcesu, a także wysoką potrzebę zewnętrznej aprobaty i bezpieczeństwa w działaniu. Dla nauczycieli w tej fazie ważne są ochrona siebie i partykularny interes.
Badani nauczyciele wchodzący w zawód charakteryzowali się duża niespójnością zachowań i zantagonizowaniem potrzeb. Z jednej strony, nauczyciel ma potrzebę uznania swej pracy, ale bez narażania się na konflikt i ryzyko. Z drugiej strony, manifestuje odporność na trud w realizacji podjętych zadań i determinację w finalizowaniu własnych przedsięwzięć bez zewnętrznego wsparcia.
W stadium konwencjonalnym nauczyciel jest świadomy konwencji, której ma sprostać i w pełni ją respektuje. W przypadku badanych nauczycieli znajdujących się w tej fazie, próbowano znaleźć odpowiedzi na pytania, czym jest dla badanych utożsamienie się z rolą i które stwierdzenia dotyczące utożsamienia się z rolą uzyskują najwyższą akceptację, a które najniższą. Ustosunkowując się do stwierdzeń charakteryzujących stadium konwencjonalne, nauczyciele najbardziej akceptowali podporządkowanie się roli zawodowej oraz dyscyplinie pilnej realizacji jej założeń. Wskazywali, że bardzo im pomaga precyzyjne określenie wymagań. Wyniki badań świadczą o przeświadczeniu nauczycieli, że wszystko można precyzyjnie określić, zaplanować i wykonać, co – jak już wspomniano – nie jest możliwe ze względu na komunikacyjny charakter tej pracy.
Stadium postkonwencjonalne wiąże się z tworzeniem przez nauczyciela własnej konwencji, z narodzinami osoby autonomicznej. Badani nauczyciele będący w tej fazie rozwoju generalnie wysoko akceptowali wszystkie stwierdzenia dotyczące „autonomicznego Ja”.

Jak każdy proces rozwojowy, rozwój zawodowy nauczycieli nie odbywa się automatycznie i może się zatrzymać na którymś z etapów. Najczęściej jest to stadium konwencjonalne, czyli pełna adaptacja zawodowa. Prawie 65% nauczycieli zatrzymuje swoje wykonawstwo zawodu na tym poziomie . Należy podkreślić, że będąc w tej fazie, nauczyciel przeważnie nie podlega działaniom bodźców zewnętrznych, które motywowałyby go do dalszej pracy nad własnym rozwojem. Poza tym, o ile rozwiązań konwencjonalnych można nauczycieli nauczyć, to nie jest możliwe nauczenie kogokolwiek postkonwencjanalnych form rozumienia i działania. Ten poziom rozwoju nauczyciel może osiągnąć tylko dzięki własnej pracy i wysiłkowi, a jego motywacja uwarunkowana jest bardzo różnymi czynnikami, poczynając od cech osobowościowych i na organizacji i zasadach obowiązujących w konkretnej szkole kończąc.
W literaturze wymienia się również inne przyczyny tej stagnacji. Po pierwsze, wykonywanie zadań zewnętrznie narzuconych traktowane jest przez nauczyciela jako dobre spełnianie obowiązku i sprawia satysfakcję, ponieważ, jak już zauważono, na tym etapie rozwoju sprostanie oczekiwaniom społecznym jest wystarczającą gratyfikacją. Po drugie, nauczyciel nie ma potrzeby działania we własnym imieniu i na własną odpowiedzialność, bo nie ma woli przezwyciężania swoich ograniczeń ani w zakresie kompetencji technicznych, ani praktyczno-moralnych. Jeśli nawet nauczyciel rozważa możliwość podjęcia takich działań, to na tym etapie rozwoju nie jest jeszcze skłonny podjąć ryzyko i ponieść „koszty” jego realizacji. Woli działać w wygodnych i oswojonych ramach, nie uchybiając przyjętej konwencji ani normom grupowym. Wreszcie, zatrzymanie rozwoju na poziomie konwencji roli może być wynikiem zupełnego braku oczekiwań i stosownych bodźców ze strony środowiska szkoły. Jeśli nauczyciel bywa nagradzany za działania niewykraczające poza oczekiwania szkoły, nie chce narażać się na ewentualną dezaprobatę. Jednak, zwłaszcza w czasach globalnych zmian gospodarczo-politycznych i idących za nimi zmian myślenia o zadaniach oświaty i samym zawodzie nauczyciela, opieranie się na tym, co pewne i dotychczas sprawdzone, wcale nie musi być najlepszą strategią; jeśli nawet nie dla kilku nauczycieli, którzy, mniej lub bardziej świadomie, wybrali taką ścieżkę, to na pewno dla ogółu nauczycieli i przyszłości oświaty w ogóle. Przestrzeganie konwencji roli warunkuje działania nauczyciela w klasie szkolnej i jemu samemu daje satysfakcję. Możliwe, że satysfakcjonuje też krótkowzrocznych zwierzchników. Jednak w ramach konwencji roli zawodowej nauczyciel jest w stanie zapewnić uczniowi jedynie rozwój oparty na funkcjonowaniu mechanizmu zależności i autorytecie władzy. Jeśli jednak rzeczywistość szkolna ma nadążać za rzeczywistością ekonomiczną, do zmiany poglądu na to, co mają umieć uczniowie i czym jest wiedza, należy dodać również zmianę w myśleniu o zawodzie nauczyciela – tak, żeby była ona widoczna nie tylko w pracach pedagogicznych.

W opracowaniach dotyczących rozwoju zawodowego nauczycieli spotyka się również wyróżnienie trzech elementów rozwoju zawodowego, które należy uwzględnić w każdej jego fazie. Są to elementy :
• zewnątrzosobowe (jakość nauczania),
• międzyosobowe (stosunki z uczniami i ich uczenie się),
• wewnątrzosobowe (cele i sens kształcenia szkolnego).
Sfera zewnątrzosobowa nauczania obejmuje aspekty techniczne znajomości przedmiotu nauczania i umiejętności pedagogicznych. Rozwój tej sfery odbywa się poprzez uczestnictwo w kursach doskonalenia zawodowego ukierunkowanych na unowocześnienie wiedzy nauczycieli czy na podniesienie umiejętności dydaktycznych.
Kwalifikacje interpersonalne nauczyciela obejmują umiejętności komunikowania się, motywowania, obiektywnego i uczciwego oceniania, empatię. Rozwojowi nauczyciela w tej sferze służą kursy poświęcone wychowaniu, dyscyplinie, pracy zespołowej, kierowaniu klasą.
Sfera wewnatrzosobowa nauczyciela wiąże się z jego poczuciem misji, kierowaniem się w pracy wyrazistymi wzorcami osobowymi. Na sferę tę składają się omówione wcześniej kompetencje praktyczno-moralne nauczyciela.

Ciekawym spojrzeniem na rozwój zawodowy nauczycieli są modele, z pomocą których można analizować stosunek nauczycieli do kariery zawodowej, a których treścią są ich wzorce myślowe, dotyczące siebie, nauczania i wykształcenia. W literaturze wymienia się kilka takich modeli; tu zaprezentowany zostanie model opracowany przez C.D. Glickmana, klasyfikujący nauczycieli na podstawie ich kompetencji poznawczych (techniczna strona nauczania) i emocjonalnego zaangażowania (przynależność i oddanie).
Różne kombinacje tych cech dają cztery typy nauczycieli:
1. Wyrzutek to ktoś o niskim zaangażowaniu i niskich kompetencjach. Nie rozumie zadań stojących przed szkołą i nie dba o nie. Nie ceni też wiedzy ani umiejętności, które ma przekazać, jego kontakty z uczniami są również ubogie.
2. Zapaleniec (wysokie zaangażowanie, niskie kompetencje) jest bardzo oddany, ale nie bardzo rozumie jakiej sprawie. Pierwszy zgłasza się do wszelkich komisji i nowych zadań, ale równie często porzuca jeden obowiązek na rzecz kolejnego.
3. Obserwator (wysokie kompetencje, niskie zaangażowanie) nie włącza się w rozwiązywanie i realizację żadnych zadań, choć doskonale je rozumie. Trzyma się na uboczu i komentuje, chętnie krytykując pracę innych.
4. Zawodowiec (wysokie kompetencje i zaangażowanie) jest oddany celom szkoły, a jego oddanie opiera się na solidnej wiedzy i wyraża w działaniu. Wszelkie przedsięwzięcia realizuje skutecznie, łącząc interes osobisty z interesem organizacji.
Zrozumienie powodów, dla których nauczyciel znalazł się w danej ćwiartce, to jedno z ważniejszych zadań programu rozwoju zawodowego kadry danej szkoły. Mogą to być powody osobiste i wcześniejsze doświadczenia zawodowe. może się również zdarzyć, że to kultura szkoły sprzyja temu, że nauczyciel znalazł się w określonej ćwiartce – chociaż tu oddziaływania są wzajemne.

Z uwagi na wszystkie aspekty charakteru pracy nauczyciela, wielość elementów trudno mierzalnych, opracowanie systemu awansu zawodowego nauczycieli, który uwzględniałby wszystkie, jeszcze się nie udało. Niemniej jednak po 10 latach od transformacji ustrojowej, w Polsce wprowadzono system, który miał odróżniać lepszych nauczycieli od gorszych, tych pierwszych gratyfikując kolejnym stopniem awansu zawodowego. Jednak kryteria, od których uzależniono uzyskanie tych stopni, w niewielkim stopniu odzwierciedlają cele, którym miały służyć. Nie udało się tego zmienić do dziś, mimo kilku nowelizacji przepisów, które od tamtej pory weszły w życie.
Przepisy regulujące status i awans zawodowy nauczycieli w Polsce to Karta Nauczyciela oraz Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 1 grudnia 2004 r. w sprawie uzyskiwania stopni awansu zawodowego przez nauczycieli.

Zgodnie z Kartą Nauczyciela, istnieją cztery stopnie awansu zawodowego nauczycieli:
1) nauczyciel stażysta,
2) nauczyciel kontraktowy,
3) nauczyciel mianowany,
4) nauczyciel dyplomowany.

Warunkiem nadania nauczycielowi kolejnego stopnia awansu zawodowego jest:
• spełnienie wymagań kwalifikacyjnych do zajmowania stanowiska nauczyciela,
• odbycie stażu zakończonego pozytywną oceną dorobku zawodowego nauczyciela,
• uzyskanie akceptacji komisji kwalifikacyjnej po przeprowadzonej rozmowie w przypadku nauczyciela stażysty,
• zdanie egzaminu przed komisją egzaminacyjną w przypadku nauczyciela kontraktowego,
• uzyskanie akceptacji komisji kwalifikacyjnej po dokonaniu analizy dorobku zawodowego nauczyciela i przeprowadzonej rozmowie w przypadku nauczyciela mianowanego.

Osoba nieposiadająca stopnia awansu zawodowego z dniem nawiązania stosunku pracy w szkole uzyskuje stopień nauczyciela stażysty.
Wszyscy nauczyciele ubiegający się o wyższy stopień awansu zawodowego muszą odbyć staż. Niezależnie od stopnia awansu zawodowego, wszyscy nauczyciele rozpoczynają staż z dniem 1 września, na swój wniosek skierowany do dyrektora szkoły. Tylko nauczyciel stażysta rozpoczyna staż bez złożenia wniosku.

Szczegółowe zadania oraz wymagania kwalifikacyjne, jakie powinien spełnić nauczyciel odbywający staż na dany stopień awansu zawodowego, określają przepisy Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 1 grudnia 2004 r. w sprawie uzyskiwania stopni awansu zawodowego przez nauczycieli. Dalsza część pracy, traktująca o formalnych wymaganiach wobec nauczycieli ubiegający się o kolejny stopień awansu zawodowego, została opracowana na podstawie tego rozporządzania.

Niezależnie od stopnia awansu zawodowego nauczyciela odbywającego staż, dyrektor szkoły powinien zapewnić mu odpowiednie warunki do:
1) obserwacji zajęć dydaktycznych, wychowawczych oraz innych prowadzonych w szkole, w szczególności zajęć prowadzonych przez nauczyciela tego samego przedmiotu lub rodzaju zajęć w tej samej lub innej szkole;
2) udziału w formach kształcenia ustawicznego, jeżeli wynika to z zatwierdzonego planu rozwoju zawodowego i potrzeb szkoły;
3) korzystania z pomocy merytorycznej i metodycznej poradni psychologiczno – pedagogicznej lub innych placówek i instytucji oświatowych.

Nauczyciel stażysta ubiegający się o stopień nauczyciela kontraktowego
Nauczyciel stażysta przedkłada dyrektorowi szkoły projekt planu rozwoju zawodowego w terminie 20 dni od dnia rozpoczęcia zajęć. Dyrektor szkoły musi ten projekt zatwierdzić w terminie 30 dni od dnia rozpoczęcia zajęć lub zwrócić go nauczycielowi do poprawy. W takim przypadku nauczyciel zobowiązany jest niezwłocznie poprawić projekt planu rozwoju zawodowego zgodnie z zaleceniami dyrektora szkoły i ponownie przedłożyć projekt. Staż nauczyciela stażysty trwa 9 miesięcy. Plan rozwoju może być zmieniany w trakcie trwania stażu, za zgodą dyrektora szkoły. Z kolei w ciągu 30 dni od dnia zakończenia stażu nauczyciel składa dyrektorowi szkoły sprawozdanie z realizacji planu rozwoju zawodowego.
Zadania szczegółowe dla nauczyciela stażysty ubiegającego się o awans na stopień nauczyciela kontraktowego przedstawiają się następująco:
1) nauczyciel powinien poznawać organizację, zadania i zasady funkcjonowania szkoły, w tym:
a) przepisy związane z funkcjonowaniem szkoły;
b) sposób prowadzenia dokumentacji obowiązującej w szkole;
c) przepisy dotyczące zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunków nauki i pracy;
2) nauczyciel powinien uczestniczyć jako obserwator w zajęciach prowadzonych przez opiekuna stażu lub innych nauczycieli, w wymiarze co najmniej jednej godziny zajęć w miesiącu, oraz omawiać z prowadzącym obserwowane zajęcia;
3) nauczyciel powinien prowadzić zajęcia z uczniami, w obecności opiekuna stażu lub dyrektora szkoły, w wymiarze co najmniej jednej godziny zajęć w miesiącu, oraz omawiać je z osobą, w obecności której zajęcia zostały przeprowadzone;
4) nauczyciel powinien uczestniczyć w wewnątrzszkolnych formach doskonalenia zawodowego nauczycieli.
Pozostałe wymagania niezbędne do uzyskania stopnia nauczyciela kontraktowego obejmują:
1) znajomość organizacji, zadań i zasad funkcjonowania szkoły, w której nauczyciel odbywał staż;
2) umiejętność prowadzenia zajęć w sposób zapewniający właściwą realizację statutowych zadań szkoły, w której nauczyciel odbywał staż;
3) znajomość środowiska uczniów, ich problemów oraz umiejętność współpracy ze środowiskiem uczniów;
4) umiejętność omawiania prowadzonych i obserwowanych zajęć.

Nauczyciel kontraktowy ubiegający się o stopień nauczyciela mianowanego
Nauczyciel kontraktowy przedkłada dyrektorowi szkoły projekt planu rozwoju zawodowego razem z wnioskiem o rozpoczęcie stażu, czyli nie później niż w ciągu 14 dni od dnia rozpoczęcia zajęć. Podobnie jak w przypadku nauczyciela stażysty, tu również dyrektor szkoły musi ten projekt zatwierdzić w terminie 30 dni od dnia rozpoczęcia zajęć lub zwrócić go nauczycielowi do poprawy, w którym to przypadku nauczyciel zobowiązany jest niezwłocznie poprawić projekt planu rozwoju zawodowego zgodnie z zaleceniami dyrektora szkoły i ponownie przedłożyć projekt. Staż nauczyciela kontraktowego trwa 2 lata i 9 miesięcy, z tym że może być rozpoczęty dopiero po upływie dwóch lat od uzyskania stopnia nauczyciela kontraktowego. Tu również plan rozwoju może być zmieniany w trakcie trwania stażu, za zgodą dyrektora szkoły i również, w ciągu 30 dni od dnia zakończenia stażu nauczyciel składa dyrektorowi szkoły sprawozdanie z realizacji planu rozwoju zawodowego.
Zadania szczegółowe dla nauczyciela kontraktowego ubiegającego się o awans na stopień nauczyciela mianowanego przedstawiają się następująco:
1) nauczyciel powinien uczestniczyć w pracach organów szkoły związanych z realizacją zadań dydaktycznych, wychowawczych, opiekuńczych lub innych wynikających ze statutu szkoły oraz potrzeb szkoły i środowiska lokalnego;
2) nauczyciel powinien pogłębiać wiedzę i umiejętności zawodowe, samodzielnie lub przez udział w różnych formach kształcenia ustawicznego;
3) nauczyciel powinien poznawać przepisy dotyczące systemu oświaty, a w przypadku nauczycieli, o których mowa w art. 1 ust. 1 pkt 2 i ust. 1a Karty Nauczyciela – przepisy dotyczące pomocy społecznej lub postępowania w sprawach nieletnich, w zakresie funkcjonowania szkoły
- z uwzględnieniem specyfiki typu i rodzaju szkoły, w której odbywa staż.
Pozostałe wymagania niezbędne do uzyskania stopnia nauczyciela mianowanego obejmują:
1) umiejętność organizacji i doskonalenia warsztatu pracy, dokonywania ewaluacji własnych działań, a także oceniania ich skuteczności i dokonywania zmian w tych działaniach; w przypadku nauczycieli, o których mowa w art. 1 ust. 1a Karty Nauczyciela - umiejętność samodzielnego opracowania indywidualnych planów pracy z dzieckiem i prowadzenia karty pobytu dziecka oraz aktywnego działania w zespole do spraw okresowej oceny sytuacji wychowanków;
2) umiejętność uwzględniania w pracy potrzeb rozwojowych uczniów, problematyki środowiska lokalnego oraz współczesnych problemów społecznych i cywilizacyjnych;
3) umiejętność wykorzystywania w pracy technologii informacyjnej i komunikacyjnej;
4) umiejętność zastosowania wiedzy z zakresu psychologii, pedagogiki i dydaktyki oraz ogólnych zagadnień z zakresu oświaty, pomocy społecznej lub postępowania w sprawach nieletnich, w rozwiązywaniu problemów związanych z zakresem realizowanych przez nauczyciela zadań;
5) umiejętność posługiwania się przepisami dotyczącymi systemu oświaty, pomocy społecznej lub postępowania w sprawach nieletnich, w zakresie funkcjonowania szkoły, w której nauczyciel odbywał staż.

Nauczyciel mianowany ubiegający się o stopień nauczyciela dyplomowanego
Nauczyciel mianowany przedkłada dyrektorowi szkoły projekt planu rozwoju zawodowego razem z wnioskiem o rozpoczęcie stażu, czyli nie później niż w ciągu 14 dni od dnia rozpoczęcia zajęć. Podobnie jak w poprzednich przypadkach, tu również dyrektor szkoły musi ten projekt zatwierdzić w terminie 30 dni od dnia rozpoczęcia zajęć lub zwrócić go nauczycielowi do poprawy, w którym to przypadku nauczyciel zobowiązany jest niezwłocznie poprawić projekt planu rozwoju zawodowego zgodnie z zaleceniami dyrektora szkoły i ponownie przedłożyć projekt. Staż nauczyciela mianowanego trwa 2 lata i 9 miesięcy, z tym że może być rozpoczęty dopiero po przepracowaniu w szkole co najmniej roku od dnia nadania poprzedniego stopnia awansu nauczyciela mianowanego. Tu również plan rozwoju może być zmieniany w trakcie trwania stażu, za zgodą dyrektora szkoły i również, w ciągu 30 dni od dnia zakończenia stażu nauczyciel składa dyrektorowi szkoły sprawozdanie z realizacji planu rozwoju zawodowego.
Zadania szczegółowe dla nauczyciela mianowanego ubiegającego się o awans na stopień nauczyciela dyplomowanego przedstawiają się następująco:
1) nauczyciel powinien podejmować działania mające na celu doskonalenie warsztatu i metod pracy, w tym doskonalenie umiejętności stosowania technologii informacyjnej i komunikacyjnej;
2) nauczyciel powinien realizować zadania służące podniesieniu jakości pracy szkoły;
3) nauczyciel powinien pogłębiać wiedzę i umiejętności służące własnemu rozwojowi oraz podniesieniu jakości pracy szkoły, samodzielnie lub przez udział w różnych formach kształcenia ustawicznego
- z uwzględnieniem specyfiki typu i rodzaju szkoły, w której odbywa staż.
Pozostałe wymagania niezbędne do uzyskania stopnia nauczyciela dyplomowanego obejmują:
1) uzyskanie pozytywnych efektów w pracy dydaktycznej, wychowawczej lub opiekuńczej na skutek wdrożenia działań mających na celu doskonalenie pracy własnej i podniesienie jakości pracy szkoły, a w przypadku nauczycieli, o których mowa w art. 9e ust. 1-3 Karty Nauczyciela - uzyskanie pozytywnych efektów w zakresie realizacji zadań odpowiednio na rzecz oświaty, pomocy społecznej lub postępowania w sprawach nieletnich, w związku z zajmowanym stanowiskiem lub pełnioną funkcją;
2) wykorzystywanie w pracy technologii informacyjnej i komunikacyjnej;
3) umiejętność dzielenia się wiedzą i doświadczeniem z innymi nauczycielami, w tym przez prowadzenie otwartych zajęć, w szczególności dla nauczycieli stażystów i nauczycieli kontraktowych, prowadzenie zajęć dla nauczycieli w ramach wewnątrzszkolnego doskonalenia zawodowego lub innych zajęć;
4) realizację co najmniej trzech z następujących zadań:
a) opracowanie i wdrożenie programu działań edukacyjnych, wychowawczych, opiekuńczych lub innych związanych odpowiednio z oświatą, pomocą społeczną lub postępowaniem w sprawach nieletnich,
b) wykonywanie zadań doradcy metodycznego, egzaminatora okręgowej komisji egzaminacyjnej, eksperta komisji kwalifikacyjnej lub egzaminacyjnej dla nauczycieli ubiegających się o awans zawodowy, rzeczoznawcy do spraw programów nauczania, programów wychowania przedszkolnego, podręczników lub środków dydaktycznych, a w przypadku nauczycieli szkół artystycznych – także konsultanta współpracującego z Centrum Edukacji Artystycznej,
c) poszerzenie zakresu działań szkoły, w szczególności dotyczących zadań dydaktycznych, wychowawczych lub opiekuńczych,
d) uzyskanie umiejętności posługiwania się językiem obcym na poziomie zaawansowanym, a w przypadku nauczycieli języków obcych - uzyskanie umiejętności posługiwania się drugim językiem obcym na poziomie zaawansowanym,
e) wykonywanie zadań na rzecz oświaty, pomocy społecznej lub postępowania w sprawach nieletnich we współpracy z innymi osobami, instytucjami samorządowymi lub innymi podmiotami,
f) uzyskanie innych znaczących osiągnięć w pracy zawodowej;
5) umiejętność rozpoznawania i rozwiązywania problemów edukacyjnych, wychowawczych lub innych, z uwzględnieniem specyfiki typu i rodzaju szkoły, w której nauczyciel jest zatrudniony.

Dokumentacja
Postępowanie kwalifikacyjne lub egzaminacyjne przeprowadzają odpowiednie komisje na wniosek nauczyciela skierowany odpowiednio do dyrektora szkoły lub właściwego organu.
Przed rozpoczęciem postępowania kwalifikacyjnego nauczyciel powinien zgromadzić odpowiednią dokumentację potwierdzającą jego działania podjęte w celu realizacji planu rozwoju zawodowego.
Dokumentacja ta powinna zostać załączona do wniosku o podjęcie postępowania kwalifikacyjnego lub egzaminacyjnego, i obejmować:
1) dokumenty potwierdzające posiadane kwalifikacje zawodowe, a w przypadku nauczyciela kontraktowego lub nauczyciela mianowanego także akt nadania stopnia awansu zawodowego – oryginały lub poświadczone kopie;
2) zaświadczenie dyrektora szkoły o wymiarze zatrudnienia nauczyciela oraz zajmowanym przez niego stanowisku w dniu wydania zaświadczenia oraz w okresie odbywania stażu; w przypadku nauczyciela, który w okresie odbywania stażu zmienił miejsce zatrudnienia, oraz nauczyciela zatrudnionego w kilku szkołach, w każdej w wymiarze niższym niż połowa obowiązującego wymiaru zajęć, łącznie w wymiarze co najmniej połowy obowiązującego wymiaru zajęć, należy załączyć zaświadczenia ze wszystkich szkół, w których nauczyciel był zatrudniony w okresie stażu, jeżeli zatrudnienia nie można udokumentować na podstawie świadectw pracy;
3) zatwierdzony plan rozwoju zawodowego oraz sprawozdanie z jego realizacji;
4) ocenę dorobku zawodowego za okres stażu, a w przypadku nauczyciela, który w okresie odbywania stażu zmienił miejsce zatrudnienia - także ocenę za okres stażu odbytego w poprzednim miejscu zatrudnienia;
5) w przypadku nauczyciela mianowanego – dokumentację potwierdzającą spełnienie wcześniej wymienionych wymagań określonych niezbędnych do uzyskania stopnia nauczyciela mianowanego.

Do wniosku o podjęcie postępowania kwalifikacyjnego lub egzaminacyjnego nauczyciele mogą też załączyć, poza wymienioną wyżej dokumentacją, inną dokumentację świadczącą o ich osiągnięciach zawodowych.

Dokumentacja, którą składają nauczyciele mianowani ubiegający się o stopień nauczyciela dyplomowanego, potwierdzająca spełnienie niezbędnych wymagań, powinna być przedstawiona w następującej formie:
1) opisu i analizy realizacji wymienionych wcześniej szczegółowych wymagań, ze wskazaniem w szczególności wpływu podejmowanych działań na podniesienie jakości realizowanego w szkole procesu dydaktyczno – wychowawczego;
2) sprawozdania z realizacji zadań wybranych z niezbędnych wymagań oraz uzyskanych efektów;
3) dyplomów lub świadectw potwierdzających zaawansowaną znajomość języka obcego w rozumieniu rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 10 września 2002 r. w sprawie szczegółowych kwalifikacji wymaganych od nauczycieli oraz określenia szkół i wypadków, w których można zatrudnić nauczycieli niemających wyższego wykształcenia lub ukończonego zakładu kształcenia nauczycieli (Dz. U. Nr 155, poz. 1288 oraz z 2004 r. Nr 122, poz. 1290);
4) opisu i analizy co najmniej dwóch przypadków rozpoznania i rozwiązania problemów edukacyjnych, wychowawczych lub innych;
5) zaświadczeń i innych dokumentów potwierdzających pełnienie funkcji, prowadzenie działań lub wykonywanie zadań związanych ze spełnianiem wymagań odnośnie do wykorzystywania w pracy technologii informacyjnej i komunikacyjnej, jeżeli nie wynika to z planu rozwoju zawodowego i sprawozdania z jego realizacji.
Natomiast w przypadku nauczycieli przedmiotów artystycznych dokumentacja może być przedstawiona również w innej formie, związanej z ich działalnością artystyczną.

Komisja kwalifikacyjna/egzaminacyjna
Komisję kwalifikacyjna lub egzaminacyjna dla nauczyciela ubiegającego się o stopień awansu zawodowego, ma w swoim składzie zapewniony udział ekspertów o specjalności zawodowej odpowiadającej typowi i rodzajowi szkoły, w której nauczyciel jest zatrudniony, oraz specjalności zawodowej nauczyciela.

Wniosek o podjęcie odpowiednio postępowania kwalifikacyjnego lub egzaminacyjnego oraz zgromadzona dokumentacja podlega najpierw analizie formalnej, którą przeprowadza dyrektor szkoły lub właściwy organ nadający stopień awansu zawodowego.
Jeżeli wniosek o podjęcie odpowiednio postępowania kwalifikacyjnego lub egzaminacyjnego lub dokumentacja nie spełniają wymagań formalnych, dyrektor szkoły lub właściwy organ nadający stopień awansu zawodowego wskazuje szczegółowo stwierdzone braki i wyznacza termin ich uzupełnienia.
Jeżeli wymagania formalne co do wniosku i dokumentacji są spełnione, dyrektor szkoły lub właściwy organ nadający stopień awansu zawodowego powiadamia nauczyciela o terminie i miejscu przeprowadzenia odpowiednio rozmowy kwalifikacyjnej, egzaminu lub rozmowy, na co najmniej 14 dni przed datą posiedzenia komisji.

Rozmowa kwalifikacyjna / egzamin / rozmowa
Nauczyciel stażysta ubiegający się o awans na stopień nauczyciela kontraktowego, podczas rozmowy kwalifikacyjnej:
1) przedstawia sprawozdanie z realizacji planu rozwoju zawodowego;
2) odpowiada na pytania członków komisji dotyczące wymagań niezbędnych do uzyskania stopnia nauczyciela kontraktowego.
Nauczyciel kontraktowy ubiegający się o awans na stopień nauczyciela mianowanego, podczas egzaminu:
1) dokonuje prezentacji dorobku zawodowego;
2) odpowiada na pytania członków komisji dotyczące wymagań określonych niezbędnych do uzyskania stopnia nauczyciela mianowanego.

Jeśli chodzi o nauczyciela mianowanego ubiegającego się o awans na stopień nauczyciela dyplomowanego, to komisja kwalifikacyjna analizuje dorobek zawodowy nauczyciela na podstawie przedłożonej przez nauczyciela dokumentacji oraz przeprowadzonej rozmowy, podczas której nauczyciel odpowiada na pytania członków komisji dotyczące wpływu działań i zadań zrealizowanych przez nauczyciela w okresie stażu na podniesienie jakości pracy szkoły, w której nauczyciel odbywał staż.

Rozporządzenie mówi również o sposobie zapadania rozstrzygnięć w komisjach, co jednak nie jest już przedmiotem pracy.

Charakter pracy nauczyciela, jak to wielokrotnie zostało podkreślone, jest bardzo trudny do uchwycenia w kategoriach mierzalnych. W związku z tym nie należy oczekiwać pojawienia się idealnego systemu awansu zawodowego, sprawiedliwego, nagradzającego dobrych nauczycieli i eliminującego złych.
Jednak opisany wyżej, funkcjonujący obecnie system, przyczynia się do zalania szkół zbędną biurokracją, a w najmniejszym stopniu nie służy celom, dla których go stworzono. Nadal pracują dobrzy i kiepscy nauczyciele i wciąż i jedni, i drudzy są sfrustrowani.
Najwyraźniej wiatr zmian w myśleniu o zawodzie nauczyciela ominął Aleję Szucha i ulicę Wiejską.
Zaniedbanie polityki oświatowej, które zresztą trwa od wielu lat, przyniosło spodziewane efekty. Z badań nad polskimi nauczycielami wyłania się charakterystyczny rys postaw: absolutyzacja kompetencji technicznych oraz głębokie zaniedbanie i niewykorzystanie kompetencji praktyczno-moralnych. Przejawami tej ogólnej tendencji są m.in.:
• samoograniczenie powinności zawodowych; nauczyciele są przekonani, że jego głównym obowiązkiem zawodowym jest realizacja postawionych przed nim zadań, niezależnie od tego, że zostały ustanowione bez jego udziału;
• przekształcenie problemów praktyczno-moralnych w pytania techniczne; typowy nauczyciel nie dostrzega etycznego wymiaru własnej pracy, uważa, ze wszystkie problemy można rozwiązać w sposób, w jaki rozwiązuje się problemy techniczne;
• skracanie i zawężanie perspektywy swojego rozwoju; typowy nauczyciel redukuje swą rolę do roli wykonawcy, w związku z tym tak też rozumie swój rozwój.
Wszelkie zmiany wprowadzone bez wcześniejszego definitywnego pożegnania się z dotychczasowym rozumieniem zawodu nauczyciela nie zmienią w żaden sposób istoty problemu. Przeciwnie – będą utrwalać instrumentalne wzorce zachowań i mentalność nauczycielską w polskiej rzeczywistości szkolnej.


Bibliografia

Kawecki I., O wiedzy praktycznej nauczyciela. W: Pedagogika w pokoju nauczycielskim, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 2000
Kwiatkowska H., Pedeutologia, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008
Kwieciński Z., Śliwerski B., Pedagogika. Podręcznik akademicki, Tom 2, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004
Schaeffer K., Jak przeżyć szkołę, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2005
Speck O., Być nauczycielem. Trudności wychowawcze w czasie zmian społeczno-kulturowych, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2005
Tuohy D., Dusza szkoły. O tym, co sprzyja zmianie i rozwojowi, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002