Nagroda i kara w wychowaniu

NAGRODA I KARA W WYCHOWANIU - referat

Pierwsze lata życia dziecka są bardzo ważne dla jego rozwoju. Prawidłowe kierowanie dzieckiem pozwala na stymulację rozwoju, zapobieganie jego nieprawidłowościom i dysharmonii, a przede wszystkim daje podstawy do kształtowania jego osobowości. W tym czasie dziecko zdobywa podstawowe umiejętności komunikowania się ze światem, poznawania i wyrażania siebie oraz otaczającej go rzeczywistości.
Kiedy pojawiają się trudności w wychowywaniu dziecka, zarówno rodzice, jak i nauczyciele zastanawiają się nad tym, co zawiodło w systemie dotychczasowego wychowania, jakie inne metody wychowawcze stosować, czy karać tylko za nieakceptowane zachowania czy też nagradzać zachowania prawidłowe, co bardziej zmotywuje dziecko do zmiany postępowania - nagroda czy kara?
Nagrodą jest wszystko to, co sprawia dziecku przyjemność, budzi zadowolenie, przywołuje miłe skojarzenia. Stanowi ona bodziec pozytywny i wzmacnia właściwe zachowanie dziecka. Ze względu na skuteczność, działania nagradzające powinny występować bezpośrednio po właściwej reakcji lub zachowaniu się dziecka oraz być połączone z odpowiednim wyjaśnieniem, co w tym zachowaniu wzbudziło nasze uznanie. Takie pozytywne wyróżnienie spełnia wiele funkcji: wzmacnia w dziecku wiarę we własną wartość, realizuje potrzebę uznania i sukcesu, zachęca do podejmowania coraz trudniejszych zadań, dostarcza radości i dobrego samopoczucia, wzmacnia więzi uczuciowe z osobami nagradzającymi, działa dodatnio na tych, którzy są świadkami nagradzania. Jednakże, w stosowaniu nagród zalecany jest umiar mimo, że ich pozytywna rola nie ulega wątpliwości. Chodzi bowiem o to, aby dziecko nie podejmowało rożnego rodzaju pożądanych działań wyłącznie w celu uzyskania nagrody, ale by wzbudzić w nim tendencję do przestrzegania ustalonych norm zachowania.
Karą natomiast jest to, co sprawia przykrość, budzi niezadowolenie, utrudnia zaspokojenie potrzeb i ma na celu wyeliminowanie lub doprowadzenie do spadku pewnych zachowań czy czynności. Karanie powinno występować we wczesnych etapach uczenia się i mieć charakter stały a nie sporadyczny, występujący tylko po niektórych zachowaniach niepożądanych. Jego skuteczność jest tym większa, im głębszy jest stosunek uczuciowy między karanym a karzącym i im w większym stopniu dziecko akceptuje normę, za przekroczenie której zostało ukarane. Stosowanie w wychowaniu tylko kar lub ich przewagi rozwija w dziecku postawy bierne, zachowawcze, wyczekujące, zorientowane na kontrolę. Kiedy kontrola przestaje działać, łamie ono umowy, normy i obyczaje.
Dziecko chce i potrzebuje rozumieć reguły rządzące jego światem. Chce dowiedzieć się, czego się od niego oczekuje, jak powinno układać relacje z innymi ludźmi, jak daleko może posunąć się w swoim działaniu oraz co stanie się, kiedy w tych działaniach posunie się za daleko. Oczekuje od dorosłych wytyczenia mu pewnych nieprzekraczalnych granic, które powstrzymają niepożądane zachowania, zachęcą do postępowania we właściwy sposób oraz przekażą podstawowe informacje dotyczące naszych oczekiwań.
Stosując nagrody i kary wobec dziecka, należy mieć na uwadze, że nie wszystkie nakazy i zakazy są dla niego zrozumiałe i oczywiste, że stopniowo uczy się ono rozróżniać dobro i zło i że dopiero dzięki naszym ciągłym, długofalowym i umiejętnym oddziaływaniom wychowawczym gromadzi doświadczenia, na podstawie których wyciąga wnioski dotyczące tego, co mu wolno, a czego nie wolno. Jest to równoznaczne z uświadomieniem sobie przez nie odpowiedzialności za to, co zrobiło.
Jak pomóc dziecku nauczyć się odpowiedzialności? Niezależnie od tego jaki rodzaj kar będziemy stosować, należy pamiętać, iż nie forma kary jest najważniejsza, lecz atmosfera, jaka jej towarzyszy. Najważniejsze jest, aby żadnej karze nie towarzyszyło poniżenie godności dziecka, żeby kary nie przygniatały i nie onieśmielały, by nie budziły pragnienia zemsty. Zatem najpierw należy najpierw wyjaśnić dziecku, co nas niepokoi w jego zachowaniu i jakie powinno ono być. Wymaga to od nas wspólnego z nim ustalenia jasnych norm, zasad i procedur, które je obowiązują ze wskazaniem konkretnych konsekwencji za ich nieprzestrzeganie, a następnie wdrożyć je w życie i konsekwentnie wymagać. Nie wolno dopuścić do sytuacji, w której to samo zachowanie raz tolerujemy, a innym razem nie. Jeżeli dziecko naruszy reguły, powinniśmy porozmawiać z nim o zaistniałej sytuacji - pozwolić mu wytłumaczyć się ze swojego zachowania, odwołać się do ustalonych zasad i wskazać, która z nich została złamana oraz jakie są tego następstwa. W przypadku braku powyższych ustaleń i działań, w momencie stosowania kary zrodzi się w dziecku bunt, poczucie krzywdy i niezrozumienia nawet wówczas, jeśli będzie ono świadome swego zachowania. Niezależnie od rodzaju i wielkości przewinienia dziecka, nie wolno stosować wobec niego kar cielesnych, które nie tylko poniżają jego godność, uczą postrzegać świat w kategoriach władzy i siły, wywołują agresję, ale są także dowodem naszej nieudolności pedagogicznej lub wynikiem uprzednio popełnionych błędów wychowawczych. Starajmy się doprowadzić do tego, aby dziecko jako karę odczuło upomnienie, pozbawienie go przyjemności np, wspólnego, atrakcyjnego spędzenia wolnego czasu, wyrażenie naszego smutku i zawodu. Warto również mieć na uwadze, że zamiast wydawać liczne bezwzględne polecenia, lepiej jest stwarzać dziecku okazje do przejawiania posłuszeństwa, za które można je nagrodzić. Kategoryczne, niemiłe nakazy i zakazy starajmy się więc zastąpić prośbami, które dziecko spełni z ochotą gromadząc przy tym doświadczenia wskazujące, że spełnienie poleceń dorosłych, pochwała, pieszczota, podziękowanie czy uśmiech z naszej strony mogą być źródłem radości i są równie cenne jak nagroda o charakterze materialnym.
Opracowując z dzieckiem system konsekwencji, należy wziąć pod uwagę:
• wiek, poziom rozwoju i możliwości dziecka,
• adekwatność konsekwencji (współmierność kary) do przewinienia,
• nieuchronność konsekwencji i natychmiastowość zastosowania,
• znajomość sposobów unikania konsekwencji (dziecko wie, jakie wymagania stawia wobec niego otoczenie i rozumie jak dostosować do nich swoje zachowanie),
• konsekwencję w stosowaniu,
• spójność stosowania konsekwencji przez ważne dla dziecka osoby z otoczenia.
Przykłady wzmocnień pozytywnych:
• dostrzeganie dobrych chęci i zachowań natychmiast po ich przejawieniu i nagradzanie ich np. pochwałą,
• opracowanie i wprowadzenie „systemu zdobywania punktów”(kamyczków, znaczków, naklejek itp.),
• wprowadzenie „systemu żetonowego”- po uzbieraniu przez dziecko określonej liczby żetonów wręczenie mu drobnego, atrakcyjnego dla niego upominku,
• wyznaczenie odpowiedzialnego zadania(na miarę możliwości dziecka), aby miało szansę udowodnić, że jest samodzielne i godne zaufania,
• powierzanie do wykonania atrakcyjnych czynności domowych pod opieką rodzica,
• wprowadzenie „Książeczki dobrego zachowania”- rysowanie samodzielnie przez dziecko lub wspólnie z nim (np. w formie komiksu) pozytywnych zachowań i częste, wspólne jej czytanie w celu podkreślenia dotychczasowych osiągnięć i możliwości dziecka.
Wychowanie oparte na wzmocnieniach i konsekwencjach, w ogromnym stopniu determinujących poruszanie się dziecka i dorosłego w przestrzeni wspólnych, jasno określonych zasad i norm, powinno być istotą działań wychowawczych zarówno w środowisku rodzinnym dziecka, jak i w przedszkolnym. Wspólny front oddziaływań przez bliskie dziecku osoby jest najskuteczniejszą formą wdrażania małego człowieka w system norm i wartości ogólnoludzkich oraz zasad funkcjonowania społeczeństwa.

Opracowała: Bożena Cieślak