Sytuacja dziecka jąkającego się w szkole i w domu

Jąkanie jest wadą wymowy, przejawiającą się zaburzeniem płynności mowy, na skutek występowania skurczów mięśni, biorących udział w mowie. U jąkającego się występują poza tym pewne zmiany psychiczne, związane z procesem komunikowania się z ludźmi, a wiec lęk przed mówieniem i unikanie kontaktów mownych z otoczeniem.
Niepłynności mówienia towarzyszą reakcje fizjologiczne, psychiczne i społeczne. Reakcje fizjologiczne zlokalizowane są w aparacie oddechowym (np. oddychanie asymetryczne), fonacyjnym (np. silne zaciskanie strun głosowych) i artykulacyjnym. Wymienionym reakcjom fizjologicznym towarzyszyć mogą zbędne ruchy ciała, czyli współruchy. Mogą być to ruchy głowy (odwracanie, wysuwanie), twarzy (marszczenie czoła), szyi, torsu, ramion i nóg.
Do współruchów dołączają się często reakcje wegetatywne, takie jak: czerwienienie się, blednięcie, pocenie się, oziębienie dłoni, przyspieszone bicie serca.
Psychospołeczne reakcje na niepłynność mówienia są różne. Można je podzielić w zależności od tego, kto reaguje – na reakcje indywidualne i reakcje społeczne, a w zależności od tego, jak się reaguje – na reakcje pozytywne i negatywne. Z reguły reakcje społeczne (rodziców, opiekunów) na niepłynność mówienia wyprzedzają reakcje indywidualne dziecka. Dlatego mówi się, że jąkanie rodzi się w uszach rodziców, a nie w ustach dziecka.
Jąkanie przejawia się w sposób niestały i zależny od wielu czynników: od stopnia znajomości tematu, o którym mówi jąkający się, od tego z kim rozmawia, od samopoczucia. Przemęczenie, choroba, niewyspanie, nasilają trudności w mówieniu. Jąkający się mówi płynniej, gdy rozmawia o rzeczach dobrze mu znanych. Emocjonalne zaangażowanie się pogarsza jego mowę. U większości występuje silniejsze jąkanie w czasie rozmowy z osobami nieznajomymi, ale niektórzy mówią lepiej wtedy, gdy rozmawiają z osobami nowo poznanymi, nic nie wiedzącymi o ich wadzie mowy, przy rodzinie zaś, która darzy ich serdecznością i współczuciem, jąkanie występuje bardzo silnie.
Jąkanie słabnie lub zanika w ogóle przy mowie powolnej, monotonnej, rytmicznej, przy szepcie, śpiewie i recytacji z pamięci. Mowa spontaniczna, śpiew, czytanie, powtarzanie i wygłaszanie tekstów znanych na pamięć odbywają się prawdopodobnie przy udziale różnych struktur centralnego systemu nerwowego. Również w dużym hałasie, gdy jąkający się nie słyszy swojej mowy i jego uwaga jest odwrócona od niej mówi lepiej. Jąkający się mówi zazwyczaj dobrze, gdy jest sam w pokoju. Okresy poprawy, czasem nawet dłuższe lub odwrotnie - nasilenia się jąkania - występują często w pewnych porach roku, np. na wiosnę.
Ciekawym zjawiskiem jest pojawienie się jąkania w dzieciństwie (do ok. 14 roku życia), tzn. w okresie rozwoju systemu nerwowego. W większości przypadków jąkanie pojawia się w okresie rozwoju mowy, czyli między 3 a 6 rokiem życia. Po osiągnięciu przez organizm ludzki pewnej dojrzałości nie występują zaburzenia funkcjonalne centralnego systemu nerwowego, powodując jąkanie. W okresie rozpoczęcia nauki szkolnej oraz dojrzewania płciowego jąkanie często nasila się.
Stopień nasilenia jąkania bywa różny u poszczególnych osób. U jednych jest ono niewidoczne, występuje tylko w pewnych okolicznościach i zdarza się, że nawet rodzice nie wiedzą, że ich dziecko się jąka. U innych silne jąkanie występuje stale i towarzyszą mu wspomniane już współ ruchy.
Dziecko czasem unika wypowiadania pewnych słów lub dźwięków, które wydają mu się trudne do wymówienia. Używa wtedy innych wyrazów, mających podobne znaczenie. Często dziecko zmienia też całe zdania, aby uniknąć wypowiedzenia wyrazu, wiedząc, że się zająknie. W ostateczności rezygnuje z mówienia, prosi rodziców, kolegę, aby je wyręczył, udaje, że nie wie co powiedzieć, wzrusza ramionami, sprawia wrażenie, że zapomniało lub jest czymś zajęte. Dziecku wydaje się, że lepiej jest mieć opinię mniej inteligentnego niż jąkającego się.
Niektóre dzieci z omawianym tu zaburzeniem negatywnie nastawiają się do mówienia. Boją się odzywać w pewnych sytuacjach, nie odpowiadają w klasie, rzadko kłócą się czy dyskutują z rówieśnikami, bojąc się reakcji słuchaczy.
Niestety jąkanie może trwale zmienić zapatrywanie dziecka na siebie. Jest to jeden z największych problemów związanych z tym zaburzeniem mowy. Dziecko nie wypowiada słów, które chciałoby powiedzieć, np. w restauracji zamawia nie takie potrawy, na które miałoby ochotę, gdyż nie mogłoby wypowiedzieć określonych słów. Podobne sytuacje powtarzają się, aż prawdziwe „ja” zostaje przytłoczone przez „jąkające się ja” i od tej pory dziecko odbiera siebie jako „jąkałę”.
Jąkające się dziecko może zostać odsunięte od rówieśników. Znajduje to odzwierciedlenie np. w sposobie spędzania czasu wolnego. Zamiast uczestniczenia w zabawach grupowych dziecko takie chętnie przebywa w domu, znajduje sobie zajęcia, które może wykonać samotnie. Kiedy dziecko rzadko organizuje się w działania wymagające interakcji z rówieśnikami, to jest to problem, który trzeba wziąć pod uwagę w terapii logopedycznej.
Dla większości jąkających się wada ich jest źródłem stałych przykrych przeżyć. Niemożność swobodnego dzielenia się z otoczeniem swoimi myślami oraz świadomość tego jak przykre wrażenie wywiera ich mowa na otoczenie, przygnębiają ich i doprowadzają do rozpaczy. Jąkający się ciągle myśli o swojej ułomności i jest przeświadczony o swojej mniejszej wartości. W szkole dziecko zapytane przez nauczyciela, mimo, że jest przygotowane, zachowuje milczenie z obawy, że gdy zacznie mówić, będzie się jąkać.
Jąkający się nie zawsze spotykają się ze zrozumieniem rodziny czy nauczycieli. Otoczenie często mimo woli przyczynia się do pogorszenia mowy jąkającego się. Okazywanie mu współczucia czy próby pomagania w formie podpowiadania sylab, których wypowiedzenie sprawia mu trudność, denerwują go, zwiększają jego napięcie nerwowe, a przez to i jąkanie. Ciągła obawa przed jąkaniem oraz usiłowanie maskowania swojej wady są przyczyną pewnej prymitywności i niejasności stylu. Jąkający się upraszcza zdania i ogranicza do minimum wypowiedzi słowne.
Poziom umysłowy jąkających się jest normalny, zdarzają się wśród nich często jednostki zdolne i utalentowane, ale jąkający się uważają, że - na skutek niemożności wypowiadania się w sposób właściwy - otoczenie uważa ich za mało inteligentnych, czy nawet upośledzonych umysłowo, co pogłębia ich depresję. Wielu jąkających się rezygnuje ze swoich zamierzeń i ambicji, rezygnuje z życia społecznego i towarzyskiego. Ci, którzy nie czują skrępowania i zabierają głos publicznie, należą do nielicznych wyjątków.
Dziecko jąkające się jest emocjonalnie bardzo wrażliwe. Wszystkie wydarzenia bardzo przeżywa, cechuje je więc nawet nadwrażliwość emocjonalna czy inaczej mówiąc emocjonalne przewrażliwienie (w klasyfikacjach psychiatrycznych – obniżenie progu pobudliwości emocjonalnej).
Należy zdać sobie sprawę z faktu, iż niepłynna mowa wywołuje różne reakcje u słuchaczy, a dziecku trudno jest je zrozumieć. Część ludzi, niestety, reaguje negatywnie: unikają patrzenia na dziecko lub patrzą na nie zbyt koncentrując się na mowie albo starają się mówić za dziecko. Takie zachowania mogą budzić u dziecka niepokój, że jego mowa jest inna i nie akceptowana. Jeśli dziecko jest jeszcze na takim etapie, że nie zdaje sobie sprawy ze swojego zaburzenia, to takie reakcje otoczenia mogą uświadomić mu problem. Niektóre dzieci same sobie stawiają za wysokie wymagania. Chcą się pozbyć dziecinnych zachowań. Starają się postępować jak starsze rodzeństwo, lecz nie bardzo im to wychodzi ze względu na wiek. Dla takich dzieci proces dorastania jest szczególnie trudny, bo niemożliwy do zaakceptowania.

Literatura:

• Styczek, Logopedia, Warszawa 1983,
• T. Gałkowski, G. Jastrzębowska, Logopedia – pytania i odpowiedzi. Podręcznik akademicki, tom 2., Opole 2003,
• W. Kostecka, Dziecko i jąkanie. Poradnik dla rodziców, nauczycieli
i logopedów., Lublin 2000,
• S. Pużyński, Leksykon psychiatrii, Warszawa 1993.