Profilaktyka choroby alkoholowej - podstawowe założenia do budowy integralnego programu profilaktycznego

Analizując dane epidemiologiczne dotyczące spożycia alkoholu, można zaobserwować, że od ponad dwudziestu lat populację młodzieży charakteryzują coraz wyższe wskaźniki jego spożycia, obniża się wiek inicjacji alkoholowej, dramatycznie wzrasta wskaźnik spożycia alkoholu wśród dziewcząt). W związku z często intensywnym spożyciem alkoholu w młodości, coraz więcej dorosłych zmaga się z chorobą alkoholową.
Problematyce picia alkoholu przez młodzież poświęcono wiele prac badawczych zarówno w Polsce, jak i na świecie. Zainteresowanie tym zagadnieniem wiąże się zarówno z wpływem alkoholu na organizm człowieka, jak i z rozpowszechnieniem używania alkoholu w skali makrospołecznej. Powoduje to wiele negatywnych konsekwencji dla całego społeczeństwa, a w obszarze leczenia choroby alkoholowej pojawiła się idea, że lepiej i efektywniej jest przeciwdziałać jej rozwojowi niż ją leczyć. W ostatnich latach zaobserwować możemy gwałtowny wzrost działań z zakresu profilaktyki używania substancji psychoaktywnych zmierzających do zabezpieczenia młodzieży przed eksperymentowaniem z alkoholem czy rozwojem szkodliwych wzorców picia.
Istnieje wiele czynników sprzyjających inicjacji alkoholowej w wieku dorastania. Dane empiryczne pokazują, że już na przełomie lat dziewięćdziesiątych zdecydowana większość osób (nawet do 98% populacji) przed ukończeniem 20. roku życia miała już za sobą doświadczenia z piciem alkoholu. Informacje te wskazują, że ze statystycznego punktu widzenia pierwsze kontakty z alkoholem (w rozumieniu poznania nie tylko smaku i zapachu, ale także wypicia pewnej dawki napoju alkoholowego) są traktowane jako normalne doświadczenia pojawiające się w okresie poprzedzającym dorosłość. Jeżeli chodzi o wiek inicjacji alkoholowej, to badania pokazują, że obecnie najbardziej krytycznym okresem jest wiek między 11. a 14. rokiem życia, wtedy to bowiem następuje gwałtowny wzrost liczby chłopców i dziewcząt pijących napoje alkoholowe. W niektórych środowiskach więcej niż połowa młodych ludzi w tym wieku sięga po napoje alkoholowe. Ponadto prowadzone badania krajowe wskazują na tendencje obniżania się wieku inicjacji w zakresie używania alkoholu .
Następnym wskaźnikiem ilustrującym wagę problemu picia alkoholu przez młodzież są dane pokazujące rozpowszechnienie picia wśród dorosłych. W raportach z prac badawczych Instytutu Psychiatrii i Neurologii z 1988 roku stwierdzono, że wśród młodzieży 15-letniej nigdy nie piło alkoholu 19,8% chłopców i 29,9% dziewcząt. Cztery lata później, tj. według danych zebranych w analogicznej grupie w 1992 roku, odsetek młodzieży, która jeszcze nie piła alkoholu, systematycznie maleje i wynosi odpowiednio 10,4% dla chłopców i 15,6% dla dziewcząt. Badania te wskazują, że rozpowszechnienie inicjacji alkoholowej w okresie dorastania narasta wraz z wiekiem. Według raportu WHO, około 1/3 młodych ludzi w wieku 16–18 lat uważa, że większość lub wszyscy ich znajomi spożywają alkohol regularnie .
Uznaje się, że choroba alkoholowa jest poważnym zagrożeniem dla zdrowia publicznego. Według dostępnych danych większość wypadków śmiertelnych na drogach jest następstwem prowadzenia samochodu po spożyciu alkoholu. Koszty leczenia urazów będących następstwem wypadków po alkoholu są bardzo duże. Dlatego przyjęto, że lepiej zapobiegać chorobie alkoholowej, nie dopuszczając do jej rozwoju u dzieci i młodzieży, niż ją później leczyć. Działania nastawione na zapobieganie patologii (w tym przypadku nadużywaniu alkoholu prowadzącego do wystąpienia choroby alkoholowej w kolejnych fazach życia) zwykło określać się takim terminami, jak: profilaktyka, psychoprofilaktyka, prewencja bądź prewencja psychologiczna .
Warto zauważyć, że te działania podejmowane są przez przedstawicieli rożnych dyscyplin naukowych. Programy profilaktyczne realizują pedagodzy, psycholodzy, lekarze. Profilaktyka ma charakter interdyscyplinarny, wykorzystuje dorobek medycyny (zwłaszcza epidemiologii), psychologii i pedagogiki. W dyscyplinach tych kładzie się nacisk na rożne aspekty profilaktyki.
Na przestrzeni ostatnich kilku lat środowisko szkolne zostało objęte szerokimi oddziaływaniami profilaktycznymi. Celem tych działań jest podnoszenie poziomu funkcjonowania szkoły jako systemu edukacyjnego i wychowawczego oraz jako środowiska społecznego, którego istotą jest inicjowanie wśród uczniów różnych procesów rozwojowych i poznawczych. Programy te cieszą się uznaniem wielu specjalistów, a ich realizacją zajmują się doświadczeni profesjonaliści.
Stosowane obecnie programy w znacznym stopniu zmieniły polską praktykę działań zapobiegających uzależnieniom od alkoholu wśród dzieci i młodzieży. Najważniejszymi celami tej profilaktyki powinny być :
– zmniejszenie spożycia alkoholu przez dzieci i młodzież;
– zapobieganie uzależnieniom dzieci i młodzieży i zwiększenie ich zdolności do kontrolowania kontaktów z alkoholem;
– zmniejszenie szkód spowodowanych nietrzeźwością innych ludzi.
Popularne w ostatnich latach programy profilaktyczne realizują na ogół te cele. Stosowane obecnie programy profilaktyczne w szkołach zwracają przede wszystkim uwagę na wymiar emocjonalny i intelektualny wychowanka, pomijając inne wymiary osoby ludzkiej.
Przy ocenie programów profilaktycznych należy posłużyć się zarówno kryteriami zewnętrznymi, jak i wewnętrznymi.
Kryterium zewnętrznym jest kompletność i realizm wizji wychowanka przedstawionej w omawianych programach. W konsekwencji należy ocenić, w jakim stopniu kompletne i realistyczne są cele i metody stosowane w tych programach. Dotychczasowe programy profilaktyczne stosowane w polskich szkołach i innych instytucjach wychowawczych opierają się na humanistycznej, ale niepełnej wizji człowieka.
Jednym z głównych przedstawicieli tego kierunku jest znany pedagog i psycholog amerykański Carl Rogers. System pedagogiczny C. Rogersa opiera się na założeniu, że każdy człowiek jest wewnętrznie harmonijny, a jego natura jest wewnętrznie dobra. Według niego, każdy człowiek rodzi się bez konfliktów, czy napięć wewnętrznych. Konflikty i napięcia mogą pojawić się dopiero później i pochodzą jedynie z zewnątrz. Ich głównym źródłem są niewłaściwe, błędne naciski i oczekiwania ze strony najbliższego otoczenia. Jeśli młodzi w wieku dorastania nie będą podlegali takim naciskom zewnętrznym, to ich rozwój będzie przebiegać w sposób zupełnie spontaniczny i harmonijny. Dobry wychowawca, według Rogersa, ma nie tylko nie przeszkadzać wychowankowi w jego spontanicznej samorealizacji, ale też w aktywny sposób ułatwiać mu jego spontaniczny rozwój .
Wskazania psychopedagogiczne Rogersa są z reguły trafne i cenne. Nie powinny być jednak bezkrytycznie stosowane w procesie wychowania, gdyż opierają się na uproszczonej koncepcji człowieka. Niezgodne z faktami jest założenie, że wychowanek jest z natury harmonijny i dobry wewnętrznie, a jakiekolwiek zaburzenia w jego rozwoju mogą być spowodowane jedynie niewłaściwymi naciskami czy oczekiwaniami ze strony środowiska zewnętrznego. Koncepcja proponowana przez Rogersa jest wizją człowieka zredukowanego do ciała i emocji. Brakuje w niej nie tylko wymiaru religijnego, lecz także wymiaru duchowego, moralnego i społecznego. Człowiek, według Rogersa, to ktoś wyrwany z kontekstu spotkań, więzi, zobowiązań, powinności i obiektywnych reguł życia. Konsekwencją uproszczonej wizji człowieka jest u Rogersa także uproszczona koncepcja wychowania. Jest prawdą, że w pewnych wymiarach rozwój wychowanka okazuje się procesem spontanicznym i samoczynnym, zwłaszcza w sferze fizycznej i psychicznej. Rozwój pozostałych sfer ludzkiej rzeczywistości okazuje się bardzo utrudniony czy wręcz niemożliwy bez wysiłku ze strony wychowanka i bez pomocy z zewnątrz. C. Rogers słusznie twierdzi, że bezwarunkowa akceptacja wychowanka, zaufanie do możliwości, a także empatyczne wczuwanie się w jego subiektywność, to konieczne warunki udzielania pomocy wychowawczej ze strony dorosłych. Ale bezwarunkowa akceptacja wychowanka spełnia swą funkcję wychowawczą tylko wtedy, gdy jest połączona ze stawianiem mu określonych wymagań dostosowanych do jego wieku i możliwości, a także do konkretnych trudności i niebezpieczeństw, które mu zagrażają. Podobnie zaufanie do możliwości rozwoju wychowanka jest cenne i może go mobilizować, lecz musi uwzględniać jego rzeczywiste zdolności w danym okresie dorastania. Zadaniem wychowawcy jest nie tylko zrozumieć i uszanować subiektywny świat dziecka, ale także wytłumaczyć mu, którym przeżyciom i dlaczego nie powinno się ono biernie podporządkować. Człowiek, w wizji Rogersa, posiada więc tożsamość zredukowaną i całkowicie jednowymiarową. W konsekwencji jawi się on jako indywiduum wyizolowane ze swego środowiska, a zwłaszcza widziane w oderwaniu od swoich więzów społecznych oraz od obowiązków z nich wypływających. Tego typu interpretacja uniemożliwia formowanie człowieka zdolnego do tworzenia więzów międzyludzkich opartych na poczuciu obowiązku, wierności, altruizmie i poświęceniu .
Programy profilaktyczne, które opierają się na fragmentarycznej wizji człowieka, skupiają się jedynie na ciele i emocjach, pomijają zaś inne wymiary osoby ludzkiej. nie mogą być w pełni skuteczne. Skuteczność programów opartych na takiej koncepcji człowieka jest niezadowalająca także dlatego, że młodzież, do której są one adresowane, żyje w kontekście kultury modernizmu i postmodernizmu. Przemiany kulturowe, zachodzące we współczesnym świecie, w sposób szczególny ujawniają się w zakresie moralności oraz wychowywania młodych pokoleń. Zachowania moralne, które jeszcze niedawno były uznawane za złe i dlatego wstydliwie skrywane przed innymi ludźmi, dzisiaj nierzadko bywają ostentacyjnie manifestowane .
Obecnie w cywilizacji zachodniej, której wpływom podlega również polska młodzież, dominują dwa trendy kulturowe: modernizm, dążący do maksymalnego uporządkowania i ujednolicenia życia społecznego i postmodernizm, podkreślający znaczenie emocji, odczuć, przekonań i pragnień pojedynczego człowieka. W modernizmie wszystko jest zorganizowane według obiektywnych praw ekonomii i techniki, w postmodernizmie zaś wszystko jest subiektywne, dowolne, relatywne, indywidualne, a najważniejszą wartością jest tolerowanie wszelkich subiektywnych postaw i zachowań poszczególnych ludzi. Postmodernizm, jako wyraz uprzywilejowania subiektywności pojedynczej osoby, promuje logikę konsumpcjonizmu i zasadę szukania doraźnej przyjemności. W konsekwencji coraz więcej ludzi żyje nie tylko w iluzji łatwego szczęścia, ale także łudzi się, że żyje w wolności. Statystyki tych iluzji pokrywają się ze statystykami cierpienia i dramatu wśród nowych ludzi, na przykład w postaci rosnącej liczby narkomanów, alkoholików, chorych psychicznie, samobójców czy przestępców. Współczesny młody człowiek, stając się ofiarą postmodernistycznej logiki subiektywności i bezkrytycznej tolerancji, zatraca świadomość konsekwencji swoich czynów i zadowala się „wolnością” polegającą na szukaniu doraźnej przyjemności cielesnej i emocjonalnej .
Człowiek z natury dąży do osiągnięcia satysfakcji i szczęścia, do poczucia bezpieczeństwa i akceptacji. Istnieje jednak ryzyko szukania szczęścia przez człowieka w sposób bezkrytyczny, na przykład jedynie na podstawie zasady natychmiastowej przyjemności czy mylnego odczytania własnych możliwości. Istnieje wiele form ograniczenia wolności, tak jak wiele jest form nieuporządkowanych dążeń, pragnień czy przekonań. Psychologia traktuje tłumienie jako mechanizm, który w sposób najbardziej dotkliwy ogranicza bogactwo ludzkich pragnień, a przez to pełnię wolności człowieka. Tymczasem tłumienie jedynie zagłusza aspiracje i dążenia danego człowieka, natomiast uzależnienie je zniewala, związując z określonymi rzeczami, osobami czy sytuacjami. Można spotkać wiele form zniewolenia, które wynikają z ograniczenia pragnień i aspiracji. Przedmiot uzależnienia staje się subiektywnie niezwykle atrakcyjny dla danego człowieka, gdyż z braku bogactwa pragnień i aspiracji pochłania całą jego energię życiową oraz jawi mu się jako jedyny sposób na zapewnienie sobie szczęścia. Uzależnienie od alkoholu czy narkotyków jest wyjątkowo wymownym przykładem ograniczenia ludzkich pragnień i potrzeb .
W obliczu powyższych analiz można stwierdzić, że profilaktyka uzależnień oznacza ostatecznie pomaganie wychowankowi w ochronie własnej wolności, w rozwijaniu bogatych aspiracji i pragnień, w budowaniu właściwej hierarchii wartości. Wolność w odniesieniu do alkoholu nie może zatem być oderwana od wolności w pozostałych sferach życia. Z tego względu profilaktyka nie polega tylko na przekazywaniu informacji o alkoholu i środkach uzależniających oraz na uczeniu kompetencji wobec własnych emocji, lecz na uświadomieniu źródła bolesnych stanów emocjonalnych, z którymi mogą sobie nie poradzić dzieci i młodzież. Jeżeli ostatecznym źródłem alkoholizmu i zagrożeniem w tej dziedzinie jest kryzys życia, to skuteczna profilaktyka nie może ograniczać się do sfery biologicznej, intelektualnej czy psychicznej. Sięganie po alkohol ze strony dzieci i młodzieży nie jest jedynie efektem negatywnego wpływu środowiska zewnętrznego, ale jest też konsekwencją sytuacji wewnętrznej danej osoby.
Skuteczna profilaktyka powinna zatem odnosić się do sfery biologicznej i psychicznej człowieka, ale integralny program profilaktyczny powinien również wkraczać w sferę duchowości człowieka.
Na podstawie:
Łakomski Marian, Pomóż uzależnionym. Integralny program profilaktyczny w szkole. Poradnik dla nauczycieli i wychowawców, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2007