Językowe porozumiewanie się a układ nerwowy

Opracowane na podstawie B. Wierzchowska „Wymowa polska” - rozdział V - „Rola układu nerwowego w
procesie językowego porozumiewania się”

1. JĘZYKOWE POROZUMIEWANIE SIĘ

Sygnały dźwiękowe wytwarzane przez narządy mowy człowieka w procesie językowego porozumiewania
się tworzą system znaków powiązanych w konwencjonalny sposób z otaczającą rzeczywistością. Człowiek
przyswaja sobie ten system we wczesnym dzieciństwie.
W procesie mówienia narządy mowy nadawcy wykonują szereg skomplikowanych czynności, których
rezultatem jest powstawanie fal głosowych. Fale te, docierają do słuchacza, powodują reakcję jego narządu
słuchu, który dokonuje analizy drgań akustycznych i za pośrednictwem włókien nerwowych przekazuje
bodźce do ośrodków centralnego układu nerwowego, gdzię następuje percepcja, zrozumienie tego co zostało
wypowiedziane.

2. STRUKTURA UKŁADU NERWOWEGO CZŁOWIEKA

– Neurony – układ nerwowy człowieka składa się z łańcuchów neuronowych, zbudowanych z
połączonych ze sobą komórek nerwowych zwanych neuronami.
Rozróżnia się trzy rodzaje neuronów:
• neurony receptorowe (dośrodkowe, czuciowe), przekazujące podniety z obwodu ciała do ośrodków
nerwowych;
• neurony efektorowe (odśrodkowe, ruchowe), przewodzące bodźce z ośrodków nerwowych do obwodu
ciała;
• neurony kojarzeniowe, przekształcające podniety odbierane przez ośrodki nerwowe na określone
reakcje, np. ruchowe.
– Ośrodki nerwowe – to zespoły neuronów, w których następuje przekształcenie bodźców zewnętrznych w
określone reakcje organizmu.
Najważniejsze człony układu nerwowego:
• układ nerwowy mózgowo – rdzeniowy (somatyczny), unerwiający mięśnie poprzeczne prążkowane
szkieletu i niektórych narządów wewnętrznych, np. krtani, oraz zawierający ośrodki wyższych czynności
nerwowych (psychicznych);
• układ nerwowy autonomiczny albo wegetatywny, unerwiający mięśnie gładkie i poprzeczne prążkowane
narządów wewnętrznych, kierujący czynnościami układu krwionośnego, pokarmowego, oddechowego i
innych.
– Struktura układu mózgowo – rdzeniowego - układ ten składa się z części ośrodkowej i obwodowej. Do
części ośrodkowej należą mózg i i rdzeń kręgowy, do części obwodowej – nerwy i zwoje.
– Struktura centralnego układu nerwowego – w obrębie mózgu wyróżniamy dwie części:
• płaszcz – część genetycznie nowsza, zawierająca półkule mózgowe;
• pień – na który składają się:
a) międzymózgowie;
b) śródmózgowie;
c) móżdżek;
d) most;
e) rdzeń przedłużony.
– Rdzeń kręgowy i móżdżek – odcinkowy układ rdzenia kręgowego kieruje odruchami, tj.
automatycznymi reakcjami na bodźce zewnętrzne.
Móżdżek współdziała w realizacji ruchów kierowanych przez korę mózgową, reguluje mechanizmy
mięśniowe, scala poszczególne ruchy proste w złożone zestroje ruchowe, stanowi ośrodek odruchowej
koordynacji ruchów. Móżdżek koordynuje także pracę mięśni narządów mowy i prawdopodobnie krtani.
– Układ pozapiramidowy – utrzymuje napięcie mięśni i reguluje automatycznie ich pracę, w skład tego
układu wchodzą:
• wzgórze wzrokowe – jest ważnym ośrodkiem czuciowym. Kończy się w nim wiele włókien
wzrokowych, dochodzą do niego włókna słuchowe oraz wszystkie włókna, które przekazują do kory
mózgowej bodźce czuciowe odbierane przez rdzeń kręgowy;
• ciało prążkowane – jest ośrodkiem kierującym ruchami automatycznymi i regulatorem napięcia
mięśniowego.
– Układ piramidowy – kieruje ruchami bardziej precyzyjnymi, zależnymi od woli człowieka,uświadamianymi sobie. Związany bezpośrednio z korą mózgową.
– Ośrodki kory mózgowej – świadomymi czynnościami człowieka kieruje kora mózgowa, stanowiąca
zarazem ośrodek wyższych czynności psychicznych.
W korze mózgowej wyodrębniane bywają zwykle:
• ośrodki ruchowe, wysyłające bodźce do poszczególnych narządów ciała;
• ośrodki czuciowe, odbierające bodźców z poszczególnych narządów;
• ośrodki kojarzeniowe lub asocjacyjne, pełniące funkcję narządu scalającego różne czynności kory
mózgowej.

3. OŚRODKI MOWY

W procesie językowego porozumienia się zaangażowane są różne ośrodki centralnego układu nerwowego.
Najważniejsze z nich tzw. ośrodki mowy – mieszczą się w korze mózgowej. Są to:
– ośrodek Wernickego – zwany też słuchowym ośrodkiem mowy, mieszczący się w obrębie centralnego
ośrodka słuchowego w płacie skroniowym;
– ośrodek Dejérina – tzw. wzrokowy ośrodek mowy, mieszczący się w płacie potylicznym w pobliżu
centrum wzrokowego;
– ośrodek Broki – znajduje się w dolnej części płata czołowego, jest on asymetryczny, u większości ludzi
mieści się w lewej półkuli, kieruje czynnościami narządów mowy w procesie mówienia;
– dodatkowy ośrodek ruchowy – wysyłający bodźce, od których uzależniona jest przede wszystkim
zdolność pisania, mieści się on w górnej części płata czołowego.
Za najważniejszy ośrodek uważa się uważa się obszar obejmujący ośrodek Wernickiego i ośrodek Dejérina.
Obszar ten stanowi główny ośrodek mowy, czynny nie tylko przy mówieniu, lecz także przy słuchaniu
mowy oraz przy pisaniu i czytaniu.
Afazje. Uszkodzenie lub zablokowanie korowych ośrodków mowy powoduje uszkodzenie mowy zwane
afazjami. Wyróżnia się dwa rodzaje afazji:
– afazję sensoryczną – polegająca na utracie zdolności rozumienia mowy, przy zachowanej zdolności
mechanicznego wytwarzania sygnałów językowych, a więc wyrazów i dłuższych wypowiedzi,
stanowiących tzw. zautomatyzowane ciągi słowne;
– afazję motoryczną – polegającą na zachowaniu zdolności rozumienia mowy przy utrudnieniu lub
całkowitej niemożności wytwarzania sygnałów językowych.
Afazje o charakterze sensorycznym występują przy uszkodzeniu skroniowej i potylicznej części obszaru
skroniowo – potylicznego, afazje o charakterze motorycznym – przy uszkodzeniu dolnej części płata
czołowego. Afazja może być całkowita lub częściowa.
Funkcjonowanie ośrodków centralnego układu nerwowego w procesie językowego porozumiewania się.
Powstające w procesie mówienia bodźce dźwiękowe i optyczne przyjmowane są przez ośrodki słuchowe i
wzrokowe obu półkul mózgowych, a także pnia mózgowego. Rozumienie odebranych bodźców następuje w
wyniku przesłania przez te ośrodki impulsów do głównego ośrodka mowy i współdziałania z impulsami
przezeń wytworzonymi impulsów powstających w centralnym ukladzie mózgowym.
Wypowiedzenia rozpoczyna się od impulsu powstającego w centralnym układzie mózgowym. Impuls ten
ożywia wzorce wyrazowe „zmagazynowane” w głównym ośrodku mowy. W rezultacie współdziałania
impulsów, wysyłanych przez centralny układ mózgowy, główny ośrodek mowy, a także i ośrodek Broki,
uruchomione zostają motoryczne ośrodki obu półkul, kierujące ruchami narządów mowy. Wytwarzane
dźwięki odbiera również sam mówiący, przy czy w mózgu jego następuje reakcja podobna do tej, która
dokonuje się u słuchacza,
Przy czytaniu (wzrokiem) z głównym ośrodkiem mowy i ośrodkami centralnego układu mózgowego
współpracują ośrodki obu półkul, odbierające impulsy wzrokowe.
Przy pisaniu impulsy wytworzone przez centralny układ mózgowy i główny ośrodek mowy przesłane zostają
do mieszczących się w obu półkulach ośrodków motorycznych, kierujących ruchami ręki.

4. ROZWÓJ MOWY DZIECKA

– wytwarzanie się korowych ośrodków mowy – korowe ośrodki mowy wytwarzają się w dzieciństwie, w
okresie przyswajania mowy. Normalne dziecko przyswaja sobie mowę w ciągu pierwszych pięciu –
sześciu lat życia. Wtedy, dzięki słuchaniu mowy otoczenia i naśladowaniu jej, wyrabiają się u dziecka
nawyki słuchowe, wzrokowe i motoryczne, umożliwiające mu językowe porozumiewanie się z
otoczeniem.
– okres melodii – w początkowym okresie przyswajania sobie mowy, zwanym okresem krzyku lub
okresem melodii, przypadającym na pierwszy rok życia dziecka, dochodzi przede wszystkim doodróżnienia sygnałów mownych od innych dźwięków, a następnie do rozumienia początkowo niewielu,
później coraz liczniejszych i coraz bardziej złożonych wypowiedzi. Pod koniec pierwszego roku życia
dziecko reaguje zwróceniem się w kierunku właściwej osoby słysząc słowa: mama / tata, potrafi też
przerwać jakąś czynność na sygnał: nie!, reaguje na swoje imię. Pierwsze znaczące, rozczłonowane
sygnały językowe – tj. realizacje wyrazów – pojawiają się najczęściej na przełomie pierwszego i
drugiego roku życia.
– okres wyrazu – w drugim okresie przyswajania sobie mowy, zwanym okresem wyrazu, przypadającym
na drugi rok życia, bardzo znacznie zwiększa się liczba sygnałów językowych, które dziecko rozumie, a
także tych, które samo potrafi wytworzyć. Sygnały wytwarzane przez dziecko są początkowo nieliczne;
jest to kilka tworów jedno- lub dwusylabowych, stanowiących kompletne, znaczące wypowiedzi. Około
połowy lub pod koniec drugiego roku życia liczba używanych przez dziecko wyrazów zaczyna bardzo
szybko wzrastać, po czym pojawiają się wypowiedzi złożone z kilku wyrazów – zdania.
– okres swoistej mowy dziecięcej – okres ten rozpoczyna się wraz z pojawieniem się zdań. Trwa on do
końca piątego a nawet szóstego roku życia. Wypowiedzi dziecka stopniowo uzyskują w tym czasie
postać taką, jak wypowiedzi osób dorosłych z jego otoczenia. Stosunkowo najpóźniej w mowie dziecka
występuje różnicowanie samogłosek ustnych i nosowych, dźwięków typu „l” oraz „r”, wreszcie
dźwięków typu „s”, „š”, „ś”.

5. ZABURZENIA MOWY

Zaburzenia organiczne (wady w budowie narządów mowy i słuchu, nieprawidłowe ich funkcjonowanie):
– dyslalie organiczne – zaburzenia wymowy wiążące się z wrodzonymi lub nabytymi wadami zgryzu,
warg i języka, z rozszczepami podniebienia itp.;
– zaburzenia głosu – wynikające z asymetrii w budowie krtani wskutek wypadku itp.;
– zaburzenia mowy – związane z uszkodzeniem ucha zewnętrznego, środkowego i wewnętrznego.;
– dysartrie – zaburzenia wymowy wiążące się z uszkodzeniem móżdżku, układu piramidowego,
pozapiramidowego i nawet niektórych okolic kory mózgowej;
– afazje – zaburzenia spowodowane uszkodzeniem ośrodków mowy w obrębie kory mózgowej;
– różnego rodzaju niedokształcenia mowy u dzieci – niedokształcenia mogą mieć charakter afatyczny, tj.
mogą się wiązać z jakimś uszkodzeniem tych okolic kory mózgowej, w których zwykle wytwarzają się
ośrodki mowy, mogą też wynikać z ogólnego uszkodzenia bądź z ogólnej niewydolności układu
nerwowego;
– jąkanie – związane z uszkodzeniem ciała prążkowanego.
Zaburzenia funkcjonalne (nie związane bezpośrednio z uszkodzeniem jakiegoś narządu, ale wynikające z
jego nieprawidłowego funkcjonowania):
– dyslalie funkcjonalne – zaburzenia w wymawianiu dźwięków mowy, np. funkcjonalne seplenienie i
nosowanie, polegające na niewłaściwej pracy języka czy podniebienia miękkiego;
– nerwice głosu i mowy np. fonastenia, niemota histeryczna, jąkanie funkcjonalne.
Zaburzenia postaci dźwiękowej mowy (zaburzenia organiczne jak i funkcjonalne, mogą dotyczyć postaci
dźwiękowej mowy i polegać na zaburzeniach artykulacji, bądź na zakłóceniach fonetycznej organizacji
wypowiedzi):
– bełkot – dyslalia całkowita, wymowa jest niewyraźna i niezrozumiała, zachowane są jedynie melodyczne
elementy mowy;
– seplenienie – polegające na nieprawidłowym wytwarzaniu dźwięków dentalizowanych, spowodowane
najczęściej uszkodzeniem słuchu;
– nosowanie – nieprawidłowe nazalizowanie dźwięków ustnych lub dentalizowanie dźwięków nosowych;
– zaburzenia wymowy poszczególnych głosek, np.:
• rotacyzm – zaburzenia w zakresie głoski r;
• kapacyzm – zaburzenia wymowy głoski k;
• lambdacyzm – zaburzenia wymowy głoski l;
• mogilalie – opuszczanie głosek;
• paralalie – zastępowanie jednych dźwięków innymi.
– bradylalia – mowa nienormalnie zwolniona;
– tachylalia – mowa nienormalnie przyspieszona.
Zaburzenia struktury syntaktycznej:
– agramatyzm – niezgodne z utrwalonym społecznie zwyczajem posługiwanie się formami wyrazowymi;
– katafazja – mechaniczne powtarzanie wyrażeń i zdań;
– palilalia – mechaniczne powtarzanie wyrazów;
– echolalia.
Zaburzenia czytania i pisania:
– dysgrafia – zaburzenie pisania, charakteryzuje się trudnościami w wydzielaniu poszczególnych wyrazów
z dłuższych kontekstów, a więc: wadliwym oddzielaniem od siebie poszczególnych form,
przestawianiem i opuszczaniem liter itp.;
– dysleksja – zaburzenie czytania, występuje tu tzw. „przekręcanie” i „odgadywanie” czytanych wyrazów.