Recenzja książki Barbary Sawy pt. "Jezeli dziecko źle czyta i pisze" WSiP,Warszawa 1980r.

Książka Barbary Sawy przeznaczona jest przede wszystkim dla rodziców, którzy pragną pomóc swojemu dziecku. Dzięki niej mogą wzbogacić wiedzę o dziecku i w konsekwencji stosować właściwe środki wychowawcze. Jednakże myślę, że zarówno wielu pedagogów, psychologów i logopedów biorąc tą książkę do ręki stwierdzi , iż jest ona swoistym vademecum wiedzy o specyficznych trudnościach w czytaniu i pisaniu.

Wśród uczniów spotyka się dość często takich, którzy od początku nauki napotykają na różnorakie problemy przystosowawcze do środowiska szkolnego i wymagań programowych. Są to dzieci u których badania wykazują istnienie dysharmonii rozwojowych i zaburzeń, przy prawidłowo rozwiniętych funkcjach intelektualnych. Owe nierówności rozwoju mogą dotyczyć rozwoju mowy, ruchowego, emocjonalnego i społecznego oraz funkcji poznawczych. Ta grupa dzieci jest przedmiotem szczególnej troski rodziców i nauczycieli. Spośród różnych problemów jakie mogą wystąpić w ogólnym funkcjonowaniu tych dzieci, bardzo ważne z punktu widzenia osiągnięć szkolnych są specyficzne trudności w nauce czytania i pisania.

Autorka już we wstępie przedstawia definicje wiążące się z problemem specyficznych trudności w czytaniu i pisaniu, które w dalszej części książki będą rozwinięte i omówione dokładniej. Są to:

*Niepowodzenia szkolne , czyli takie sytuacje, które charakteryzują się występowaniem wyraźnych rozbieżności między wymaganiami dydaktycznymi i wychowawczymi a postępowaniem uczniów oraz uzyskiwanymi przez nich wynikami nauczania. Zwraca się też uwagę, że nie chodzi tu tylko o brak postępów w nauce, ale również brak zainteresowania nauką i niechęć do niej.

*Dojrzałość szkolna to stopień rozwoju, który pozwala sprostać wymaganiom przewidzianym w programie szkolnym.

*Rozwój nieharmonijny, nierównomierny u dziecka występuje wtedy, kiedy tempo jego rozwoju jest niejednakowe, w różnych zakresach. Dziecko takie może pod jednym względem wyprzedzać rówieśników (np. w rozwoju mowy, myślenia), pod innym pozostawać w tyle (np. w rozwoju ruchowym) albo być na poziomie normy.

*Dziecko dyslektyczne to takie, które wykazuje specyficzne zaburzenia funkcji poznawczych niezbędnych do opanowania procesu czytania i pisania. Dziecko takie nie jest w stanie opanować techniki czytania i pisania w czasie i na poziomie wymaganym przez program szkolny .Przy tym dzieci takie wykazują prawidłowy rozwój intelektualny.

*„Dzieci dyslektyczne”, „Objawy dyslektyczne” w ten sposób mówi się o łącznym występowaniu trudności w pisaniu i czytaniu.
*Dysleksja to specyficzne trudności w czytaniu.
*Dysgrafia to specyficzne trudności w pisaniu

*Dysleksja jest to zaburzenie, które przejawia się niemożnością opanowania umiejętności czytania i pisania mimo dobrej inteligencji i warunków środowiskowych. Niezdolność ta jest uwarunkowana zaburzeniami podstawowych funkcji poznawczych.

Zarówno pedagodzy, jak i psycholodzy analizując przyczyny niepowodzeń szkolnych opracowują metody ich przezwyciężania, wskazują na prawidłowe sposoby postępowania z dzieckiem. Opracowuje się metody dydaktyczne, sposoby nauczania, które pozwolą na jak najlepsze przystosowanie dziecka do wymagań szkoły.

Sytuacja dziecka dyslektycznego w szkole jest wyjątkowo trudna i niekorzystna. Pierwsze niepowodzenia stają się często przyczyną zniechęcenia dziecka do nauki, powodują wystąpienie różnego rodzaju reakcji nerwicowych, trudności wychowawczych, spotęgowanych nieprawidłową reakcją środowiska rodzinnego i szkolnego. Wczesna interwencja może w znacznej mierze zmniejszyć skutki zaburzeń dyslektycznych, konieczne jest otoczenie tych dzieci szczególną troską i opieką terapeutyczną, konieczne jest też wyjaśnienie rodzicom i opiekunom istoty zaburzeń dyslektycznych oraz wskazanie sposobów reedukacji. Chodzi bowiem o to, aby spowodować właściwy stosunek do dzieci, których niepowodzenia szkolne są wynikiem czynników niezależnych od chęci i woli dziecka.

Książka składa się z pięciu rozdziałów zatytułowanych:
Rozdział I „O dojrzałości dziecka do nauki szkolnej”
Rozdział II „O początkowych trudnościach w nauce szkolnej”
Rozdział III „O specyficznych trudnościach nauce czytania i pisania”
Rozdział IV „Wczesne wykrywanie zaburzeń rozwojowych i ich korekcja jako czynnik zapobiegający trudnością szkolnym”
Rozdział V „Jak pomóc dziecku mającemu trudności w nauce czytania i pisania?”

Rozdział IV podjęto w nim próbę wskazania, jak można już u dziecka w wieku przedszkolnym przewidywać możliwość niepowodzeń w nauce czytania i pisania. Rodzice znajdą wskazówki i przykłady ćwiczeń, które można przeprowadzać z dzieckiem przed rozpoczęciem nauki szkolnej.
Rozdział V poświęcono wskazówkom i ćwiczeniom dla dzieci uczęszczających już do szkoły i mających trudności w czytaniu i pisaniu.

Rozdział I
O DOJRZAŁOŚCI DZIECKA DO NAUKI SZKOLNEJ

Autorka omawia w nim składniki składające się na tzw. dojrzałość dziecka do rozpoczęcia nauki szkolnej .Podane są też wskazówki, jak przygotować dziecko do szkoły.
Barbara Sawa dokładnie, krok po kroku wyjaśnia terminy związane z dojrzałością szkolną; aspekty jakie należy brać pod uwagę oceniając czy dziecko jest dojrzałe do nauki szkolnej; wyjaśnia co rozumie się poprzez prawidłowy rozwój psychiczny dziecka; przedstawia czym charakteryzuje się młodszy wiek szkolny ( konkretnie 7 rok życia) tj. spostrzeganie i uwaga, zapamiętywanie, uczucia; autorka pokazuje jak dużą rolę odgrywa wychowanie przedszkolne w przygotowaniu do szkoły ; mówi o reakcjach nerwicowych jakie mogą wystąpić na początku okresu szkolnego. Porusza problem prawidłowego rozwoju fizycznego i co się z tym wiąże, wyjaśnia termin odnoszący się do dzieci o nieharmonijnym rozwoju.

Większość dzieci osiąga tzw. „gotowość" do czytania i pisania dopiero w siódmym roku życia, dlatego uczenie 6-latka może się mijać z celem. Trzeba sobie zdawać sprawę, że w wieku 7 lat zachodzą bardzo istotne zmiany ilościowe i jakościowe w całym rozwoju fizycznym i psychicznym dziecka.

Zastanawiając się nad tym, czy dziecko jest dojrzałe do nauki szkolnej, należy wziąć pod uwagę trzy aspekty wchodzące w skład rozwoju psychofizycznego dziecka. Są to:
- rozwój umysłowy,
- rozwój fizyczny (chodzi tu min. o odporność na zmęczenie i choroby)
- rozwój społeczny.

Jeżeli cały rozwój psychiczny i fizyczny dziecka jest prawidłowy, to w wieku 6—7 lat jest ono zdolne do podjęcia obowiązków szkolnych. Na dojrzałość szkolną składają się więc wpływy czynników biologicznych, środowiskowych, wychowawczych.

Przez prawidłowy rozwój psychiczny rozumiemy odpowiedni do wieku dziecka:
- zasób pojęć,
- wiadomości,
- stan mowy z uwzględnieniem zasobu stów oraz prawidłowej artykulacji,
- swobodę wypowiadania się,
- zdolność zapamiętywania,
- zdolność myślenia przyczynowo-skutkowego,
- zdolność koncentracji uwagi
- wnioskowanie

Bardzo istotną rzeczą jest też odpowiednia motywacja i zainteresowanie nauką, szkołą. Bierze się pod uwagę takie cechy jak:
• wytrwałość,
• obowiązkowość,
• systematyczność.

Na dojrzałość szkolną składają się różnorakie doświadczenia w sferze:
• motorycznej,
• umysłowej,
• emocjonalnej
• społecznej,
• kształtujące się na bazie praw fizjologicznych rządzących rozwojem dziecka.
SPOSTRZEGANIE I UWAGA
- do wieku szkolnego dziecko mimowolnie skupia uwagę na tym, co je interesuje, bez specjalnych wysiłków woli i zamierzeń
- od wieku szkolnego dziecko uczy się koncentrować, skupiać nie tylko na tym, co je interesuje, ale i na tym, co nie jest dla niego w danej chwili zbyt ciekawe.
- zaczyna kształtować się uwaga dowolna, której utrzymanie wymaga starań ze strony dziecka.

ZAPAMIĘTYWANIE
- do wieku szkolnego dziecko mogło zapamiętywać mechanicznie
- od wieku szkolnego wymagane jest zapamiętywanie ze zrozumieniem
- ważna jest gotowość i trwałość pamięci

UCZUCIA
- w wieku przedszkolnym są zmienne, nietrwałe
- w siódmym roku życia dziecko uczy się panować nad emocjami

PRZEDSZKOLE JEST WAŻNE
Dzieci chodzące do przedszkola:
- łatwiej przystosowują się do nowych warunków
- w czasie wspólnych zabaw uczą się podporządkowywania ogólnym celom, nawiązywania prawidłowych kontaktów
- ćwiczą ogólną sprawność ruchową i sprawność ręki
- przyzwyczajają się też do coraz dłuższych okresów koncentracji uwagi,
- wyrabiają samodzielność i zaradność życiową

O REAKCJACH NERWICOWYCH
Na początku okresu szkolnego mogą wystąpić u dziecka zaburzenia snu, łaknienia, wymioty, jąkanie, a nawet moczenie nocne.

Odrębnym problemem w dojrzałości dziecka do szkoły jest właściwy rozwój fizyczny i ogólny stan zdrowia. Rodzice powinni sobie zdawać sprawę, że nie wszystkie dzieci rozwijają się w jednakowym tempie oraz że nie wszystkie funkcje u tych dzieci rozwijają się w równym tempie. O dzieciach takich mówimy, że są nieharmonijnie rozwinięte, że w żadnym wypadku nie powinny rozpocząć nauki przed siódmym rokiem życia. Wcześniejsze kierowanie dziecka do szkoły może być wskazane jedynie wtedy, gdy poza dobrym rozwojem intelektualnym, społecznym, fizycznym jest odpowiednia dojrzałość sfery uczuciowej i rozwój dziecka jest harmonijny.
JAK PRZYGOTOWAĆ DZIECKO DO SZKOŁY?

Barbara Sawa podaje także wskazówki, jak przygotować dziecko do szkoły. Co z pewnością pomoże rodzicom ustrzec się przed różnymi błędami, a także wskaże co należy u dzieci kształtować , by nie miało trudności z nauką i zaaklimatyzowaniem się wśród kolegów.

Dobrze jest, gdy dziecko przychodzi do szkoły :
* posiadając już pewne nawyki,
* z pewnym zasobem wiadomości,
* z orientacją w otaczających je zjawiskach, nastawieniem na poznanie ich.

Dziecko przygotowane jest do szkoły , gdy posiada umiejętność:
* słuchania,
* podporządkowywania się poleceniom,
* skupianie uwagi
* systematyczność

ZABAWA — POZNAWANIE PRZEZ DZIAŁANIE

Autorka wyróżnia rodzaje zbaw i wyjaśnia na czym one polegają. Poprzez to jasno wskazuje na wartości jakie w nich tkwią. Rodzice często nie doceniają roli zabawy w życiu dziecka , a dzięki temu będą mogli zrozumieć jak duże znaczenie ma ona dla małego człowieka, że dzięki niej on po prostu zdobywa wiedzę.
Wyróżnia się:
Zabawy manipulacyjne - dziecko odtwarza znane mu czynności, interesuje je sama czynność, istotne jest „jak się to robi". W tym wypadku ważne jest współdziałanie dorosłych.
Wyższym etapem rozwoju zabaw manipulacyjnych są
Zabawy konstrukcyjne — wymagają one od dziecka zaprojektowania końcowego efektu działania. Wskazana jest tutaj umiejętna pomoc, a nawet kierowanie przez dorosłych.
Zabawach twórcze dziecko interesuje „co się robi", istotna jest treść zabawy, działania. Dziecko przyjmuje na siebie określone role — nazywa się to też „zabawa w role", przyjmuje rolę nauczyciela, matki, lekarza itp.
Gry i zabawy (tzw. zabawy dydaktyczne), organizowane np. w przedszkolu, mają na celu doskonalenie spostrzeżeń wzrokowych, słuchowych, kształtowanie uwagi, umiejętności wnioskowania, zdobywania nowych wiadomości, bogacenie słownika dziecka itd.

PRZEZ PYTANIA DO ROZWOJU MOWY I POJĘĆ

Barbara Sawa zwraca także uwagę na dużą rolę rodziców jaką odgrywają w rozwoju mowy pojęć dziecka. Dziecko zadając dużo pytań dąży do zaspokojenia swojej ciekawości , a rodzie powinni udzielać im zawsze na nie odpowiedzi, chociaż jest to czasem uciążliwe. W ten sposób pracują nad powiększeniem zasobu słownika dziecka ( jest to tzw. „wiek pytań" przypadający na 4-5 rok życia). Jednak niekiedy pojawiają się nieprawidłowości w mowie dziecka. Autorka przedstawia je ,wyjaśnia i wskazuje jak powinni postępować rodzice, by uchronić dziecko przed wadami wymowy. Sądzę, że wiele rodziców było po prostu nieświadomych swego postępowania, a po przeczytaniu książki zapewne będzie dążyło do wyeliminowania postępowania błędnego. Porady te także przydadzą się wychowawczynią w przedszkolach i nauczycielką klas I-III , bo przecież poza domem to one wywierają duży wpływ na rozwój dziecka, w tym i na mowę.

Praca nad rozwojem mowy dziecka :
- okres gaworzenia- poprzez częsty kontakt z dzieckiem pobudzamy je do gaworzenia, aby wydawało ono jak najwięcej i jak najbardziej zróżnicowanych dźwięków
- okres rozwoju słów –uczymy je wypowiadać pokazując jednocześnie nazywany przedmiot
- okres rozwoju zdań -zaczynamy już rozmowę z dzieckiem wzbogacając jego słownik i zwracając uwagę na formy gramatyczne.

Do piątego roku życia dziecko powinno już opanować mowę pod względem artykulacyjnym, tzn. umieć wypowiadać prawidłowo wszystkie dźwięki. Mowa powinna być w tym okresie na tyle rozwinięta, żeby dziecko zaczęło samo opowiadać.

Do nieprawidłowości mowy należą:
— bełkotanie rozwojowe ; to zniekształcanie głosek, przestawianie i opuszczanie. W całości jednak mowa jest zrozumiała i pojedyncze dźwięki dziecko często potrafi wypowiedzieć prawidłowo, a myli je jedynie w mowie spontanicznej.
— Agramatyzmy ; to nieprawidłowa budowa zdań. Dziecko może używać tylko pierwszej lub trzeciej osoby, mówić tylko w liczbie pojedynczej, przestawiać kolejność wyrazów w zdaniu, przez co zdanie to zmienia sens.
— Jąkanie rozwojowe ; występuje najczęściej u chłopców i zwykle między trzecim a czwartym rokiem życia. Polega ono na kilkakrotnym powtórzeniu tej samej, zwykle początkowej sylaby wyrazu. Okresowe jąkanie tłumaczy się jako zaburzenie powstałe w wyniku niedojrzałości mięśni artykulacyjnych i powstającą na tym tle dysproporcją między chęciami a możliwościami dziecka. Dziecko chce znacznie więcej powiedzieć, niż potrafi — jak gdyby szybciej myśli, niż może swoje myśli wypowiedzieć.

Wszystkie wyżej wymienione nieprawidłowości wymowy powinny ustąpić po piątym roku życia. W wypadku gdy utrzymują się ponad ten wiek, potrzebna jest odpowiednia porada lekarska i specjalne ćwiczenia mowy.

Objawy opóźnionego rozwoju mowy u dziecka 6-7 letniego , powstałe w wyniku zaniedbań wychowawczych i braku bodźców do rozwoju mowy:
# niedostateczny poziom rozwoju zdań,
# ubogi słownik,
# trudności w formułowaniu dłuższych wypowiedzi.

Dotyczy to często dzieci :
-chowanych w domach dziecka,
- które z przyczyn obiektywnych pozbawione są częstych kontaktów z dorosłymi.
- których rodzice i opiekunowie zapominają , że z dzieckiem trzeba jak najwięcej rozmawiać, czytać mu i opowiadać, słuchać jego opowiadań i odpowiadać na zadawane pytania.

Z winy środowiska wychowującego mogą powstać również zaburzenia artykulacyjne. Wystąpią one często wówczas, gdy:
- dziecko ma nieprawidłowe wzory do mówienia,
- jeżeli rodzice sami mówią nieprawidłowo
- kiedy rodzice zbyt długo mówią do dziecka tzw. językiem dziecinnym, spieszczają mowę

Dziecko takie może:
• seplenić,
• zmiękczać mowę znacznie dłużej aniżeli do piątego roku życia
• mówimy wtedy o mowie dziecinnej, będącej przedłużeniem bełkotania fizjologicznego.

Różnego rodzaju błędy wychowawcze, jak np. wychowanie nadmiernie troskliwe, rozpieszczające, mogą być przyczyną infantylizmu psychicznego występującego łącznie z przedłużonym okresem mowy dziecinnej.

Porady jak mówić , by dziecko uchronić przed wadami wymowy:
- do dziecka należy mówić językiem prostym, zrozumiałym dla niego,
- należy mówić bez zmiękczeń,
- unikać określeń zmiennych dla rzeczy, które mają własne nazwy
- zdania wypowiadane do dziecka powinny być poprawnie formułowane pod względem budowy gramatycznej.

Prawidłowej wymowie dziecka należy poświęcić szczególną uwagę, gdyż ma ona duże znaczenie dla powodzenia w nauce czytania i pisania. Zaburzenia mowy wywierają poza tym ujemny wpływ na cały rozwój dziecka, działają ujemnie na jego psychikę chociażby ze względu na to, że dziecko wstydzi się swojej wady.

ZDOLNOŚĆ DO ANALIZY I SYNTEZY
Dziecko dojrzałe do szkoły powinno posiadać już umiejętność wyodrębniania szczegółów z całości, czyli jego spostrzeżenia powinny wskazywać na pewien stopień zdolności do analizy. Jednocześnie powinna narastać zdolność do scalania, składania tych wyodrębnionych elementów, czyli zdolność do syntezy.
Wyróżnia się analizę i syntezę w :
- sferze słuchowej
- sferze wzrokowej

Wszyscy pedagodzy wiedzą , że zdolność analizy i syntezy ma zasadnicze znaczenie przy nauce czytania i pisania. Niestety rodzice zwykle sądzą, że nauka pisania i czytania polega tylko na nauce liter na pamięć, a następnie „przywoływaniu” ich w tych dwóch czynnościach. Nie wiedzą na czym tak naprawdę opiera się proces pisania i czytania. Barbara Sawa wskazując na czym polegają te czynności, daje rodzicom możliwość lepszego zrozumienia i poprawienia swego postępowania . Przedstawia także ćwiczenia, które mogą wykonywać z dzieckiem.

Percepcję słuchową ćwiczymy poprzez:
- odpoznawanie dźwięków słyszanych z zewnątrz,
- naśladowanie dźwięków przyrody,
- odtwarzanie prostych układów rytmicznych na bębenku, naśladowanie klaskania itp.
- przez zabawę w wyrazy,
- wyszukiwanie obrazków na daną głoskę,
- zabawę w lokalizację głoski w wyrazie i wyrazu w zdaniu,
- różnicowanie par wyrazów podobnie brzmiących.

DZIECKO POWINNO BYĆ SPRAWNE FIZYCZNIE
Jak już wcześniej wspomniałam autorka mówi o dużym wpływie sprawności fizycznej na życie dziecka .Dziecko mało sprawne z powodu wad fizycznych lub braku wyrobienia w tym zakresie wyróżnia się niekorzystnie z grupy rówieśników i nie czuje się w tej grupie dobrze. Barbara Sawa charakteryzuje dzieci niezręczne i niezdarne, dając w ten sposób możliwość zobaczenia rodzicom , czy przypadkiem ich dziecko nie wykazuje tych cech. A jeśli tak to zaraz podaje jak należy z tymi dziećmi postępować , by ich usprawnić ruchowo.
Dzieci mało sprawne fizycznie w okresie przedszkolnym określane jako dzieci niezręczne, niezdarne:
- unikają gier i zabaw ruchowych
- ruchy rąk mają mało sprawne, niezsynchronizowane z ruchami tułowia i nóg (Zdarza się jednak, że ogólna sprawność ruchowa jest dobra, a słaba jest tylko sprawność rąk) ,
- z trudem i niechętnie lepią z plasteliny,
- wycinają, zużywają na to znacznie więcej czasu niż ich rówieśnicy,
- źle są oceniane na zajęciach plastyczno-technicznych
- wykonywane prace są brudne, źle poprzycinane, posklejane
- w rysunkach dominują linie krótkie, przerywane, sztywne.
- chód takich dzieci jest niezdarny,

Dzieciom tym zalecamy więcej zajęć usprawniających ruchy rąk. Wykonujemy razem z dzieckiem wycinanki według wyrysowanych wzorów. Proponujemy mu zamalowywanie prostych kształtów (do tego celu nadają się tzw. książeczki do kolorowania), kalkowanie, rysowanie szlaczków itp.

KTÓRA RĘKA

Odrębnym problemem przed wstąpieniem dziecka do szkoły jest postępowanie z dziećmi o zaburzonej lateralizacji i z dziećmi leworęcznymi. Pedagodzy wiedzą jak pracować z takim dzieckiem, ale rodzice często na siłę starają przestawić swoją pociechę , by pisało ręką prawą. Autorka przedstawi różne rodzaje zaburzonej lateralizacji, a także jak należy postępować z dzieckiem , aby nie czuło się gorsze od innych.
Lateralizacja oznacza „stronność" lub czynnościowo ustaloną przewagę jednej strony ciała nad drugą, tzn.: przewaga prawego oka, prawej ręki i prawej nogi lub odwrotnie, przewaga lewego oka, lewej ręki i lewej nogi, bądź przewaga tylko jednej części ciała nad drugą znajdującą się po stronie przeciwnej, tzn. przewaga lewego oka i prawej ręki lub prawego oka i lewej ręki nad prawą.

Aby uniknąć trudnego problemu, jakim jest w przypadku 7-latka decyzja co do wyboru ręki, należy u dzieci leworęcznych już w piątym roku życia stosować specjalne ćwiczenia usprawniające rękę prawą. Może to być umiejętne i delikatne zachęcanie dziecka do posługiwania się zarówno prawą, jak i lewą ręką. Trudno jest bowiem u tych dzieci przewidzieć w wieku przedszkolnym czy będzie pisało prawą, czy lewą ręką. U szeregu dzieci proces lateralizacji jest opóźniony lub osłabiony.

W praktyce spotykamy:
- dzieci prawostronne, tzn. cała prawa stroną dziecka (ręka, oko, noga) jest sprawniejsza niż lewa lub odwrotnie — spotykamy dzieci lewostronne — może też być dziecko leworęczne, a prawooczne lub praworęczne, a lewooczne.
-dzieci oburęczne, tzn. że mają jednakowo sprawne obie ręce, ale wtedy zwykle stwierdzamy, że sprawność obu rąk nie jest na poziomie wieku życia dziecka.

Decyzję co do wyboru ręki przez dziecko o zaburzonej lateralizacji można podjąć dopiero po dokładnym przebadaniu.

O ROZWOJU SPOŁECZNYM

Dziecko wstępujące do szkoły powinno umieć współżyć w dużej grupie dziecięcej. Jak wiadomo rodzina jest pierwszym środowiskiem wychowawczy gdzie kształtuje się osobowość dziecka, wpaja postawy, wartości itp. dlatego tez duża rola właśnie w tej kwestii spoczywa na rodzicach.
To oni przede wszystkim poprzez swoje postępowanie powinni dążyć do tego , aby dziecko:
* miało wykształcone poczucie obowiązku
* wykazywało pewną samodzielność oraz zaradność życiową.
* potrafiło bawić się spokojnie w grupie dziecięcej bez konfliktów z innymi dziećmi
* było śmiałe w nawiązywaniu kontaktów i zachowywać się w miarę swobodnie

Dziecko prawidłowo rozwinięte pod względem społecznym:
- łatwo rozstaje się z matką idąc do szkoły,
- ma przekonanie, że poradzi sobie w nowym środowisku,
- odnosi się z zaufaniem do nowej sytuacji,
- jest swobodne w zachowaniu i ciekawe tej nowej sytuacji.

ZAINTERESOWANIE DZIECKA NAUKĄ

Wielu rodziców nie zdaje sobie sprawy ze znaczenia rozbudzenia u dziecka chęci do nauki i wyrobienia odpowiedniej motywacji. Barbara Sawa wymienia błędy najczęściej stosowane przez rodziców i w ten sposób chce im pokazać ,jak duża odpowiedzialność na nich spoczywa za powodzenie dziecka w nauce. Są to min.:
* „straszenie" dziecka szkołą
* likwidowanie wszystkich zabawek przed początkiem roku szkolnego
* okazywanie lęku przed rozpoczęciem przez ich dziecko nauki
* dyskutowanie w obecności dziecka o kłopotach związanych z rozpoczęciem szkoły, o wydatkach
* często okazują postawę „katastroficzną", np. przygotowując dziecko do szkoły uczą je liter, pisania, czytania
* własne ambicje i wcześniejsze posłanie dziecka do szkoły
* brak troski o rozwój sfery uczuciowej, społecznej i innych czynników niezbędnych dla powodzenia dziecka w szkole, szczególnie w przypadku tzw. „cudownych dzieci”,
* niedostosowanie wymagań do możliwości dziecka

Rodzice powinni szczególnie dbać o to, aby dzieci rozwijały się harmonijnie umysłowo, ruchowo, społecznie.
JAKA JEST ROLA RODZICÓW GDY DZIECKO IDZIE DO SZKOŁY?

Przygotowując dziecko do szkoły należy dążyć do wyeliminowania tych czynników, które mogą spowodować niepowodzenie w nauce.

Rola rodziców polega na:
— Dbałości o zdrowie fizyczne dziecka — poprzez kontrole lekarskie, stosowanie się do wskazań i stworzenie odpowiednich warunków bytowych.
— Kształtowaniu prawidłowej wymowy, rozwoju słownictwa — poprzez rozmowy, częsty kontakt z dzieckiem, zapewnienie
mu towarzystwa rówieśników.
— Rozwijaniu logicznego myślenia, zapamiętywania — poprzez pobudzanie dziecka do obserwacji, rozmowy na określone tematy, wyjaśnienia, wyciąganie wniosków i interpretowanie widzianych zjawisk i rzeczy.
— Wyrobieniu umiejętności słuchania, koncentracji uwagi —poprzez polecenie wykonywania drobnych zajęć wymagających uwagi i żądanie, aby dziecko zaczętą pracę zawsze kończyło.
— Wyrobieniu umiejętności spostrzegania istotnych szczegółów, analizowania i syntetyzowania — poprzez np. gry i zabawy . z dzieckiem ćwiczące wym. czynności. Doskonale do tego celu służą gry kostkowe, domino, historyjki obrazkowe, układanki
z klocków, tzw. przybijanka.
— Dbałości o prawidłowy rozwój ruchowy dziecka. Ćwiczenie sprawności rąk — poprzez rysowanie, kalkowanie, zamalowywanie (książeczek do kolorowania), wycinanie według wzorów, lepienie z plasteliny itp.
— Nauczeniu szanowania pomocy szkolnych — poprzez przyzwyczajanie dziecka do utrzymywania porządku w zabawkach.
— Rozbudzaniu zainteresowania szkolą, nauką — poprzez
odpowiednio prowadzone rozmowy.
— Przygotowaniu do samodzielności w obsługiwaniu siebie— poprzez wcześniejsze wymagania w tym zakresie.
— Wyrobieniu umiejętności współżycia w grupie — poprzez zapewnienie kontaktów z rówieśnikami i kierowanie nimi.
— Stworzeniu odpowiednich warunków do odrabiania lekcji—poprzez zapewnienie dziecku spokoju, miejsca do odrabiania lekcji, uregulowanie trybu życia (spacery, sen, posiłki).

Rodzice są w stanie korygować postępowanie dziecka i usuwać braki, które mogą przeszkadzać dziecku w przystosowaniu się do obowiązków szkolnych. Temu celowi służą też wcześniejsze zapisy do klas pierwszych, połączone z wszechstronnymi badaniami.

Rozdział II
O POCZĄTKOWYCH TRUDNOŚCIACH W NAUCE SZKOLNEJ
W rozdziale tym Barbara Sawa mówi ( jak już sam tytuł wskazuje) o początkowych trudnościach w nauce oraz niektórych sposobach pomocy dzieciom.
Pierwsze niepowodzenia szkolne mogą stać się przyczyną zaburzeń zachowania i ukształtowania się niewłaściwych postaw, bierności, braku zadowolenia z nauki, niekorzystnej pozycji społecznej i poczucia zagrożenia — dlatego też konieczne jest poznanie przyczyn powodujących ogólne niepowodzenia w nauce. Poznając je rodzice będą mogli wpłynąć na ich likwidację, ewentualnie ograniczyć ich skutki.

DZIECKO MAŁO ZDOLNE
Pierwszą przyczyną, z jaką łączy się niepowodzenie w nauce, jest ogólny poziom intelektualny dziecka. W grupie dzieci rozpoczynających naukę spotkamy dzieci:
- z bardzo dobrym poziomem umysłowym,
- dobrym,
- odpowiednim do wieku,
- nieznacznie opóźnionym.

Pierwszą rzeczą więc w przypadku trudności w nauce jest konieczność określenia rozwoju umysłowego dziecka.
DZIECKO NIEPRZYSTOSOWANE
Jako drugą z przyczyn trudności dziecka w nauce autorka wymienia nieprzystosowanie społeczne. Jedną z form nieprzystosowania (może też być jego skutkiem) jest brak motywacji do nauki oraz zaburzenia rozwoju emocjonalno-społecznego.

Zaburzenia motywacji stwierdza się u dzieci zdolnych, które są negatywnie nastawione do obowiązków szkolnych, nie chcą ich spełniać lub wykonują swoje zadania niedbale, powierzchownie. Mimo , że wykazują dobre i bardzo dobre możliwości intelektualne, to niechętnie chodzą do szkoły, unikają wysiłku umysłowego. W szkole o tych dzieciach często mówi się „zdolne, ale leniwe".
O prawidłowej motywacji do nauki mówimy wtedy, jeżeli całe działanie i zachowanie dziecka jest nastawione na osiąganie pozytywnych wyników w nauce; jeżeli działanie dziecka wynika z rzeczywistych jego potrzeb, tendencji, które pobudzają je do takiego zachowania.

Aby dziecko dobrze się uczyło, konieczne jest istnienie odpowiednich dążeń i motywów, jeżeli ich nie ma, należy uruchomić je za pomocą różnych bodźców.

Do najważniejszych motywów w uczeniu zalicza się m.in.:
* zainteresowanie nauką , dziecko musi mieć chęć poznania, dowiadywania się. Wiąże się z tym konieczność rozbudzenia zainteresowania dziecka nauką, rozbudzenia jego ciekawości.
* ambicje dziecka,
* sympatię do nauczyciela,
* w pewnym stopniu lęk przed złą oceną.

ZNACZENIE ŚRODOWISKA
Wszyscy wiemy jak duże jest znaczenie środowiska wychowawczego w życiu dziecka. Jakiekolwiek niekorzystne czynniki środowiskowe, błędy wychowawcze, zła atmosfera domowa, która wywołuje zaburzenia w życiu uczuciowym dziecka — wszystko to wpływa na trudności w przystosowaniu się do warunków szkolnych i na osłabienie motywacji do nauki . Autorka podkreśla tu bardzo dużą rolę rodziny i jej wpływ na rozwój dziecka. Poprzez to stara się uzmysłowić rodzicom jak powinni postępować.

Dzieci nie przystosowane i bez motywacji do nauki to takie , które:
- wykazują opóźnienia bądź zakłócenia sfery emocjonalnej,
- są niedojrzałe uczuciowo,
- są infantylne,
- określane są jako „dziecinne”( w zachowaniu, często w wyglądzie fizycznym i w reakcjach, robiące wrażenie młodszych niż wiek ich życia. )

Zaburzenia rozwoju emocjonalno-społecznego powstają na skutek urazowo działających warunków środowiskowych, wyrażają się w całym zachowaniu dziecka, które jest dyktowane emocjami nieadekwatnymi do sytuacji. Te nieprawidłowości zachowań powodują sytuacje konfliktowe w grupie rówieśniczej, z nauczycielami, rodzicami .Wadliwe oddziaływanie ze strony domu wywołuje dalsze niepowodzenia dziecka i zaczyna działać mechanizm „błędnego koła".

Środowisko rodzinne wpływa na powodzenie w nauce poprzez :
- stworzenie dziecku warunków nauczania,
- kształtowanie jego uczuć, postaw, aspiracji, ambicji, dążeń i zdolności.

Podsumowując rozważania na temat ogólnych przyczyn trudności w nauce, należy zapamiętać, że ! :
Na powodzenie dziecka w nauce składa się szereg wzajemnie powiązanych ze sobą czynników. Są to:
- czynniki społeczno-ekonomiczne,
- poziom kulturalny i atmosfera wychowawcza domu,
- poziom umysłowy dziecka,
- właściwości psychiczne i fizyczne dziecka
- poziom pracy dydaktyczno-wychowawczej w szkole

Trudności uczniów w szkole spowodowane są m.in. poprzez :
- niewłaściwe metody dydaktyczno-wychowawcze stosowane w szkole,
- przeładowanie klas, programów szkolnych,
- ograniczoną indywidualizację nauczania ,
- zły kontakt nauczyciela z dziećmi

Rozdział III
O SPECYFICZNYCH TRUDNOŚCIACH W NAUCE CZYTANIA I PISANIA

Barbara Sawa tym rozdziale przedstawia zagadnienie specyficznych trudności w nauce czytania i pisania oraz metody postępowania z dziećmi dyslektycznymi.
Wielu rodziców i pedagogów zetknęło się z dziećmi, u których nie stwierdzono różnych braków mogących wpływać na niepowodzenia szkolne, a jednak te niepowodzenia u nich występują. U wielu dzieci dotyczą one wyłącznie nauki czytania i pisania. W odróżnieniu od trudności występujących na tle ogólnych niepowodzeń szkolnych inaczej mówi się o specyficznych trudnościach wynikających z zaburzeń dyslektycznych.
Aby lepiej zrozumieć, na czym polegają te trudności i co sprawia, że jedne dzieci przechodzą przez naukę czytania i pisania bez kłopotów, autorka wyjaśnia na czym polega rozwój umiejętności czytania i pisania. Co pomoże łatwiej określić sposób pracy z dzieckiem.
ROZWÓJ UMIEJĘTNOŚCI CZYTANIA I PISANIA
Proces pisania wymaga skomplikowanych czynności. Dziecko musi prawidłowo spostrzegać oraz zapamiętać graficzny obraz poszczególnych liter. Poza tym musi rozpoznać dźwięki wchodzące w skład wyrazu, podporządkować im odpowiednie znaki graficzne i w należytej kolejności je zapisać. Oprócz tego proces wymaga odpowiednio sprawnej ręki.

Pismo jest umiejętnością, która wykształca się u dziecka później niż mowa. Zdobywa ono tę umiejętność przez systematycznie prowadzony w szkole proces nauczania. Mowa pisana (pismo) powstała i rozwijała się na podłożu mowy dźwiękowej. Słuchowe wyobrażenia elementów mowy ustnej i odpowiadające im ruchy narządów mowy umożliwiające dzielenie zdania na słowa oraz słów na sylaby, głoski, stanowią podstawę do kształtowania się elementarnych procesów mowy pisanej.

Mechanizm rozwoju pisma polega na kształtowaniu się umiejętności wzrokowego rozróżniania liter i wyrazów. Dziecko musi prawidłowo spostrzegać kształty liter i dostrzegać między nimi różnice, dzięki którym litery mają odrębne znaczenie. Po rozpoznaniu liter, gdy dziecko ma je zapisać, musi przy pomocy ruchów ręki przenieść na zeszyt wzrokowe wyobrażenie litery. Celem nauki w pierwszym roku jest mocne powiązanie dźwięku słowa z jego obrazem graficznym i ruchami niezbędnymi do zapisania go. Do tego potrzebny jest sprawnie funkcjonujący narząd wzroku — oko.

Etapy zdobywania umiejętności pisania:
I) W pierwszym etapie zdobywania umiejętności pisania, przy przepisywaniu i odwzorowywaniu liter dziecko musi mieć przede wszystkim prawidłową percepcję wzrokową i odpowiednio sprawną rękę
II) Drugim etapem jest pisanie pod dyktando, ze słuchu. Na tym stopniu rozwoju pisma dziecko powinno umieć napisać słowo bezpośrednio usłyszane, bez przyglądania się jego postaci napisanej na tablicy czy w książce. Pozwala na to dostatecznie utrwalony związek między brzmieniem słowa a jego odpowiednikiem graficznym. Chodzi w tym wypadku o to, aby dziecko dźwiękom wchodzącym w skład słowa potrafiło przyporządkować odpowiednie litery oznaczające te dźwięki.
III) Kolejnym etapem doskonalenia pisma jest okres, gdy dziecko potrafi już samodzielnie zapisywać własne myśli i dokonuje dokładnej analizy (rozkładania) i syntezy (składania) wyrazów — wzrokowo i słuchowo. W tym okresie dziecko powinno mieć też odpowiednią sprawność ręki. Następuje automatyzacja procesu pisania i wzrasta tempo pisania. Podczas nauki czytania dziecko również dokonuje analizy i syntezy wyrazów.

Proces czytania wymaga od dziecka wielu skomplikowanych czynności. Dziecko musi rozpoznać prawidłowo litery, należycie je różnicować, zapamiętać wzajemne położenie tych liter obok siebie w wyrazie — wszystko to warunkuje konieczność dobrej orientacji przestrzennej oraz percepcji wzrokowej. Oprócz tego proces czytania wymaga też prawidłowej percepcji słuchowej. Ucząc się czytać dziecko musi usłyszeć i zapamiętać poszczególne słowa, uświadomić sobie, że można je rozłożyć na poszczególne dźwięki, którym odpowiadają litery. Litery te i odpowiadające im dźwięki w pewnych układach tworzą słowa.
Na każdym z etapów zdobywania umiejętności czytania i pisania mogą wystąpić trudności. Są one bardzo często zaskoczeniem zarówno dla rodziców jak i nauczycieli. Zastanawiają się wtedy, co może być przyczyną, że uczeń określany jako inteligentny, zdrowy, z prawidłowych warunków domowych, wychowawczych, pomimo rzetelnej pracy natrafia na tak duże kłopoty w trakcie nauki czytania, pisania, ortografii.
PRZYCZYNY TRUDNOŚCI W NAUCE CZYTANIA I PISANIA, ICH OBJAWY
Autorka książki nie opiera się tylko na swojej wiedzy dotyczącej specyficznych trudności w czytaniu i pisaniu , ale odwołuje się także do innych źródeł, chcąc przedstawić dany problem z wielu punktów widzenia. Co pozwala nam spojrzeć na niego w sposób wieloaspektowy.
W literaturze dotyczącej zagadnień dysleksji możemy wyróżnić kilka stanowisk co do istoty i przyczyn tych zaburzeń:
a) Jedno z nich o nastawieniu pedagogicznym upatruje przyczynę trudności w czytaniu i pisaniu w niedoskonałości metody dydaktycznej
W pracach badawczych tego kierunku kładzie się nacisk na stosowanie odpowiednich technik nauczania, przyjmując zresztą różne punkty widzenia. Chodzi w nich głównie o uściślenie warunków sprzyjających przyswojeniu sobie przez dziecko umiejętności czytania i pisania.
b)W literaturze medycznej zwraca się uwagę na: rolę dziedziczności w powstawaniu dysleksji, zaburzenia w obrębie receptorów, zaburzenia dominacji mózgowej oraz istnienie minimalnych organicznych miniuszkodzeń niektórych okolic mózgu. Niektórzy badacze o orientacji medycznej uważają dysleksje za swoisty zespół objawów neurologicznych. Dzieci te charakteryzuje nadmierna aktywność, brak koncentracji uwagi. Proponuje się też odróżnienie dysleksji rozwojowej (brak organicznych uszkodzeń mózgu) od dysleksji nabytej (istnienie minimalnych uszkodzeń mózgu).0statecznie nie ustalono jeszcze zależności między dysleksją a dysfunkcją na tle organicznym.
c)W niektórych pracach o charakterze psychiatryczno-psychologicznym uznawane są teorie emocjonalne. Przyjęto pogląd, że trudności w czytaniu są symptomem szeregu niewłaściwych postaw, nawyków i nieprzystosowania społecznego zawsze wiąże się to z czynnikami natury emocjonalnej. Zgodnie z tym poglądem trudności w czytaniu traktowane są jako objaw nerwicowy, wskazujący na konflikt emocjonalny np. dziecko może unikać czytania z powodu nacisku rodziców pragnących, by uzyskiwało ono dobre postępy w nauce, a dziecko nie czyniąc postępów w czytaniu podtrzymuje swoją niezależność. Może też ono odczuwać brak osoby, dla której .chciałoby pracować.
d)Niektórzy psychologowie wskazują, że, brak odpowiedniej motywacji i zaangażowania-emocjonalnego może spowodować trudności w czytaniu. Dzieje się tak wówczas, gdy dochodzi do zaburzeń sfery uczuciowej dziecka. Zdarza się, że dziecko, któremu długo i wyłącznie czytano książeczki , nie chce samodzielnie czytać, bo chce znaleźć się w poprzedniej uprzywilejowanej sytuacji, kiedy czytał ktoś z rodziców. Dzieci emocjonalnie zaburzone są z reguły niedostosowane społecznie, mają niewłaściwą postawę — co wpływa na ogólny poziom nauczania.

Niezależnie jednak od etiologicznego podłoża zaburzeń badania dzieci dyslektycznych wskazują na występowanie u nich zaburzeń rozwoju psychoruchowego pod postacią funkcji percepcyjno-motorycznych, co utrudnia tym dzieciom opanowanie umiejętności czytania i pisania
DROBNE DEFICYTY ROZWOJOWE
Bardzo często okazuje się, że przyczyną trudności w nauce są drobne, parcjalne (częściowe) opóźnienia rozwojowe ,które nazywamy deficytami fragmentalnymi. Leżą one u podłoża stwierdzanych trudności w nauce i są ich najpierwotniejszą przyczyną nie uchwyconą i nie pokonaną w odpowiednim czasie.
Są to dzieci, o których mówimy, że są nierównomiernie rozwinięte, tzn. że pod pewnym względem są na poziomie wieku, pod innym mogą być powyżej normy, a pod innym poniżej normy.
Specyficzne uszkodzenia lub wybiórcze opóźnienie rozwoju sfery słuchowej, wzrokowej czy ruchowej powoduje mniej lub bardziej poważne opóźnienie w rozwoju danej funkcji.
Niemożność prawidłowego różnicowania dźwięków i kształtów wskutek uszkodzenia lub opóźnienia rozwoju funkcji słuchowych i wzrokowych powoduje owe specyficzne trudności w nauce czytania i pisania.
O RÓŻNORODNYCH TYPACH TRUDNOŚCI W CZYTANIU I PISANIU
Barbara Sawa dokładnie opisuje różnorodne typy trudności w czytaniu i pisaniu ,które wiążą się z różnymi rodzajami zaburzeń. Przedstawiając ich objawy daje możliwość rodzicom i nauczycielom, dostrzeżenia ewentualnych podobieństw w stosunku do ich podopiecznych, a także stosowania metod zapobiegających oraz niwelujących trudności.

Spostrzeganie liter - litery są kształtami abstrakcyjnymi i dziecko podczas ich odrysowywania czy odpoznawania nie może odwołać się do uprzednich doświadczeń życiowych i pomóc sobie dodatkowymi skojarzeniami. Dlatego jeżeli sprawność funkcjonalna analizatora wzrokowego jest zakłócona, skutki tego w postaci zaburzeń pisania i czytania ujawniają się przy początkach nauki.
Dzieci wykazujące zaburzenia analizy i syntezy wzrokowej :
* nie umieją różnicować liter o podobnym kształcie, przez co mylą ze sobą takie litery, jak: t — l — l, m — n, a —o, co powoduje, że wyrazy mają podobną postać, np.: taca = loco, półka = półko, tama = tana, piłka=pałka, ale=ate, domu=domw, laleczka=leleczka,dobrze=dodrze.
* opuszczają drobne elementy graficzne— kreseczki, ogonki.
* znacznie gorzej przepisują, niż piszą ze słuchu,
* zwykle też źle rysują.

Trudności te ujawniają się już w klasie I, gdzie nauka pisania opiera się w znacznej mierze na odwzorowywaniu. Należy jednak pamiętać, że dzieci z dobrym rozwojem intelektualnym, przy sprzyjających warunkach środowiskowo-wychowawczych, potrafią „maskować" objawy swoich zaburzeń.

Zwykle z zaburzeniami orientacji przestrzennej i koordynacji wzrokowo-ruchowej występują zaburzenia lateralizacji. Powodują one, że podczas czytania uczniowie:
- przeskakują litery,
- opuszczają sylaby,
- całe wyrazy,
- zmieniają kolejność liter (rów = = wór),
- przestawiają cytry (69 = 96, 83 = 38).

W piśmie z objawami zaburzeń lateralizacji:
- jest pismo lustrzane,
- litery są „nie zachowują właściwej proporcji ,
- jest złe rozmieszczenie w zeszycie np. dziecko zaczyna pisać w połowie kartki.
- w rysunkach spotykamy błędny kierunek odwzorowywania,
- dzieci te mają też trudności podczas lekcji wychowania fizycznego (w związku ze słabą orientacją w schemacie własnego ciała).

Podobne trudności występują także u dzieci leworęcznych. Zaczynają one wcześnie odczuwać swoją odrębność. Wymaga to od opiekunów i nauczycieli wytworzenia wokół dziecka właściwej atmosfery. Należy też bardzo wcześnie rozpocząć w takich przypadkach ćwiczenia i to od właściwego ustawiania ręki dziecka.
Dziecko leworęczne :
- pisząc przegina rękę w stawie nadgarstkowym, albo opiera ją nie bokiem dłoni, lecz całą powierzchnią, zachowując położenie proste.
- ręka, mając ograniczoną swobodę ruchów, męczy się, co nie pozostaje bez wpływu na stan techniczny pisma.
- wraz ze złym ustawieniem ręki nieprawidłowe jest położenie długopisu.
- trzyma zwykle długopis zbyt kurczowo, co powoduje nadmierne napięcie mięśni.
- powinno dłużej pisać ołówkiem, a z chwilą gdy zaczyna pisać długopisem wskazane jest, aby w trakcie pisania wykonywało kilka ruchów ręką
- swobodę i szybkość ruchów musi ćwiczyć w czasie ogólnych zajęć ruchowych.

Odmienny rodzaj objawów powodują zaburzenia percepcji słuchowej. Prawidłowa analiza i synteza słuchowa jest niezbędna przy nauce czytania i pisania.

W piśmie tych dzieci spotykamy najczęściej następujące błędy:
- mylenie liter dżwiękopodobnych, dotyczy to zwłaszcza złego różnicowania (s,c,z,sz,cz.rz)
- mylenie kolejności liter w wyrazie, pismo fonetyczne, opuszczanie końcówek wyraów, ubezdźwięcznianie (data=tata, gwizd=gwist, babcia=bapcia)
- zdarza się , że dzieci te pisząc wyrazwstawiają dodatkowe litery i są to zwykle dżwiękiwystępujące przy spółgłoskach (kot=kyot, balon=byalyon)
- opuszczanie sółgłosek (goście=gosie, wczoraj=czoraj, masło=maso)
- opuszczanie samogłosek(jest=jśt, album=albm, drugi=drgi)
- trudności ze zmiękczaniem(ń-ni, ś-si, ć-ci)
Podczas czytania uczniowie ci mają kłopoty z syntezą, złożeniem przeliterowanych dźwięków w całość wyrazu

Odmienny rodzaj trudności w pisaniu powoduje obniżona sprawność manualna.
Charakterystyka dziecka z obniżoną percepcją manualną:
- pismo robi ogólne wrażenie nieporządnego, brzydkiego
- litery są nierówne, nie dochodzą lub wychodzą poza linie, mają niejednakowe nachylenie, zachodzą na siebie
- dzieci takie otrzymują oceny niedostateczne za złe prowadzenie zeszytów
- w klasach młodszych piszą wolno, nie nadążają za innymi uczniami, mają ciągle uwagi za „wolne tempo pracy".
- w klasach starszych tempo się poprawia, ale kosztem czytelności pisma
- często widać brak wiązania liter, i wtedy pismo przypomina druk (pisanie bez odrywania ręki)
- każda sytuacja konfliktowa, napięcie emocjonalne, strach przed klasówką — pogarszają u tych dzieci poziom pisma
- dzieci te stosunkowo późno dochodzą do etapu pisma zautomatyzowanego.

Jak widać objawy trudności w nauce czytania i pisania mogą być różnorodne, a ich rodzaj zależy od prezentowanych przez dziecko zaburzeń. Należy także pamiętać, że każdy rodzaj zaburzeń daje odmienne, typowe błędy. Różnice występują poza tym w zależności od stopnia i zakresu zaburzeń. W zależności od stopnia opóźnienia danej funkcji potrzebnej do poprawnego czytania czy pisania mamy do czynienia z większymi lub mniejszymi trudnościami w tym zakresie.
CZY DZIECKO ŹLE SŁYSZY? CZY ŹLE WIDZI?
Bardzo często zarówno rodzice, jak nauczyciel utożsamiają zaburzenia percepcji słuchowej z niedosłuchem ,czy wzrokowej — z wadą wzroku. Dzieci takie uchem i okiem odbierają wrażenia prawidłowo, ale opracowywanie tych wrażeń, ich różnicowanie, odbywa się na poziomie kory mózgowej, przebiega u nich nieprawidłowo. Dlatego mówimy, że zaburzone są funkcje czynności korowej części analizatora słuchowego czy wzrokowego. Objawy tych zaburzeń nie są wykrywalne w badaniu lekarskim.
Analiza danych z dotychczasowych badań nad dziećmi dyslektycznymi oraz doświadczenia poszczególnych ośrodków reedukacyjnych pozwalają ustalić pewne prawidłowości w tym
problemie:
- liczba uczniów ze specyficznymi trudnościami w czytaniu
i pisaniu wynosi od 10—15%,
- objawy tych trudności zależą od rodzaju zaburzonych
funkcji,
- rozmiary trudności zależne są od sprawności intelektualnej
dziecka,
- zaburzenia funkcji percepcyjno-motorycznych często występują z innymi zaburzeniami rozwoju (mowy, uczuciowego, lateralizacji),
- większość dzieci dyslektycznych wykazywała zaburzenia rozwoju psychoruchowego we wczesnym okresie rozwoju,
- typowymi błędami, jakie popełniają uczniowie dyslektyczni, są: mylenie liter o podobnym kształcie, lecz różnym położeniu, mylenie wyrazów o podobnej strukturze graficznej, zmiana głosek o podobnym brzmieniu, przestawianie liter i sylab, opuszczanie końcówek wyrazów, słaby poziom graficzny pisma, uporczywe popełnianie błędów ortograficznych,
- w klasach starszych występują trudności w nauce geografii, geometrii, języków obcych, podczas zajęć plastycznych i technicznych

ROLA UWAŻNEJ OBSERWACJI DZIECKA
Rodzicom trudno jest dostrzec pierwsze objawy świadczące o zaburzonych funkcjach, trudno jest też odróżnić trudności wynikające z zaburzeń dyslektycznych od trudności wynikających z innych przyczyn. Powoduje to szereg błędnych reakcji na niepowodzenia szkolne dziecka. Bardzo często te pierwsze uwagi i niepowodzenia są sygnałami trudności, które mogą doprowadzić do poważnych niepowodzeń szkolnych. W pierwszym okresie wystarczą często wskazówki dane rodzicom, jak mają pracować z dzieckiem w domu, później zaś wymaga ono długotrwałej reedukacji prowadzonej przez specjalistów.

Rozdział IV
WCZESNE WYKRYWANIE ZABURZEŃ ROZWOJOWYCH I ICH KOREKCJA JAKO CZYNNIK ZAPOBIEGAJĄCY TRUDNOŚCIOM SZKOLNYM
(Wskazówki do ćwiczeń dla dzieci w wieku przedszkolnym)
Z dotychczasowych rozważań wynika, że przyczyną specyficznych trudności w nauce czytania i pisania, zwanych łącznie dysleksją, są zaburzenia w sferze słuchowej, wzrokowej, obniżenie sprawności manualnej. Wtedy gdy objawy zaburzeń występują w wieku szkolnym pod postacią dysleksji, dziecko wymaga systematycznej reedukacji usprawniającej, zaburzone funkcje.
GDY ZABURZONY JEST ROZWÓJ MOWY
Znaczny procent dzieci, które w wieku szkolnym mają trudności w nauce czytania i pisania z powodu obniżenia poziomu analizy i syntezy słuchowej, wykazuje zaburzenia w rozwoju mowy już we wczesnym dzieciństwie. Pierwszym sygnałem jest zwykle opóźniony rozwój mowy. Przyczyny opóźnionego rozwoju mowy, mogą być różnorakie m. in. opóźniony rozwój mowy może powstać wskutek zaniedbania wychowawczego, niedosłuchu, głuchoty, zaburzeń emocjonalnych, przy ogólnym opóźnieniu rozwoju psychicznego dziecka.
Charakterystyka dzieci z zaburzoną analizą i syntezą
Dzieci takie:
- zwykle mówią z opóźnieniem (opóźnienie dotyczy zarówno czasu pojawienia się pierwszych słów, zdań, jak i powolnego tempa ich przyrostu)
- dłużej niż inne używają słów prostych, dwusylabowych, zniekształcają znacznie słowa wielosylabowe
- zdania ich są budowane nieudolnie, co często zmienia ich treści
- w wieku przedszkolny wykazuje poważne zaburzenia artykulacyjne, spieszcza mowę skracają mowę przez wypowiadanie np. tylko początkowej sylaby czy „połykanie" końcówki - w mowie swobodnej mogą omijać, przestawiać dźwięki (są to nieco inne zaburzenia niż wspomniane uprzednio zaburzenia artykulacyjne. które do piątego roku życia są traktowane jako rozwojowe, nie wymagające leczenia. Dzieci z nasilonymi objawami niedokształcenia mowy wymagają ćwiczeń i korekty już przed piątym rokiem życia).

Konieczna jest likwidacja wszelkich zaburzeń mowy przed rozpoczęciem nauki szkolnej. W przeciwnym razie dziecko będzie „tak pisało, jak mówi".
JAK ROZWIJAĆ FUNKCJE SŁUCHOWE

Jest też grupa dzieci, których rozwój mowy przebiega w miarę prawidłowo, nie przejawiają one większych niż inne dzieci zniekształceń głosek, ale np. od chwili pójścia do przedszkola niechętnie uczą się piosenek, wierszyków, nie potrafią na rytmice „zaklaskać tak samo jak pani", niewiele korzystają z audycji radiowych dla przedszkolaków, często jakby nie rozumieją poleceń słownych; jakby nie słuchały uważnie, upewniają się czy dobrze dany wyraz słyszały .
Na dzieci z zaburzoną funkcją słuchową , należy zwrócić specjalną uwagę:
- Zwykle wystarczy prowadzić z nimi krótkie ćwiczenia w formie zabawowej do 15 minut (w ćwiczeniach, może być bardzo przydatny zwykły bębenek; spróbujmy, czy dziecko potrafi odtworzyć dwa do trzech uderzeń w identyczny sposób jak podamy, czy potrafi stukając, np. dwa razy, wypowiedzieć jednocześnie ma-ma, dzieląc wyraz na sylaby)
-Nie można rezygnować z zajęć, chociaż dziecko ich nie lubi. Dziecku trzeba pomóc pokonać trudności
- Należy zmniejszyć wymagania w stosunku do dziecka
- Trzeba uwzględnić występujące trudności, nie karcić, gdy w zabawie dziecko nie potrafi sobie poradzić (np. w zabawie polegającej na zgadywaniu, na jaki dźwięk rozpoczyna się nazwa narysowanego na obrazku przedmiotu)
- Pochwała za dobrze wykonane próby będzie zachętą do podejmowania dalszych wysiłków

Dzieci mające zaburzenia w zakresie analizy i syntezy słuchowej:
* nie potrafią np. zaklaskać według słyszanego wzoru;
*w czasie śpiewania czy mówienia nie są w stanie wystukać odpowiedniego rytmu.

By pokonać zaburzenia w zakresie analizy i syntezy słuchowej ,należy stosować różne zabawy , są to min. :
# dla małych dzieci zabawa w „kończenie wyrazów” (np. matka stukając jedną pałeczką w bębenek wypowiada au — dziecko uderzając drugą pałeczką wypowiada — to, potem ewentualnie dziecko samo zgadnie wyraz, jaki się utworzył, w danym wypadku au-to) ,
# dla dzieci przed wstąpieniem do szkoły może to być wybrzmiewanie dźwięków, głosek słyszanych w wyrazie. ( np. mówimy wyraz klasa — polecamy dziecku powiedzieć po kolei głoski, jakie słyszy, ewentualnie my wypowiadamy pojedyncze głoski ; z przerwami k-l-a-s-a i pytamy dziecko, jaki wyraz powiedzieliśmy,
# zawsze obowiązuje zasada stopniowania trudności.

Należy zaznaczyć, że nie wszystkie dzieci, które miały opóźniony rozwój mowy, długo mówiły niewyraźnie lub nie potrafią wykonywać ćwiczeń „słuchowych", będą na pewno dziećmi dyslektycznymi. Nie można zapominać , że pełną dojrzałość, umiejętność analizowania i syntetyzowania większość dzieci osiąga dopiero w siódmym roku życia, co wiąże się z gotowością do nauki czytania i pisania.

JAK ROZWIJAĆ FUNKCJE WZROKOWE
Zaburzenia percepcji wzrokowej w wieku przedszkolnym ujawniają się przede wszystkim w rysunkach dziecka. Rysunek jest prymitywny, uproszczony, linie są przerywane, brak jest ciągłości. Podobne objawy mogą występować u dzieci, które mają obniżony poziom sprawności rąk. Dzieci te niechętnie wykonują różnego rodzaju układanki, zagadki, zgadywanki, rebusy, obrazki, które różnią się między sobą, zwykle drobnymi szczegółami i zadaniem dziecka jest znalezienie tych różnic, nie potrafią np. ułożyć domku z patyczków czy wzoru podawanego przez wychowawczynię. W starszym wieku przedszkolnym mylą pojęcia góra--dól, przód-tyl, prawo-lewo, co może też wiązać się z zaburzeniami lateralizacji i orientacji przestrzennej.
Aby usprawnić analizę i syntezę wzrokową należy stosować różnego rodzaju ćwiczenia, pomocą są najprostsze zabawki: klocki, loteryjki obrazkowe, składanki. Z dziećmi, które niechętnie i nieumiejętnie się nimi posługują, bawimy się razem, starając się zajęcie uatrakcyjnić. Daje nam to możliwość kierowania czynnościami dziecka, podporządkowania kolejnych etapów danej czynności dla otrzymania końcowego wzoru. Rodzice powinni układać wzór razem z dzieckiem, służąc mu dodatkowymi wyjaśnieniami, co dana część ma przedstawiać i do jakiej całości zmierzamy.

Zabawy służące rozwojowi analizy i syntezy wzrokowej, to np. :
# zabawa w zgadywanie „Co to jest?, Czego tu nie ma?”- wykorzystanie elementów jakiejś całości
# „Co to będzie? „-zaczynamy z elementów składać jakąś całość, dziecko powinno w trakcie układania zgadnąć, co to będzie. Składanie można zastąpić rysowaniem; rysunek wykonujemy z brakami, które dziecko ma uzupełnić.
# „Chowanie przedmiotów - co się tu zmieniło?" - chowamy albo przestawiamy coś w pokoju i pytamy ,co się zmieniło?. W starszym wieku przedszkolnym możemy dziecku pokazać tablicę z wyrysowanymi najpierw prostymi rysunkami, a następnie drugą z bardziej skomplikowanymi wzorami .Pokazujemy dziecku tablicę przez kilka minut i prosimy o nazwanie, narysowanie lub odpoznanie na tablicy— tego co było na górze, z lewej lub z prawej strony, na środku lub na samym początku itp. W dalszym etapie ćwiczeń z dziećmi w wieku szkolnym wzory zastępujemy literami, wyrazami , sylabami.
ULEPSZAĆ SPRAWNOŚĆ RUCHOWĄ

Odrębną przyczyną powstawania trudności w nauce są zaburzenia rozwoju ruchowego dziecka. Mogą one dotyczyć całej sfery ruchowej albo wybiórczo tylko sprawności rąk.

Dzieci o opóźnionym rozwoju ruchowym:
- zwykle później zaczynają siadać, chodzić, ewentualnie dłuższy jest okres doskonalenia się umiejętności chodzenia
- w wieku przedszkolnym są one niezdarne, ruchy ich są niezborne, niezgrabne
- mają trudności w grach i zabawach ruchowych, niechętnie biorą w nich udział
-z trudem uczą się jeździć na rowerze, łyżwach, skakać przez skakankę itp.
-jeżeli ogólnie słaba sprawność ruchowa obejmuje ręce — wówczas takie dzieci mają trudności w samoobsłudze: z zawiązaniem kokardki, sznurowaniem bucików, nawlekaniem koralików, wycinaniem nożyczkami, lepieniem z plasteliny itp

Cechy charakterystyczne dziecka z zaburzonym rozwojem ruchowym dotyczący tylko sprawności rąk;
- wolne tempo przy pracach ręcznych oraz słaba precyzja ruchów rąk
- w wieku szkolnym, odbija się to na wyglądzie pisma dziecka
- utrzymuje nieporządnie zeszyty
- pismo określane jest jako niestaranne
- prace wykonywane na zajęciach plastycznych w przedszkolu są źle posklejane, niewłaściwie poprzycinane.
- z trudem wykonują one tzw. wyrywanki, nakładanie kółka na patyczek, niezręcznie budują z klocków
- nawet jeżeli dziecko wykona w końcu daną czynność, to zużyje na nią zbyt dużo czasu.

Wskazówki, jak postępować z dzieckiem z zaburzonym rozwojem ruchowym:
- Nie należy omijać trudności, do czego dochodzi, gdy rezygnujemy z wykonywania przez dziecko tych czynności, które mu sprawiają kłopot
- Z dzieckiem trzeba ćwiczyć , pomagać mu zdobywać te umiejętności, które są niedostatecznie opanowane
- Wymagania powinny być dostosowane nie tylko do możliwości dziecka, ale i do jego wieku.
- Należy bawić się z dzieckiem w taki sposób, aby jednocześnie umiejętnie je ćwiczyć.
- Umiejętne zachęcanie, współdziałanie z dzieckiem
- delikatna pomoc (a nie wyręczanie)
- Należy korzystać z uwag wychowawczyń, pedagogów, psychologów, którzy wskażą, co powinno dziecko aktualnie umieć wykonywać
- Zawsze należy starać się pomóc dziecku , zrozumieć kłopoty i nie popełniać błędów wychowawczych

Zmniejszenie ilości błędów wychowawczych oraz dokładna obserwacja dziecka, wczesne przewidywanie drobnych zaburzeń rozwojowych, likwidacja dysharmonii rozwojowych, kiedy to jedne funkcje rozwijają się wolniej, inne szybciej — są niezmiernie ważne dla zapobiegania kłopotom szkolnym, na jakie może natrafić dziecko.

Rozdział V
JAK POMÓC DZIECKU MAJĄCEMU TRUDNOŚCI W NAUCE CZYTANIA I PISANIA?
l.) PROWADZENIE ĆWICZEŃ USPRAWNIAJĄCYCH
Rodzice często nie zdają sobie sprawy, jak trudne i skomplikowane są sprawy niepowodzeń szkolnych, jak często złożone są ich przyczyny i zwykle jedyne efektywne postępowanie to odpowiednia pomoc i opieka psychologiczno-pedagogiczna oraz odpowiednie oddziaływanie ze strony domu.
Psycholog czy lekarz zaczyna zwykle od tego, że uświadamia rodziców, jakie są przyczyny niepowodzeń w nauce i udziela im odpowiednich wskazówek — dopiero potem zaczyna pracę z dzieckiem. Rodzice z reguły poważniej traktują leczenie farmakologiczne niż wskazówki wychowawcze czy zalecenie prowadzenia ćwiczeń reedukacyjnych. Nie orientują się, że wszystko zależy od przyczyny, która powoduje istnienie trudności w nauce. Z dziećmi dyslektycznymi praca trwa nieraz kilka lat i reedukacja bywa jedyną formą pomocy.

Zrobiono już wiele, aby pomóc dziecku dyslektycznemu. W szkołach są organizowane zajęcia korekcyjne, prowadzone przez psychologów, reedukatorów lub przeszkolonych do tego typu zajęć nauczycieli z klas początkowych. Reedukację prowadzą poradnie wychowawczo-zawodowe, a w cięższych przypadkach skojarzonych z dodatkowymi zaburzeniami, wymagającymi obok ćwiczeń interwencji lekarskiej, dzieci są kierowane do odpowiednich placówek służby zdrowia.

Głównymi celami działań terapeutycznych, nauczania i wychowania tych dzieci w wieku szkolnym są:
— rozbudzenie zainteresowań i wyrobienie właściwej motywacji do nauki;
— zapobieganie powstawaniu wtórnych zaburzeń emocjonalnych i w zachowaniu;
— ułatwienie dziecku opanowania umiejętności czytania i pisania poprzez ćwiczenie koncentracji uwagi, rozwijanie spostrzegawczości, usprawnianie koordynacji wzrokowo-ruchowej i sprawności manualnej, rozwijanie percepcji słuchowej, podnoszenie graficznego poziomu pisma i poziomu czytania, kształtowania umiejętności porównywania, segregowania i samokontroli.
W PROCESIE REEDUKACJI POWINIEN UCZESTNICZYĆ I NAUCZYCIEL
Jest też rzeczą niezbędną, aby przy poprawianiu i ocenianiu prac pisemnych uczniów, przy utrwalaniu zasad ortografii oraz wyrabianiu nawyków poprawnego pisania nauczyciele zdawali sobie sprawę ze źródła błędów, jakie dziecko popełnia. Trzeba tym dzieciom pomóc jak najwcześniej, gdyż po kilku latach, poza ćwiczeniami usprawniającymi, „będą wymagały" również oduczania ich nieprawidłowych nawyków.
Nauczyciel powinien czynnie uczestniczyć w procesie reedukacji, jemu przecież najłatwiej jest dostrzec choćby minimalny postęp w umiejętnościach dziecka. Życzliwa uwaga nauczyciela, czasami lepszy stopień, stanowią bardzo istotny czynnik mobilizujący dziecko do dalszych ćwiczeń. Niestety zdarza się, że nauczyciel również popełnia błędy.
Jak wiadomo nauczyciel w szkole ma bardzo mało czasu na indywidualne zajęcie się uczniem. W przypadku dzieci dyslektycznych indywidualne podejście jest jednak konieczne, programy szkolne są dostosowane i opracowane dla dzieci przeciętnych, harmonijnie rozwiniętych i dzieci odbiegające od normy nie są w stanie im sprostać. Nie wolno dopuścić, aby do istniejących zaburzeń dołączyły się inne, nowe, które będą dodatkowo wpływały niekorzystnie na naukę i pogłębiały istniejące trudności.

Przykład:
Maciek w klasie III był uważany za tego, który nie umie zupełnie czytać, jego głośne czytanie wywoływało śmiechy całej klasy, drwiny kolegów. W tej sytuacji nauczyciel przestał go przepytywać z czytania. Maciek również źle pisał, miał wobec tego stałą ocenę niedostateczną z języka polskiego. Rodzice zgłosili się do poradni. gdzie stwierdzono u chłopca poważne zaburzenia dyslektyczne i rozpoczęto ćwiczenia reedukacyjne. Po pół roku systematycznej pracy Maciek był w stanie przygotować samodzielnie zadane na lekcji czytanie. Pewnego razu nauczyciel wcześniej zapowiedział, że będzie sprawdzian czytania, i zadał dość długą czytankę. Maciek przygotował się bardzo starannie i dał się namówić, aby zgłosić się do odpowiedzi. Prawie pod koniec lekcji chłopiec zdobył się na podniesienie ręki — usłyszał wtedy „nie mamy czasu słuchać twego dukania, niech czyta Zosia". Było to dla dziecka bardzo przykre przeżycie, w efekcie nie chciał wykonywać ćwiczeń „po co? i tak pan uważa, że nic nie umiem i mam stale 2". Rozmowa z nauczycielem i wyjaśnienie całej sytuacji dały pożądane efekty.
W DOMU I W SZKOLE

W procesie reedukacji winni uczestniczyć zarówno nauczyciele, jak i rodzice. Nawet najlepiej prowadzona reedukacja nie da pożądanych efektów, jeżeli rodzice nie będą sami przekonani o jej skuteczności, jeśli zabraknie im cierpliwości lub przestaną pracować systematycznie. Trzeba mieć pełne zaufanie do osoby prowadzącej ćwiczenia z dzieckiem. Nie można też oczekiwać, że po paru miesiącach ćwiczeń poprawi się pismo i czytanie. Pierwszych efektów można oczekiwać dopiero po systematycznej co najmniej półrocznej pracy.
Błędem też jest przerywanie ćwiczeń po uzyskaniu względnej poprawy w czytaniu, gdyż w klasach starszych objawy dyslektyczne mogą ujawniać się w innych niż język polski przedmiotach ( kłopotów z nauką geometrii, geografii, języków obcych) .Wyrównanie nastąpiło jedynie w uczeniu się czytania i pisania. Ćwiczenia powinny trwać dalej, a o zakończeniu reedukacji zadecyduje osoba prowadząca.

Często też dzieci dyslektyczne mają trudności dopiero w klasach starszych. Przedtem w klasach młodszych nie miały kłopotów z nauką czytania i pisania. Dokładna analiza rozwoju dziecka, przebiegu jego dotychczasowej nauki wskazuje, że dziecko pokonało kłopoty samo, albo za pomocą trafnie dobieranych metod nauczania kompensowało braki w jednej funkcji dobrą sprawnością innej; dobry rozwój umysłowy, właściwe postępowanie wychowawcze — ułatwiały dziecku sytuację. Gdy jednak w nauce występują trudności, dziecko wymaga specjalnych ćwiczeń.

Wśród warunków sprzyjających powodzeniu reedukacji wymienia się (wg H. Spionek):
— dobry rozwój intelektualny,
— dobry stan zdrowia,
— prawidłowa dynamika procesów nerwowych,
— brak zaburzeń w rozwoju emocjonalno-społecznym,
— życzliwy stosunek nauczyciela i dobry poziom dydaktyczny szkoły.

ĆWICZENIA
Podane w tej książce przykładowe ćwiczenia mają na celu pomóc rodzicom i opiekunom dzieci w organizowaniu zajęć, które ułatwiłyby przezwyciężanie trudności w nauce czytania i pisania, które wynikają z istnienia u dziecka tzw. zaburzeń dyslektycznych, u podłoża których leżą zaburzenia w zakresie analizy i syntezy słuchowej, wzrokowej oraz obniżonej sprawności manualnej.
Rodzice obserwujący postępy swych dzieci w pisaniu mogą jednak spotkać się z innymi błędami:
* Te inne omyłki i błędy to mogą być tzw. postpozycje. Postpozycja występuje wtedy, gdy powtarza się już raz napisaną literę, pisząc ją zamiast innej właściwej litery, np. kokacja zamiast kolacja.
* Tak zwane „zjadanie liter” to antycypacja. Zjawisko to polega na tym. Że litera lub cała sylaba, którą dziecko miało później napisać, zjawia się wcześniej zamiast litery prawdziwej-dweie bułki- zamiast dwie bułki, zniżenie- zamiast znużenie. Występujących czasami pojedynczych tego rodzaju błędów nie należy utożsamiać z błędami o charakterze dyslektycznym.

Odrębny problem stanowią błędy ortograficzne. Od dziecka wymaga się poprawnego pisma, to znaczy zgodnego z zasadami obowiązującej aktualnie pisowni. Zdarza się jednak często, że dziecko zna zasady pisowni w postaci słownej, potrafi podać reguły i zasady gramatyki, ortografii, a nawet uzasadnić ich zastosowanie, ale w praktyce, to znaczy pisząc, nie stosuje ich i pisze z błędami. Uporczywe powtarzanie błędów ortograficznych jest często jedynym kłopotem ucznia w szkole. Jeżeli badanie psychologiczne takiego dziecka wykaże istnienie zaburzeń funkcji słuchowych czy wzrokowych (najczęściej bywa zaburzona sfera wzrokowa), to należy traktować dziecko jako dyslektyczne i przeprowadzać z nim odpowiednie ćwiczenia reedukacyjne z dodatkowymi ćwiczeniami ortograficznymi.

Elementy niezbędne do uwzględnienia przy opracowaniu indywidualnych metod reedukacji:
- przyczyna tkwiąca u podłoża zaburzeń,
-stopień ich zaawansowania zaburzeń
-ewentualne reakcje wtórne
- wiek
- środowisko dziecka
-warunki rozwojowe dziecka

Niezależnie jednak od tego, czy będziemy pracować z dzieckiem indywidualnie czy grupowo, istnieją pewne ogólne zasady prowadzenia ćwiczeń reedukacyjnych:
# Ćwiczenia prowadzone grupowo nie powinny obejmować więcej niż 4—5 dzieci, i to dzieci dobranych pod względem prezentowanych przez nie zaburzeń.
# Dziecko jest zgłoszone na reedukację najczęściej wtedy, gdy już ma duże kłopoty, kiedy sytuacja w szkole jest niebezpieczna i dziecko otrzymuje oceny niedostateczne lub gdy powtarza klasę.
# Wstępne ćwiczenia powinny być łatwe dla dziecka, a w żadnym wypadku nie powinny to być powtórzenia lekcji szkolnych ani nie powinny być wykonywane na materiale szkolnym. # W zależności od potrzeby, w czasie tych wstępnych ćwiczeń uczymy dzieci systematyczności, dokładności w wykonywaniu pracy, coraz dłuższych okresów koncentracji uwagi.
# Należy dążyć w tym okresie do wytworzenia u dziecka prawidłowej postawy emocjonalnej do nauki.
# Należy przede wszystkim dziecko zainteresować ćwiczeniami. Uzyskamy to, pozwalając dziecku wybrać rodzaj i temat pracy — spośród przedstawionych mu pomocy. Rodzice zwykle wiedzą, co interesuje ich dziecko jaki temat i rodzaj zajęć mu odpowiada
# W początkowej fazie trzeba umiejętnie przeprowadzać takie zajęcia, o których wiemy, że dziecko wykona je z łatwością. Chodzi tu głównie o to, żeby uzyskało ono pomyślny efekt końcowy swojej pracy. Będzie wtedy zadowolone, otrzyma pochwałę, co zmobilizuje je do dalszego wysiłku.
#W razie zauważenia trudności trzeba pomóc dziecku w taki sposób, aby nie odczuło własnej nieudolności. Nie można w tym okresie stosować żadnych nakazów. Jeżeli dziecko nie kończy zaczętej pracy, nie należy go do tego zmuszać, lecz zaproponować inne zajęcie. Po paru dniach trzeba wrócić do przerwanej pracy i polecić jej dokończenie.
# Dobrze jest, gdy dziecko ma swoją teczkę, gdzie gromadzi rozpoczęte prace i stopniowo je wykańcza.
# Obserwując podczas ćwiczeń spadek zainteresowania, rozprężenie uwagi, przerywamy ćwiczenia i organizujemy dziecku zabawę.
#Ważne jest wdrażanie dziecka do samokontroli. Możemy to uzyskać przez pokazanie dziecku, jak powinna wyglądać wykonana praca czy dane zadanie, pokazanie wzoru z poleceniem sprawdzenia lub przez porównanie z pracami innych dzieci.
# Na sposób i rodzaj prowadzonych ćwiczeń wpływa stopień defektu, jego głębokość. dlatego konieczne jest odpowiednie rozłożenie prowadzonych ćwiczeń w czasie. Im większy deficyt, tym większy wysiłek obserwujemy u dziecka przy zajęciach reedukacyjnych.
# Można zaobserwować, że w trakcie ćwiczeń wzrasta męczliwość dziecka, jego nadpobudliwość lub zahamowanie. Nie jest to bynajmniej dowodem, że ćwiczenia dziecku zaszkodziły i pogłębiły istniejące trudności. Dochodzi zwykle do takich sytuacji wtedy, gdy popełnimy jakiś błąd w reedukacji. Może nim być „przetrenowanie" dziecka w czasie ćwiczeń, ćwiczenie tylko jednej funkcji. Dlatego konieczne jest urozmaicanie ich, przeplatanie z zajęciami, które dziecku nie sprawiają trudności przy wykonywaniu.
# Ćwiczenia powinny być krótkie i atrakcyjne.
# Zdarza się, że rodzice, a i niektórzy reedukatorzy ćwiczą wprawdzie to, co jest u dziecka zaburzone, ale jak gdyby na bazie objawów.
# Materiał używany do ćwiczeń jest zwykle oparty na materiale szkolnym i tematach aktualnie przerabianych w szkole. Powoduje to, że dziecko jest jak gdyby podwójnie uczone, po raz drugi przerabia to, czego jest uczone w szkole.
# Wykonuje się zazwyczaj spis błędów, jakie dziecko popełnia (na podstawie zeszytów) i układa się odpowiednie dla danego dziecka ćwiczenia. Jest to metoda dająca stosunkowo szybkie efekty, jeżeli chodzi o wyniki, oceny szkolne.
# Taka reedukcja objawowa jest wystarczająca dla dzieci młodszych, do klasy III. Chodzi wtedy bowiem o to, aby dziecko nauczyło się czytać i pisać.

Według autorki najlepsza jest metoda kombinowana — ćwiczenia początkowe winny apelować do zaburzonych funkcji, należy dążyć do ich usprawniania i w tym okresie nie opierać się na materiale lekcyjnym. Korzystne jest przedłużenie okresu wstępnego i dopiero gdy dziecko zacznie prawidłowo analizować i syntetyzować, gdy jego ręce będą nieco sprawniejsze, można wprowadzać do materiału ćwiczeń rodzaje błędów popełnianych przez dziecko i opierać się na materiale szkolnym.

Przykład:
Aby bardziej uwypuklić ten problem, posłużę się przykładem z reedukacji mowy. Do poradni zgłosiła się matka z 5-letniin chłopcem, z prośbą o nauczenie dziecka wymawiania głosek k, g. Chłopiec zamieniał k na t i g na d. Innych skarg poza zaburzeniami mowy matka nie zgłaszała, rozwój dziecka przebiegał prawidłowo. W wyniku badań lekarskich otrzymał jedynie skierowanie na ćwiczenia mowy. Chłopiec w bardzo krótkim czasie zaczął prawi-
dłowo wymawiać brakujące głoski, w ciągu kilku następnych ćwiczeń wymawiał je w prostych wyrazach.
W tym etapie ćwiczenia zostały przerwane, gdyż matka sądziła, że jeśli już dziecko prawidłowo powtarza sylaby i wyrazy zawierające głoski k, g to nie będzie kłopotu z wymową. Ponownie zgłosiła się z dzieckiem po około 2 latach, przed rozpoczęciem przez niego nauki szkolnej. Okazało się, że chłopiec potrafi naśladować prawidłową wymowę, ale podczas mowy spontanicznej, w czasie dłuższych wypowiedzi w dalszym ciągu nie używa głosek k, g. Słownik dziecka bardzo się zwiększył, przybyły trudniejsze do wymowy wyrazy, bardziej skomplikowane połączenia głosek k, g. Oczywiście, nie jest możliwe nauczyć dziecko wymawiać wszystkie wyrazy zawierające głoski k, g. Dzieci, nauczywszy się prawidłowo wymawiać daną głoskę, powinny używać jej w mowie swobodnej. W tym jednak wypadku proces reedukacji nie został zakończony, chłopiec nauczył się jedynie
naśladować prawidłową wymowę i to w prostych połączeniach głosek k, g.
Reedukacja była objawowa, nie została usunięta przyczyna, z powodu której nie wymawiał danych głosek. Mięśnie artykulacyjne biorące udział w wymowie k, g nie zostały dostatecznie wyćwiczone. W tym wypadku chodzi o tzw. podniebienie miękkie — przez jego zwarcie z nasadą języka uzyskujemy wymowę głoski k. Gdyby ćwiczyć najpierw same mięśnie, ich ruchomość, efekt byłby późniejszy, ćwiczenia trwałyby dłużej, ale w końcu wynik ćwiczeń gwarantowałby trwałą poprawę wymowy.

Powyższe rozważania miały na celu wskazanie ogólnego postępowania przy procesie reedukacji. Należy je dopasowywać i modyfikować w zależności od czynników, które wpływają na niepowodzenia danego dziecka. Każde dziecko wymaga indywidualnego podejścia, a im wcześniejsza interwencja, tym szybsze będą efekty. Ćwiczenia reedukacyjne mogą być prowadzone indywidualnie albo w małych zespołach, w świetlicy szkolnej. Najbardziej cenne byłoby jednak wczesne wykrywanie istniejących zaburzeń i ich usprawnianie.
W prowadzeniu ćwiczeń są duże możliwości dla inicjatywy i pomysłowości reedukatora. Znając dobrze dziecko, przyczyny jego kłopotów i mając wzory ćwiczeń — łatwo będzie je przystosować do konkretnego dziecka.

1) PRZYKŁADY ĆWICZEŃ DLA DZIECI Z ZABURZENIAMI FUNKCJI SŁUCHOWYCH
ĆWICZENIA WSTĘPNE DLA DZIECI MŁODSZYCH

W rozdziale tym podane są przykłady ćwiczeń dla usprawniania zaburzonych funkcji. Ćwiczeń, które dziecko na pewno wykona bez trudu. Ponieważ rodzaj ćwiczeń jest też uzależniony od stopnia opóźnienia danej funkcji, dlatego, pomimo że zamieszczone poniżej ćwiczenia przeznaczone są dla dzieci młodszych, można je stosować również z dziećmi w wieku szkolnym, gdy wykazują one poważne opóźnienia w rozwoju danej funkcji. Analogicznie postępujemy przy ćwiczeniach usprawniających analizę i syntezę wzrokową czy sprawność manualną.

1)Dobieranie litery do obrazka
Pokazujemy dziecku serię obrazków oraz kartoniki z wypisanymi literami. Zadanie dziecka polega na dobraniu odpowiedniej litery do obrazka, na którym przedstawiony przedmiot ma nazwę o tej samej początkowej literze.

Ćwiczenia utrwalające będą polegały na uzupełnianiu brakujących liter w wyrazie. W tym celu dajemy listę wyrazów, w których brakuje np. k lub g. Dziecko ma uzupełnić brakującą literę w wyrazie.
W dalszym etapie ćwiczeń polecamy wykonać rubryki dla poszczególnych liter i dyktujemy wyrazy, a dziecko ma usłyszany wyraz wpisać do odpowiedniej rubryki, np. gazeta, pole, bal.
k
g
gazeta
d
t
b
bal
p
pole
s
z

2) ODTWARZANIE STRUKTUR DŹWIĘKOWYCH NA PODSTAWIE UKŁADÓW PRZESTRZENNYCH

Eksponujemy dziecku odpowiedni układ dźwięków wystukując je na bębenku. Dziecko powinno odtworzyć liczbę stuknięć przez odpowiednie ułożenie klocków, np. dźwiękom 2 x stuk, przerwa, 3 x stuk, przerwa, 2 x stuk; przerwa, 2 x stuk — powinien odpowiadać następujący układ klocków.

3) ĆWICZENIA ZMIERZAJĄCE DO WYTWORZENIA ZWIĄZKÓW WZROKOWO-SŁUCHOWYCH I SŁUCHOWO-WZROKOWYCH NA MATERIALE SYLABOWYM'
)Odpoznawanie wzrokowych obrazów sylab składających się na dwusylabowe słowa wypowiadane głośno przez reedukatora.
Dziecko otrzymuje zestaw odpowiednio dobranych sylab, z których każda wypisana jest na oddzielnym kartoniku.

Reedukator głośno wypowiada dwusylabowe słowa (dzieląc je głosowo na sylaby) lal-ka, mas-lo, ko-tek. Zadanie dziecka polega na odszukaniu tych sylab w podanym zestawie. W dalszym toku ćwiczeń to samo żądanie dziecko może wykonywać na materiale wyrazów trzy- i wielosylabowych.

4) PRZYKŁADY ĆWICZEŃ DLA DZIECI Z ZABURZENIAMI FUNKCJI WZROKOWYCH

Ćwiczenia wstępne będą polegały na wykonywaniu przez dzieci różnego rodzaju układanek, przybijanek, mozaik według podanych wzorów. Korzystne też jest, aby w tym okresie dzieci składały pocięte uprzednio obrazki, np. pocztówki, dobierały brakujące części do obrazków.W okresie wstępnym dzieci mogą też kalkować dowolnie wybrane rysunki, obrysowywać kontury, zamalowywać kształty rysunków itp. Polecamy dziecku wyszukiwanie i grupowanie identycznych kształtów, np. prostych wzorów geometrycznych.
Odtwarzanie z pamięci uprzednio widzianych wzorów
Pokazujemy dziecku tablicę z różnymi wzorami geometrycznymi i polecamy narysować zapamiętane pary figur sąsiadujących ze sobą, oczywiście zaczynamy od małej liczby bardziej prostych elementów, a następnie przechodzimy do większej liczby trudniejszych.
W początkowym etapie tego ćwiczenia dajemy dziecku jeden egzemplarz tablicy, na drugim pokazujemy figury do zapamiętania i dziecko ma potem na widzianej przed sobą tablicy (mając figury ponumerowane) wskazać, które zapamiętało. Do rysowania tych figur przechodzimy w następnym etapie.

5) PRZYKŁADY ĆWICZEŃ DLA DZIECI Z OBNIŻONĄ SPRAWNOŚCIĄ MANUALNĄ.
W okresie wstępnym ćwiczeń oraz dla dzieci młodszych stosujemy rysowanie szlaczków.
Ćwiczenia przeprowadzamy z dziećmi młodszymi początkowo w zeszycie w 3 linie, potem w l linię. Dzieciom, którym jest szczególnie trudno odwzorowywać szlaczki, polecamy kalkować każdy wzór. Następnie rysujemy w zeszycie początek szlaczka, a dziecko ma go dokończyć. Wskazane jest, aby każdy następny wzór był ćwiczony po opanowaniu-poprzedniego. Następnie stosujemy zamalowywanie prostych rysunków, rysowanie za pomocą szablonów, obrysowywanie konturów, lepienie z plasteliny, nawlekanie koralików, wycinanie nożyczkami itp.
ĆWICZENIA DLA DZIECI W WIEKU SZKOLNYM
Odrysowywanie
Pisanie „po śladzie"
Robienie liter z drutów i układanie figur geometrycznych
Dorysowywanie konturów
Wycinanie liter z makulatury
Pisanie liter drukowanych a obok pisanych
Kopiowanie całych wyrazów i zdań
Obrysowywanie liter
Drukowanie liter za pomocą stempli
W zeszycie piszemy dziecku wzór pisma danego wyrazu i pod spodem rysujemy ramkę, w której ma się zmieścić dany wyraz napisany przez dziecko

ĆWICZENIA W CZYTANIU
Czytanie w tzw. „okienku" lub z „ramką".
W tym celu wykonujemy z tekturki prostokąt z wyciętym otworem w środku („okienko") i nacięciem u góry z lewej strony oraz na dole z prawej strony. Kartonik przykładamy do zapisanego tekstu i przesuwając go powoli polecamy odczytywać dziecku — „to, co jest w okienku".
Czytanie z jednoczesnym zakreślaniem „łuków" pod sylabami.
Czytanie z dzieckiem jednego i tego samego tekstu- potem dziecko czyta go samodzielnie
Czytanie selektywne (wybiórcze)- polegające na odczytywaniu przez dziecko tylko jednej litery w wyrazie, potem sylaby, wyrazów z tekstu zawierających określony element itp.

Ćwiczenia w czytaniu powinny odbywać się codziennie przez kilkanaście minut. Dziecko powinno czytać głośno i staramy się dobierać mu interesujące je teksty.

PODSUMOWANIE
Książka Barbary Sawy pt. „Jeżeli dziecko żle czyta i pisze” według mnie jest świetną pozycją poruszającą problem dysleksji, dysgrafii i dysortografii. Autorka przedstawia problem w sposób bardzo obrazowy i przystępny dla czytelnika bez zbędnej terminologii, wyjaśniając tylko te definicje, które są podstawą do zrozumienia specyficznych trudności w czytaniu i pisaniu.
Barbara Sawa przedstawia krok po kroku przyczyny, objawy i środki zaradcze ( w tym ćwiczenia) w związku z pomocą dziecku.
Książka przeznaczona jest przede wszystkim dla rodziców. Zawiera wiele przykładów z życia codziennego, co pozwala im lepiej zrozumieć dany problem, a także odnieść zawarte w niej informacje w stosunku do własnego dziecka. Daje ona możliwość zrozumienia dziecka , poznania przyczyn jego niepowodzeń w szkole jak i jego samego lepiej. Umożliwia spojrzenie na problem w inny sposób. Zobaczenie, że wina za złe oceny nie leży tylko po stronie ucznia, ale i ich. Dzieje się tak poprzez tworzoną atmosferę w domu rodzinnym, własne ambicje i wymagania. Po przeczytaniu tej książki, rodzicom łatwiej będzie zmienić swój stosunek do dziecka, postępowanie, oraz stosować się do różnego typu wskazówek, co pomoże zapobiegać wielu problemom.
Po tą książkę sięgać mogą także pedagodzy , szczególnie wychowawczynie w przedszkolu i nauczyciele uczący w klasach I-III . Dzięki niej mogą nie tylko wzbogacić swoją wiedzę, ale także usystematyzować i utrwalić wiadomości do tej pory przyswojone.
Książka ta jest swoistym vademecum wiedzy o dysleksji, dysgrafii i dysortografii.
Opisanie indywidualnych przypadków, ukazanie przykładów pisma dzieci z różnymi zaburzeniami (fotografie) to wszystko pomaga lepiej zrozumieć na czym polegają specyficzne trudności w czytaniu i pisaniu.
Barbara Sawa pisze językiem bardzo przystępnym i zrozumiałym dla wszystkich . Dlatego też pozycja ta powinna się znaleźć w biblioteczce każdego rodzica , pedagoga i psychologa.