Projekt szkolny innowacja edukacyjno - wychowawcza "Dzień Pokoju"

mgr Grażyna Trzeciak
nauczyciel Języka Niemieckiego
w Zespole Szkół im ks. Józefa Tischnera w Dobczycach

Projekt szkolny
innowacja edukacyjno-wychowawcza

„Dzień Pokoju”

Dobczyce, rok szkolny 2012/2013

“Nie żyje się w pokoju za byle jaką cenę. Wprowadzać pokój, to starać się ustanowić braterstwo ponad wszystkimi granicami. (...) Lecz granice są również w nas. Jedność braterska nie tyle polega na zniesieniu różnych ustanowionych związków, co na przyjęciu i kochaniu kogoś innego, różnego. W ten sposób Europa ofiaruje wyzwanie, które nowe światy znają mniej:
jest ona miejscem kształtowania starych i szlachetnych kultur, języków, narodów o bogatej historii. Chodzi o to, by wiedzieć, jak mamy się pokochać i współpracować w nieustannym szacunku. By dać przykład: mniej chodzi o zmuszanie wszystkich do mówienia w tym samym języku, co o uczynienie wysiłku nauczenia się języka innych.”
Jan Paweł II
(Strasburg, 8 października 1988 r.)

“Ein bisschen Frieden, ein bisschen Sonne
fϋr diese Erde, auf der wir wohnen.
Ein bisschen Frieden, ein bisschen Freude,
ein bisschen Wärme, das wünsch’ ich mir.
Ein bisschen Frieden, ein bisschen Träumen
und dass die Menschen nicht so oft weinen.
Ein bisschen Frieden, ein bisschen Liebe,
dass ich die Hoffnung nie mehr verlier’...

Sing mit mir ein kleines Lied,
daß die Welt in Frieden lebt...”

Nicole, “Ein bisschen Frieden” 1981
PLAN

1. Dane ogólne o projekcie
2. O autorce projektu i dlaczego powstał szkolny projekt wychowawczy „Dzień Pokoju”
3. Priorytety w polityce oświatowej UE i w szkole polskiej
4. Program wychowawczy ZS
5. Mandala – symbol żywy w projekcie
6. Przedstawienie projektu wychowawczego „Dzień Pokoju”
1) Cele Projektu
2) Opis Projektu
1) Wiodące wartości
2) Formuła zajęć
3) Obszary pracy
4) Etapy projektu
5) Język obcy w projekcie
6) Pomoce dydaktyczne
7) Ekspozycja prac
8) Oczekiwane efekty pracy
3) Plan realizacji Projektu w czasie
7. Sposoby monitorowania prac Projektu
a. monitoring na bieżąco
b. ewaluacja całości Projektu - maj 2013
c. sprawozdanie z pracy
d. ankieta
8. Literatura

„Dzień Pokoju”
Szkolny Projekt Wychowawczy

1. Dane ogólne o projekcie

Nazwa szkolnego projektu wychowawczego: „Dzień Pokoju”

Rodzaj projektu edukacyjnego: projekt edukacyjno - wychowawczy

Data rozpoczęcia i przewidywany czas trwania projektu wychowawczego „Dzień Pokoju” - wrzesień 2012 – kwiecień - maj 2013

Szkoła, w której prowadzony jest projekt wychowawczy „Dzień Pokoju” - Zespół Szkół
im. ks. Józefa Tischnera w Dobczycach

Autor projektu – mgr Grażyna Trzeciak, nauczyciel Języka Niemieckiego

Osoby wdrażające projekt : nauczyciele Zespołu Szkół

Zatwierdzająca projekt: „Dzień Pokoju” – Rada Pedagogiczna Zespołu Szkół

Koszty projektu i źródła finansowania – zasoby własne uczniów, wsparcie rodziców
2. O autorce projektu i dlaczego powstał szkolny projekt wychowawczo - edukacyjny: „Dzień Pokoju”

Pracuję w Zespole Szkół od 2000 roku jako nauczyciel języka niemieckiego. Ale zanim tutaj przyjechałam, spędziłam osiem lat w Niemczech. Studiowałam tam i pracowałam. Żyłam i poznałam, można by rzec, od podszewki, życie w tym kraju, dzisiaj wielokulturowym, wielojęzycznym, wielonarodowym. Poznałam wspaniałych ludzi i wspaniałą kulturę. Miałam duże szczęście, bo spotkałam kogoś, kto opowiadał mi z uporem i zawzięcie, ale bardzo świadomie i konsekwentnie, historię stosunków polsko – niemieckich z innej, niż znałam, perspektywy. Te doświadczenia pomogły mi zrewidować świat moich, jakże często nieuświadamianych, wyobrażeń, przesądów i stereotypów, którymi żyłam, nie zastanawiając się nad nimi. Uwolniłam się od różnych, obciążających, jak sądzę, „prawd” o ludziach i świecie. Dotarł do mnie sens, jednej z ulubionych bajek z dzieciństwa, że „ludzie po tamtej stronie Czarnego Lasu są tacy sami, jak my”. To był oczywiście mój osobniczy proces trwający wiele lat, który odkrywał przede mną, mogłabym to nawet bardziej poetycko nazwać, tajemnicę mojego serca i umysłu”, tajemnicę istnienia. Dzięki niemu stałam się kimś innym, nowym, otwartym i ciekawym świata i ludzi człowiekiem. Zdaję sobie sprawę z tego, że pewien splot okoliczności spowodował te zmiany, że gdybym nie wyjechała, to może dalej tkwiłabym w tym dawnym, starym świecie, pełnym niezrozumienia i niechęci. Po powrocie doświadczałam tego często w kontaktach z ludźmi, którzy nie „przerobili” takich lekcji, jak ja.
Spotykam się z tym również na lekcjach języka niemieckiego, gdy uczniowie wybuchają różnymi emocjami, wyrażając, jak mi się wydaje, nie tylko swój sprzeciw wobec nauki i szkoły w ogóle, ale różne opinie na temat języka niemieckiego, Niemców i niemieckiej kultury, które nie mają nic wspólnego z ich doświadczeniem życiowym. A wiec może to być nieuświadomiony, głęboko tkwiący stereotyp. A że mający naturę negatywną, blokuje ich na różnych poziomach życia, do życia właśnie, do życia w pokoju, harmonii i miłości. Ta niechęć nie pozwala im, na odkrywanie Nowego, na zaprzyjaźnienie się ze światem. By nauczyć ich otwartości, szukam różnych sposobów. Jednym z nich jest sztuka. Dlatego powstał projekt „Żywa Mandala”. Podczas prac przygotowawczych do tego projektu natrafiłam na wiele ciekawych materiałów, które zainspirowały mnie do dalszych poszukiwań i pomysłów. Tak narodził się w zeszłym roku projekt obchodów Międzynarodowego Dnia Pokoju. Został zrealizowany jako happening na dużej przerwie i przeminął. Te klasy, które były bezpośrednio zaangażowane przy projekcie, wykazywały zainteresowanie tematem, z zapałem ćwiczyły i wystąpiły. Mimo, iż zaplanowałam także okolicznościowe rozmowy z klasami o święcie Pokoju, nie udało się ich przeprowadzić na szerszą skalę.
Tylko z dwoma klasami mogłam dokonać ewaluacji projektu. Teraz, mając wsparcie Dyrekcji do przeprowadzenia projektu po raz drugi, chciałbym nadać mu poważniejszą formę i zaangażować całą społeczność szkolną, nie tylko do zorganizowania krótkiej uroczystości świętowania Międzynarodowego Dnia Pokoju, ale aby pogłębić to refleksją na lekcjach wychowawczych oraz poprzeć konkretnymi działaniami młodzieży, które mogą nie tylko rozbudzić ich zainteresowanie samym świętem, ale otworzyć oczy na palącą potrzebę pokoju na świecie. I to nie w jakimś abstrakcyjnym wymiarze. Ale konkretnie: tu i teraz, w ich świecie.

3. Priorytety w polityce oświatowej UE i w szkole polskiej

Założeniem europejskiego modelu edukacji jest edukacja przez całe życie, zakładając, że wszystkie rodzaje wiedzy przenikają się i wzajemnie uzupełniają oraz wzbogacają. Nowa edukacja europejska oparta jest na czterech filarach:
1. Uczyć się, aby wiedzieć,
2. Uczyć się, aby działać,
3. Uczyć się, aby żyć wspólnie,
4. Uczyć się, aby być.
Oznacza to zdobywanie wiedzy z zakresu kultury ogólnej, by móc rozumieć otaczający świat i czerpać z niego radość oraz kompetencji do wykonywania przyszłej pracy, czyli np. kwalifikacji zawodowych, postaw społecznych, umiejętności pracy w zespole, zdolności podejmowania ryzyka. Największym wyzwaniem współczesnej edukacji jest zdobycie przez ucznia umiejętności angażowania się we wszystkie wspólne działania, rozumienia drugiego człowieka i dostrzegania współzależności. Nie mniej ważne, wydają się w tym kontekście, poprzez kształtowanie wyobraźni i kreatywności, umiejętności samodzielnego i krytycznego myślenia oraz zdolności do niezależnych sądów, a także miejętność decydowanie o słuszności podejmowanych działań.
Szkoła ma zatem dostarczyć wiedzy oraz pomóc w wykształceniu podstawowych kompetencji i umiejętności, które będą potrzebne młodemu Europejczykowi do pracy i życia w nowej tranformującej się rzeczywistości szybko globalizującego się społeczeństwa Zjednoczonej Europy i świata. Odnosić się powinny one do fundamentalnych i uniwersalnych wartości i zasad, do których Wspólnota Europejska się odwołuje: do prawdy, dobra i piękna. Wśród wartości współcześnie uznawanych za uniwersalne, szczególne miejsce zajmuje też “prawo do życia w wolności, podmiotowość i tożsamość człowieka, godność, odpowiedzialność, swobody obywatelskie, patriotyzm, życie wolne od zagrożeń wojną, demokracja, pluralizm polityczny i światopoglądowy, uczciwość, tolerancja, rodzina, edukacja, zdrowie i jego ochrona, możliwość samorealizacji, praca oraz godziwy poziom życia materialnego i duchowego”(C. Banach).

Najważniejszymi kompetencjami europejskimi dla absolwentów szkół ponadgimnazjalnych są – ze wszystkich wymienę te, które korespondują bezpośrednio z projektem:
• umiejętność uczenia się
• zdolność porozumiewania się w języku ojczystym
• znajomość języków obcych
• współpraca w zespołach
• rozwiązywanie problemów
• posługiwanie się nowymi środkami informacji
• sięganie do różnych źródeł danych
• zauważanie związku pomiędzy wydarzeniami z przeszłości a obecnymi
• słuchanie i korzystanie z poglądów innych ludzi
• podejmowanie odpowiedzialności
• radzenie sobie z niepewnością i złożonością świata
• kompetencje interpersonalne i obywatelskie
• świadomość kulturowa
Ideałne wychowanie europejskie wychowuje do demokracji i obrony praw człowieka, w duchu tolerancji i budowania dialogu oraz otwarcia na innych. Promuje kształtowanie postaw ekologicznych i prozdrowotnych oraz naukę języków obcych. Przygotowuje do kontaktu z różnymi kulturami, rozbudza świadomość obywatelską i reakcję na skutki patologii społecznych.
Szkoła polska w zakresie idei wychowania wpisuję się w pełni w ten ideał europejski. Tworząc zręby nowego system i znajdując się jednocześnie w momencie przełomowym, nie zapomina o wartościach, jako niezbędnej nauce w procesie wychowania i samowychowania, jako sposobach poznawania świata. Podnosi znaczenie zarówno dydaktyki, jak i sposóbów realizacji różnych przedmiotów, szczególnie humanistycznch dla wprowadzania młodych ludzi w świat wartości.
W tekście jednolitym Ustawy o systemie oświaty z 2012 roku, czytamy: “Nauczanie i wychowanie - respektując chrześcijański system wartości - za podstawę przyjmuje uniwersalne zasady etyki. Kształcenie i wychowanie służy rozwijaniu u młodzieży poczucia odpowiedzialności, miłości ojczyzny oraz poszanowania dla polskiego dziedzictwa kulturowego, przy jednoczesnym otwarciu się na wartości kultur Europy i świata. Szkoła winna zapewnić każdemu uczniowi warunki niezbędne do jego rozwoju, przygotować go do wypełniania obowiązków rodzinnych i obywatelskich w oparciu o zasady solidarności, demokracji, tolerancji, sprawiedliwości i wolności”.
Nowa Podstawa Programowa tak to ujmuje: „W procesie kształcenia ogólnego szkoła na III i IV etapie edukacyjnym kształtuje u uczniów postawy sprzyjające ich dalszemu rozwojowi indywidualnemu i społecznemu, takie jak: uczciwość, wiarygodność, odpowiedzialność, wytrwałość, poczucie własnej wartości, szacunek dla innych ludzi, ciekawość poznawcza, kreatywność, przedsiębiorczość, kultura osobista, gotowość do uczestnictwa w kulturze, podejmowania inicjatyw oraz do pracy zespołowej. W rozwoju społecznym bardzo ważne jest kształtowanie postawy obywatelskiej, postawy poszanowania tradycji i kultury własnego narodu, a także postawy poszanowania dla innych kultur i tradycji. Szkoła podejmuje odpowiednie kroki w celu zapobiegania wszelkiej dyskryminacji”.
Zadaniem edukacji jest przygotowanie młodzieży i dorosłych do dialogu kultur i wartości, oraz obrony tych wartości. Dokonać można tego dzięki wiedzy oraz działaniom, które dostarczą niezbędnych doświadczeń życiowych. Dlatego w realizacji zadań edukacyjnych powinni uczestniczyć obok nauczycieli i uczniów, również rodzice oraz środowisko lokalne. To nowe zadanie zarówno dla szkoły, jak i dla społeczeństwa. Duże wyzwanie i nowa jakość edukacyjna. Nowe spojrzenie na system oświatowy i na człowieka oraz jego potrzeby.
4. Program wychowawczy Zespołu Szkół im ks. J. Tischnera w Dobczycach
Program wychowawczy Zespołu Szkół oparty na najważniejszych polskich aktach prawnych, statucie szkoły oraz Konwencji Praw Dziecka i Europejskiej Karcie Praw Człowieka, zakłada w rozdziale o misji szkoły między innymi, wspomaganie rozwoju ucznia we wszystkich jego wymiarach, zgodnie z jego osobistymi potrzebami, dążenie do jego wszechstronnego rozwoju opartego o wiedzę i umiejętności umożliwiające dalszą naukę oraz kształtowanie postaw opartych na uniwersalnym systemie wartości i patriotyzmie. Program ten proponując całą paletę zadań szkoły i form ich realizacji, oczekuje takich zmian w postawach młodych ludzi, które nie tylko będą w harmonii z uniwersalnymi prawami i wartościami, na których oparta jest współczesna cywilizacja, ale pozwolą młodemu człowiekowi bezkolizyjnie, prawidłowo i skutecznie uczestniczyć jego życiu rodzinnym, społecznym i zawodowym.
Mottem Programu Wychowawczego Zespołu Szkół im. ks. J. Tischnera są piękne i mądre słowa papieża Jana Pawła II: „Wychowanie (...) jest spotkaniem osób: mistrza i ucznia, ich wspólną wędrówką ku dobru. prawdzie i pięknu”. Projekt „Dzień Pokoju” w szczególny sposób odnosi się do słów: „ ... jest spotkaniem osób: mistrza i ucznia, ich wspólną wędrówką...”. Jest zamierzeniem projektu zapukać do serc i umysłów wszystkich jego uczestników.

5. Mandala –symbol żywy w projekcie

Mandale to nie tylko kolorowanka, czy wysoka sztuka Nie tylko zabawa i terapia, którą dla współczesnego świata odkrył Carl Gustav Jung, szwajcarski psycholog i psychoanalityk. To symbol uniwersalnych praw wszechświata i odwiecznego rytmu przyrody, odnawiającej się nieustannie. Przejawia się w rytuałach i różnych zachowaniach religijnych i świeckich, które zakotwiczają i umacniają człowieka od niepamiętnych czasów do życia na planecie Ziemia. Dzięki nim człowiek rozpoznaje swoje miejsce w społeczności, w kulturze, potwierdza swoje aspiracje i potrzeby. Dzięki nim potrafi zrozumieć siebie i odnaleźć swoje miejsce w świecie zewnętrznym.
Krąg mandali symbolizuje życie ziemskie, materialne, centrum zaś wyraża sacrum. Budując z intencją „Wołania O Pokój dla Świata’ mandalę żywą, z kręgów, których elementami budującymi są ludzie, w której w centrum dźwięczy muzyka, stwarzamy symboliczną informację o gotowości budowania pokoju. Tworząc mandalę rozpoczynamy proces budowania Pokoju w nas samych, w naszych rodzinach, oraz w społeczności, w której żyjemy. Pamiętając o prawach uniwersalnych świadomości zbiorowej, wiemy, że w ten sposób przyczyniamy się do pokoju globalnego. Zaczynamy zmieniać świat. Na tyle, na ile uda się nam zmienić samych siebie, zmienimy go.

6. Przedstawienie Projektu wychowawczo - edukacyjnego „Dzień Pokoju”:

Szkolny Projekt wychowawczo – edukacyjny „Dzień Pokoju” spełnia wymagania stawiane jako priorytet przez Radę Europy, Nową Podstawą Programową oraz mieści się w ramach Programu Wychowawczego Zespołu Szkół im ks. J. Tischnera, a nawet dopełnia go o wartości europejskie, zarówno jeśli chodzi o cele, sposoby realizacji, jak o oczekiwane efekty i ewaluację.
Projekt daje szansę zarówno uczniowi, jak i nauczycielowi na zmierzenie się z tematem pokoju, znanego jako temat - samograj, a jednocześnie dziwnie dalekiemu, jeśli chodzi o refleksję i o realizację świadomych działań o naturze pokojowej w bardzo szerokim kontekście. Projekt zaczyna się od poznania różnych, w zależności od kręgu kulturowo – religijnego, definicji i rozumienia pokoju, prowadzi do poznania ludzi, dla których słowo pokój nie było i nie jest pustym słowem, próbuje zmierzyć się z rzeczywistością braku pokoju i podjęciem w końcu działań, które mogą być ważne dla pokoju. Działań małych, o charakterze jednostkowym czy lokalnym, i być może, kiedyś w przyszłości, też dużych.
Projekt mający charakter interdyscyplinarny, zostanie zrealizowany w ramach lekcji wychowawczych, lekcji z języków obcych, wychowania fizycznego, oraz w trybie pozalekcyjnym.
W projekcie uczestniczyć będą nauczyciele różnych przedmiotów, a zarazem wychowawcy, oraz uczniowie wszystkich klas w zasadniczej częśći projektu, tak jak w jego części widowiskowej - układania kręgu mandali- wybrane klasy.

A. Cele Projektu

• uwrażliwienie uczniów i pozostałych uczestników projektu na wartości jakim są POKÓJ, MIŁOŚĆ, HARMONIA, PRAWDA, PIĘKNO, które są wiodącymi wartościami projektu
• poznanie znaczenia słowa „pokój” w różnych językach i kulturach
• poznanie podstaw „języka pokoju”
• poznanie słownictwa z obszaru języka niemieckiego i angielskiego związanego z pojęciem pokoju
• zetknięcie z różnymi doświadczeniami i różnymi sposobami działań na rzecz pokoju
• poznanie swojego dziedzictwa kulturowego, oraz poznanie i zrozumienie różnorodności kulturowej
• rozwijanie indywidualnej ekspresji związanej ze stanem emocjonalnym ukierunkowanym na pokój
• rozwój kreatywności, czyli rozbudzanie zdolności do uczestniczenia w twórczym działaniu i myśleniu
• nabycie kompetencji psychiczno – emocjonalnych poprzez ćwiczenie koncentracji uwagi, wdrażanie do wytrwałości i konsekwencji w działaniu,
• nabycie kompetencji ruchowych poprzez kształcenie zdolności ruchowych
• poznanie mandali jako uniwersalnej formy natury, kultury i sztuki
• dzielenie się doświadczeniem artystycznym poprzez umiejętność wykonywania i prezentowania dzieła
• rozwój pewności siebie i poczucia własnej wartości
• nabycie umiejętności pracy w zespole
• zwiększanie świadomości uczniów związanej z ich środowiskiem i ekologią oraz sytuacją polityczno – społeczną na świecie
• budowanie trwającego przez całe życie zainteresowania działaniami na rzecz pokoju

B. Opis projektu wychowawczo -edukacyjnego „Dzień Pokoju”:

1) Wiodące wartości:

Wartościami, na które poprzez realizację projektu pragnę uwrażliwić i otworzyć serca i umysły młodych ludzi, to POKÓJ, MIŁOŚĆ, HARMONIA, PRAWDA, PIĘKNO. Na nich zbudowana jest idea szczęśliwego życia jednostki i całego społeczeństwa, nie tylko europejskiego. Na całym świecie, niezależnie od tego, jak te wartości są rozumiane i przeżywane, ludzie dążyli, dążą i będą dążyć do życia szczęśliwego. Mogą zrealizować wszystkie swoje marzenia tylko wtedy, gdy życie ich przebiega w czasach pokoju, gdy człowiek dla drugiego jest bratem, nie katem. Tylko wtedy można budować, nie burząc.
Ludzkość wypracowała wprawdzie różne koncepcje pokoju, życia w pokoju, ale czy umie je realizować? Można szybko odpowiedzieć, że nie. Podczas trwania projektu mamy szansę zastanowić się nad tym, dlaczego to się nie udaje, i dlaczego warto jednak robić wszystko, by pokój zaistniał w naszym sercu, w naszym domu i kraju, na całym świecie. Szczególnie teraz w Polsce, sześćdziesiąt kilka lat od zakończenia II wojny światowej i ponad dwadzieścia od zburzenia muru berlińskiego, a jednocześnie w stu dziesiątą rocznicę istnienia Pokojowej Nagrody Nobla, gdy młodzież szkolna, wychowana bezstresowo, bardziej jest zorientowana na hedonistyczne przeżywanie życia i stawia wysokie wymagania światu, a nie sobie, należy powrócić do świata wartości. Warto dostrzec, jaką wartością dla nas i dla świata jest pokój, gdy w naszym kraju nie ma wojny. I z tej perspektywy popatrzeć na te rejony ziemi i na tych ludzi, którzy nie znają pokoju, czasem dłużej niż sześćdziesiąt lat. Dobrobyt, demokracja, wolność i różne swobody obywatelskie są nie tylko przywilejem, ale i zobowiązaniem.
POKÓJ, MIŁOŚĆ, HARMONIA, PRAWDA, PIĘKNO są wpisane do świata i życia człowieka, w różnych jego aspektach. Powinno się mówić o nich stale i nieustannie przypominać. Ale samo mówienie to za mało, należy też działać. Zdobywanie umiejętności zdawania egzaminów nie wystarcza, by stać się dorosłym, odpowiedzialnym i zadowolonym z życia człowiekiem. Wrażliwość na drugiego człowieka, na pokój i piękno, na wartości w ogóle, ćwiczenie ich codziennie i uparcie różnymi sposobami, przynoszą piękne owoce. Projekt „Dzień Pokoju” jest jednym z takich pomysłów i sposobów na szlifowanie serc i umysłów młodego człowieka.

2) Formuła zajęć:

Projekt wychowawczo - edukacyjny „Dzień Pokoju” jest planowany jako zajęcia, które mogą odbywać się na lekcjach wychowawczych, językowych, wychowania fizycznego, oraz w ramach zajęć pozalekcyjnych, na poszczególnych etapach, na przestrzeni całego roku szkolnego zgodnie z harmonogramem zajęć i w zależności od potrzeb.
Zajęcia wychowawcze prowadzone będą dla wszystkich klas, zajęcia ćwiczenia „żywej mandali pokoju” wymagające udziału pracy nauczycieli wychowania fizycznego – dla klas wybranych. Nauczyciele języków obcych podejmą pracę z klasami, bądź z uczniami, realizującymi poszczególne etapy projektu. Wspomaganie prac projektowych w wymiarze multimedialnym będą realizować nauczyciele informatyki i technologii informacyjnych. .Zajęcia pozalekcyjne mogą być awaryjnym czasem sprzyjającym realizacji programu.
Dla wielu uczniów, zarówno malowanie mandali, jak i jej ustawianie na boisku, nie jest wydarzeniem całkiem nowym – robili to już w roku ubiegłym. Pozostałe etapy prac projektowych będą nowatorskie, jeśli chodzi o temat i sposób wykonania, wpisując się jednocześnie w realizację Nowej Podstawy Programowej oraz wytycznych europejskich: będą rozwijać: umiejętność uczenia się, zdolność skutecznego porozumiewania się w języku ojczystym, pogłębiać znajomość języków obcych, współpracę w zespołach i rozwiązywanie problemów, posługiwanie się nowymi środkami informacji, sięganie do różnych źródeł danych, zauważanie związku pomiędzy wydarzeniami z przeszłości a obecnymi, słuchanie i korzystanie z poglądów innych ludzi, podejmowanie odpowiedzialności, radzenie sobie z niepewnością i złożonością świata, będą rozwijać kompetencje interpersonalne i obywatelskie oraz świadomość kulturową.

3) Obszary pracy:

W moim projekcie wyróżniłam dwa obszary pracy: wychowawczy i dydaktyczny, które się wzajemnie uzupełniają. Praca przebiegać będzie na różnych lekcjach, łącząc różne dyscypliny.

Lekcja wychowawcza: zapoznanie uczniów z problematyką projektu, omówienie wybranych tematów, monitorowanie prac nad plakatem i prezentacją multimedialną oraz przygotowań do przedstawienia projektu w kwietniu. Przeprowadzenie ankiet na początku projektu, testu „Wiedza o pokoju” wraz z ankietą końcową.

Lekcja wychowania fizycznego: zajęcia grupowe ćwiczące ustawienie uczniów w koncentrycznych kręgach, poruszanie się kręgów w przeciwległych kierunkach, podnoszenie rąk i wspólne śpiewanie. Przygotowanie do występu w dniu 21 września.

Lekcja języka obcego:
• język niemiecki - przygotowanie młodzieży do śpiewania piosenki „Ein bisschen Frieden” oraz monitorowanie prac tłumaczeniowych z tego języka
• język angielski – monitorowanie prac tłumaczeniowych z tego języka

Lekcja informatyki i technologii informacyjnych – pomoc uczniowi w wykonaniu prezentacji multimedialnej

Zajęcia pozalekcyjne stanowić mogą dodatkowy czas i możliwość dla ucznia i nauczyciela na dopracowanie zadań.

4) Etapy projektu

1. Pierwszy etap projektu to:

• lekcja wychowawcza zapoznająca młodzież z projektem i tematami, którymi klasa może się zająć, oraz zaplanowanie prac nad plakatem i prezentacją multimedialną, a także jego prezentacją
• lekcja z języka niemieckiego – poznanie tekstu piosenki, praca z tekstem, nauka śpiewania
• lekcja wychowania fizycznego – nauka stawania w kręgu i poruszania się w nim oraz śpiewania
• zajęcia pozalekcyjne – ćwiczenie grupy muzycznej przygotowującej prowadzenie śpiewu

Zakończenie etapu – 21 września – przedstawienie społeczności szkolnej „Żywej Mandali Pokoju”

2. Drugi etap projektu:
• lekcja wychowawcza – omówienie wybranych tematów, monitorowanie prac zaplanowanych na konkurs
• lekcja z języka obcego - monitorowanie prac z obszaru języka obcego, wspomaganie uczniów podczas tłumaczenia filmów, materiałów tekstowych
• lekcja informatyki – przygotowanie materiałów do prezentacji multimedialnej oraz jej wykonanie
• zajęcia pozalekcyjne – przygotowanie grupy muzycznej do „Koncertu dla Pokoju”

Zakończenie etapu:
• Konkurs plakatów, otwarcie Wystawy prac „My dla pokoju” w holu szkolnym - - grudzień
• Konkurs prac multimedialnych – koniec lutego

3. Trzeci etap projektu - podsumowanie, prezentacja i ewaluacja -uczeń: - kwiecień
• Konkurs szkolny „Wiedza o pokoju” - test
• Konkurs na wypowiedź pisemną „Co ja mogę zrobić dla pokoju? oraz wiersz o pokoju.
• Otwarcie wystawy „My dla pokoju” w MGOKiS, przedstawienie wyników konkursowych, prezentacja najlepszych prac multimedialnych i wypowiedzi, rozdanie nagród, połączone w całość jako podsumowanie projektu, koncert muzyczny

4. Czwarty etap projektu ewaluacja – nauczyciel – maj
Podsumowanie pracy, refleksja, sprawozdanie

5) Język obcy w Projekcie:

Słownictwo niemieckie i angielskie będzie pojawiać się w materiałach źródłowych oraz w filmach, które wymagać będą zrozumienia i opracowania.

6) Pomoce dydaktyczne:

Do zdobycia informacji oraz stworzenia prezentacji w Power Point: komputer z dostępem do Internetu, zbiory biblioteczne oraz umiejętności z ich korzystania.
Do zrobienia plakatów: brystole, kredki, ołówki, flamastry, klej, farby i pędzle, materiały źródłowe różne, w tym z Internetu.
W trakcie drugiej częśći projektu będzie możliwość obejrzenia filmu pt. „Ghandi”, oraz wybranych filmów kilku lub kilkuminutowych na You Tube.

7) Ekspozycja prac:

Druga część projektu zakończy się otwarciem wystawy „My dla pokoju” w holu szkolnym, w trzeciej częśći pokażemy prace w budynku MGOKiS. Wtedy też zostaną pokazane nagrodzone prezentacje multimedialne. Przedstawienie ich szerszej grupie ludzi, w tym wypadku społeczności szkolnej i lokalnej, będzie nie tylko dobrą okazją do zaprezentowania tematu pokoju mieszkańcom gminy i zaproszonym gościom, ale przyczyni się do wzmocnienia twórczego myślenia uczniów, a także pomoże przezwyciężyć, być może różne, bariery związane z autoprezentacją wobec szerszej publiczności.
Dzięki temu projektowi i wyeksponowaniu go w miejscu publicznym, szkoła będzie mogła zaistnieć w życiu gminy w zupełnie nowy sposób. Nie do przecenienia jest również fakt, że przyczyni się to też do wykreowania nowego wizerunku szkoły – szkoły nowoczesnej, rozwijającej zarówno zainteresowania, jak i twórczość uczniów, otwartej na wartości i potrzeby społeczności lokalnej, a jednocześnie realizującej program europejski.

8) Oczekiwane efekty:

Uczeń w zakresie:
działania na rzecz pokoju:
• wie co oznacza słowo pokój w różnych językach
• zna podstawy „języka pokoju”
• rozumie ważność i rolę wartości w życiu człowieka
• jest uwrażliwiony na takie wartości jak POKÓJ, MIŁOŚĆ, HARMONIA, PRAWDA, PIĘKNO i może dokonywać odpowiednich wyborów w życiu dorosłym
• zna słownictwo z obszaru języka niemieckiego i angielskiego związane z pojęciem pokoju
• zna wybitne postaci działające na rzecz pokoju na świecie
• zna różne sposoby działania na rzecz pokoju
• rozwija indywidualną ekspresję związaną ze stanem emocjonalnym ukierunkowanym na pokój
• zwiększył świadomość związaną ze środowiskiem i ekologią oraz sytuacją polityczno – społeczną na świecie
• zbudował trwające przez całe życie zainteresowanie działaniami na rzecz pokoju
• potrafi podejmować samodzielnie działania na rzecz pokoju
indywidualnego rozwoju:
• potrafi rozpoznać swoją potrzebę pokoju, swój talent i swój potencjał artystyczny
• nabył kompetencje ruchowe poprzez kształcenie zdolności ruchowych
• potrafi w związku ze swoim stanem emocjonalnym wyrazić swoje uczucia
• potrafi lepiej panować nad swoimi emocjami
• nabył pewności siebie i wzrosło jego poczucie własnej wartości
• wierzy we własne możliwości
• rozwinął kreatywność i swoje zdolności do uczestniczenia w twórczym działaniu i myśleniu
• przejawia aktywność i własną inwencję, myśli twórczo i konstrukcyjnie
• zna różne sposoby artystycznego wyrazu
• umie zaplanować swoją pracę
• potrafi skoncentrować się na wykonywanym zadaniu, być konsekwentny i wytrwały
• nabył kompetencje psychiczno – emocjonalne poprzez ćwiczenie koncentracji uwagi, wdrażanie do wytrwałości i konsekwencji w działaniu,

pracy w zespole:
• potrafi współpracować z innymi członkami w zespole
• czerpie radość z wykonywanej pracy i satysfakcję z osiągnięć pracy wspólnej
• potrafi działać kreatywnie i uczestniczyć w twórczym działaniu i myśleniu grupy

prezentacji pracy.
• potrafi dzielić się doświadczeniem artystycznym poprzez umiejętność wykonywania i prezentowania dzieła
• potrafi opowiadać o swoich wrażeniach i przeżyciach podczas tworzenia prac oraz po ich skończeniu
• umie zaprezentować swoje dzieło

poznania dziedzictwa:
• poznał mandalę jako uniwersalną formy natury, kultury i sztuki
• zna swojego dziedzictwo kulturowe, oraz zna i rozumie, co to jest różnorodność kulturowa
• rozpoznając swoje dziedzictwo kulturowe rozumie różnorodność kulturową, jako dobro wzbogacające jego świat

Szkoła:
• zrealizuje nowatorski program wychowawczy zgodny z priorytetami unijnymi
• zaoferuje uczniom i nauczycielom nową platformę współpracy ukierunkowaną na wartości
• zaprezentuje temat pokoju mieszkańcom gminy i zaproszonym gościom
• dzięki projektowi i wyeksponowaniu go w miejscu publicznym, szkoła zaistnieje w życiu gminy w zupełnie nowy sposób.
• wykreuje swój nowy wizerunek – szkoły nowoczesnej, rozwijającej zarówno zainteresowania, jak i twórczość uczniów, otwartej na wartości i potrzeby społeczności lokalnej, a jednocześnie realizującej program europejski.

C). Plan realizacji Projektu: „Dzień Pokoju”

Etap pierwszy – „Mandala Pokoju”

1 czas wrzesień
2 zadania • lekcja wychowawcza – krótki test z wiedzy o pokoju, zapoznanie młodzieży z projektem i jego tematyką, oraz potrzebą zaplanowania prac nad plakatem i prezentacją multimedialną, a także jego prezentacją
• lekcja z języka niemieckiego – poznanie tekstu piosenki, praca z tekstem, nauka śpiewania
• lekcja wychowania fizycznego – nauka stawania w kręgu i poruszania się w nim oraz śpiewania
• zajęcia pozalekcyjne – ćwiczenie grupy muzycznej przygotowującej prowadzenie śpiewu
3 Cele operacyjne Uczeń poznaje temat, zakres projektu, poznaje tekst piosenki, uczy się budowania kręgu i poruszania z mim, oraz wspólnego śpiewania. Uczeń pracuje samodzielnie i w grupie.
4 efekty Uczeń zaplanował swoje prace związane z projektem w czasie, zna tekst piosenki i umie ją zaśpiewać, potrafi ustawić się w kręgu, poruszać razem z nim i śpiewać wspólnie z innymi uczniami, w tym z grupą muzyczną. Potrafi pracować samodzielnie i zespołowo.
5 uwagi Zakończenie etapu – 21 wrzesień, Międzynarodowy Dzień Pokoju –przedstawienie społeczności szkolnej „Żywej Mandali Pokoju”

Etap drugi – Wystawa, Konkurs

1 czas październik,
2 zadania • lekcja wychowawcza - omówienie wybranych tematów, monitorowanie prac zaplanowanych do zrobienia na konkurs: plakatów i prezentacji multimedialnych
• lekcja z języka obcego - monitorowanie prac z obszaru języka obcego, wspomaganie uczniów podczas tłumaczenia filmów, materiałów tekstowych
• lekcja informatyki – zaplanowanie i monitorowanie prac związanych z przygotowaniem prezentacji multimedialnej
• zajęcia pozalekcyjne – – przygotowania grupy muzycznej do „Koncertu dla Pokoju”
3 Cele operacyjne Uczeń poznaje cele, zasady i warunki do zrobienia plakatu oraz prezentacji multimedialnej, znajduje źródła związane z tematem, teksty, filmy, dokonuje tłumaczeń, gromadzi materiały, planuje wykonanie plakatów. Praca samodzielna i zespołowa.
4 efekty Uczeń zna cele, zasady i warunki do zrobienia plakatu i prezentacji multimedialnej, gromadzi materiały, ma związane z projektem teksty, filmy, dokonał tłumaczeń, ma plan wykonania plakatu
Rozwija umiejętność pracy samodzielnej i grupowej.
5 uwagi

1 czas Listopad
2 zadania • lekcja wychowawcza - omówienie wybranych tematów, monitorowanie prac zaplanowanych do zrobienia na konkurs: plakatów i prezentacji multimedialnych
• lekcja z języka obcego - monitorowanie prac z obszaru języka niemieckiego i angielskiego, wspomaganie uczniów podczas tłumaczenia filmów, materiałów tekstowych
• lekcja informatyki - monitorowanie prac zaplanowanych do zrobienia na konkurs: prezentacji multimedialnej
• zajęcia pozalekcyjne – – przygotowania grupy muzycznej do „Koncertu dla Pokoju”
3 Cele operacyjne Uczeń znajduje źródła związane z tematem, teksty, filmy, dokonuje tłumaczeń. Planuje wykonanie plakatu i pracy multimedialnej. Praca samodzielna i zespołowa.

4 efekty Uczeń ma zaplanowane swoje działania związane z projektem w czasie, znalazł teksty i filmy z wiązane ze swoim tematem, tłumaczy je, gromadzi materiały. zaplanował wykonanie plakatu i pracy multimedialnej. Rozwija umiejętność pracy samodzielnej i grupowej
5 uwagi

1 czas grudzień
2 zadania • lekcja wychowawcza - omówienie wybranych tematów, monitorowanie prac zaplanowanych do zrobienia na konkurs: plakatów i prezentacji multimedialnych
• lekcja informatyki - monitorowanie wykonania prezentacji multimedialnej
• zajęcia pozalekcyjne – – przygotowania grupy muzycznej do „Koncertu dla Pokoju”
3 Cele operacyjne Uczeń tworzy plakat i prezentację multimedialną. Przygotowuje wystawę plakatów. Praca samodzielna i zespołowa

4 efekty Uczeń przygotował plakat, oddaje go na konkurs i współtworzy wystawę, kończy prezentację multimedialną. Rozwija umiejętność pracy samodzielnej i grupowej

5 uwagi Pierwsza część kończąca etap drugi:
Konkurs plakatu, otwarcie Wystawy prac „My dla pokoju” w holu szkolnym

1 czas Styczeń
2 zadania • lekcja wychowawcza - omówienie wybranych tematów, monitorowanie prac zaplanowanych do zrobienia na konkurs prezentacji multimedialnych
• lekcja informatyki - monitorowanie wykonania prezentacji multimedialnej
• zajęcia pozalekcyjne – – przygotowania grupy muzycznej do „Koncertu dla Pokoju”
3 Cele operacyjne Uczeń tworzy prezentację multimedialną. Praca samodzielna i zespołowa

4 efekty Uczeń kończy prezentację multimedialną. Rozwija umiejętność pracy samodzielnej i grupowej

5 uwagi

1 czas Luty
2 zadania • lekcja wychowawcza - omówienie wybranych tematów, monitorowanie prac zaplanowanych do zrobienia na konkurs: prezentacji multimedialnych
• lekcja informatyki - monitorowanie wykonania prezentacji multimedialnej - zakończenie prac
• zajęcia pozalekcyjne – – przygotowania grupy muzycznej do „Koncertu dla Pokoju”
3 Cele operacyjne Uczeń przedstawia prezentację multimedialną komisji konkursowej. Praca samodzielna i zespołowa.

4 efekty Uczeń ukończył prezentację multimedialną. Przedstawił ją komisji konkursowej. Rozwinął umiejętność pracy samodzielnej i grupowej.

5 uwagi Druga część kończąca etap drugi –
• Konkurs prac multimedialnych – koniec lutego

1 czas Marzec
2 zadania • lekcja wychowawcza - omówienie wybranych tematów, monitorowanie prac przygotowujących do wystąpień, przeprowadzenie testu „Wiedza o pokoju”
• zajęcia pozalekcyjne – – przygotowania grupy muzycznej do „Koncertu dla Pokoju”
3 Cele operacyjne Uczeń przygotowuje wystawę. jest przygotowany do udziału w szkolnych konkursach pisemnych. Pracuje samodzielnie i zespołowo.
Uczeń rozwiązuje test „Wiedza o pokoju”, bierze udział w konkursie „Co ja mogę zrobić dla pokoju?” Pisze wiersz o pokoju. Praca samodzielna.
4 efekty Uczeń przygotował wystawę prac projektowych, rozwiązał test „Wiedza o pokoju”, wziął udział w konkursie „Co ja mogę zrobić dla pokoju?” Napisał wiersz o pokoju.
Rozwinął umiejętność pracy samodzielnej i grupowej.
Uczeń zna problematykę związaną z pojęciem pokoju.
5 uwagi Trzecia część kończąca etap drugi –
• Konkurs szkolny „Wiedza o pokoju” - test-
• Konkurs na wypowiedź pisemną „Co ja mogę zrobić dla pokoju? oraz wiersz o pokoju.

etap trzeci: prezentacja projektu i ewaluacja - uczeń

1 czas Kwiecień-
2 zadania • lekcja wychowawcza – omówienie wybranych tematów, monitorowanie prac przygotowujących do prezentacji projektu
• zajęcia pozalekcyjne – przygotowania grupy muzycznej do „Koncertu dla Pokoju”
3 Cele operacyjne Uczeń przygotowuje się do prezentacji projektu. Praca samodzielna i zespołowa.
4 efekty Uczeń zna problematykę związaną z pojęciem pokoju, umie zaprezentować projekt
5 uwagi 5. Trzeci etap projektu- prezentacja i ewaluacja: - kwiecień
• Uroczyste otwarcie wystawy plakatów „My dla pokoju” w holu MGOKiS, przedstawienie wyników konkursowych, prezentacja najlepszych prac multimedialnych i wypowiedzi, rozdanie nagród, połączone w całość, jako podsumowanie projektu, koncert muzyczny „Koncert dla Pokoju” – wspólne śpiewanie

a. etap czwarty: ewaluacja –nauczyciel

1 czas maj-
2 zadania Spotkanie nauczycieli uczestniczących w realizacji projektu, wymiana spostrzeżeń i uwag dotyczących jego realizacji, zgromadzenie wyników testów, podsumowanie osiągnięć i ewentualnych niepowodzeń, dokonanie ewaluacji, napisanie sprawozdania

7. Sposoby monitorowania i ewaluacja:
• Monitoring na bieżąco

Podczas realizacji projektu wychowawczo - edukacyjnego: „Dzień Pokoju”, ewaluacja osiągnięć uczestników projektu będzie dokonywana na bieżąco. Wyniki posłużą do zbadania stopnia przydatności zastosowanego projektu w życiu uczniów i szkoły, jak również do refleksji nad pracą własną nauczycieli zaangażowanych w jego realizację, oraz do ewentualnego doskonalenia projektu.
Pomóc w tym może również stawianie uczniom pytań na tematy podjęte w trakcie lekcji, jak i po jej zakończeniu, np.
- Co czułeś, gdy zobaczyłeś film „One Peace Day” ?
- Jak rozumiesz wypowiedź Jeremy Gilley’a o pokoju
- Czy stosujesz „język pokoju” w swoim życiu/ w szkole/ w domu?
- Z jakim kolorem kojarzy ci się pokój?
- Od czego rozpocząłeś pracę nad plakatem?
- Co chcesz wyrazić swoim plakatem, do kogo go adresujesz?
- Czy masz satysfakcję z udziału w projekcie?
- Czego się nauczyłeś dzięki udziałowi w projekcie?

• Ewaluacja całości Projektu: kwiecień - maj

Podstawą do dokonania oceny efektów pracy będzie obserwowanie zachowań uczniów na bieżąco, dokonanie oceny i interpretacji prac konkursowych uczniów. Ewaluacja będzie dotyczyła całości projektu edukacyjnego „Dzień Pokoju”. Zatem zostanie dokonana również na podstawie analizy testu skierowanych do uczniów we wrześniu i w kwietniu, prac pisemnych konkursowych, jak również na podstawie reakcji społeczności szkolnej i lokalnej.
Uzyskane wyniki oraz spostrzeżenia pomogą na dokonanie ewentualnych modyfikacji Projektu oraz na
planowanie dalszej pracy wychowawczej.
• Sprawozdanie z pracy

Opracowanie w formie sprawozdania, zostanie przedstawione Radzie Pedagogicznej oraz Radzie Rodziców.
• Ankieta:
na pierwsze zajęcia:
1. Co znaczy słowo „pokój”?
2. Kto to jest Jeremy Gilley?
3. Kiedy jest obchodzony Międzynarodowy Dzień Pokoju?
4. Kto i kiedy ustanowił to święto?
5. Co i jaki kolor jest symbolem pokoju?
6. Kim był Mahatma Ghandi?
7. Co to znaczy „wypalić fajkę pokoju”?
8. Komu pomagają „lekarze bez granic”
9. Od którego roku istnieje Pokojowa Nagroda Nobla?
10. Jak nazywał się „Król Dzieci”?
11. Co to są prawa człowieka? Wymień je
12. Kto to jest uchodżca?
13. Czego oczekujesz od projektu „Dzień Pokoju”?

na koniec Projektu, dołączona do testu „Wiedza o Pokoju”:
1. Co znaczy słowo „pokój”?
2. Kto to jest Jeremy Gilley?
3. Kiedy jest obchodzony Międzynarodowy Dzień Pokoju?
4. Kto i kiedy ustanowił to święto?
5. Co i jaki kolor jest symbolem pokoju?
6. Kim był Mahatma Ghandi?
7. Co to znaczy „wypalić fajkę pokoju”?
8. Jakie cele ma organizacja „lekarze bez granic”
9. Od którego roku istnieje Pokojowa Nagroda Nobla?
10. Z którym laureatem Pokojowej Nagrody Nobla możesz się utożsamiać. Dlaczego?
11. Dlaczego Janusz Korczak nazywany jest „Królem Dzieci”?
12. Co to są Prawa Człowieka? Wymień je
13. Kim jest uchodźca. Wymień jego prawa.
14. Co to jest mandala?
15. Czy według Ciebie zajęcia były interesujące? Dlaczego tak, dlaczego nie?
16. Czy projekt spełnił Twoje oczekiwania?
17. Co było Twoim „odkryciem” w trakcie zajęć?


8. Literatura

Wydawnictwa ciągłe:
• Jung Carl Gustav, Mandala symbolika człowieka doskonałego, Wyd. Brama, Poznań 1993
• Jung Carl Gustav, Archetypy i symbole, Wyd. Czytelnik, Warszawa

Źródła internetowe:
• Edukacja artystyczna i kulturalna w szkołach w Europie, Agencja Wykonawcza ds. Edukacji, kultury i Sektora Audiowizualnego (EACEA, Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji, Warszawa 2010
• USTAWA o systemie oświaty z dnia 7 września 1991 r. Stan na 13-07-2012 Ostatnia aktualizacja bazy: 13-07-2012 Prawo Optivum > Akt prawny
• Załącznik nr 3, PODSTAWA PROGRAMOWA KSZTAŁCENIA OGÓLNEGO DLA UCZNIÓW Z UPOŚLEDZENIEM UMYSŁOWYM W STOPNIU UMIARKOWANYM LUB ZNACZNYM W SZKOŁACH PODSTAWOWYCH I GIMNAZJACH
• Załącznik nr 4 , PODSTAWA PROGRAMOWA KSZTAŁCENIA OGÓLNEGO DLA GIMNAZJÓW I SZKÓŁ PONADGIMNAZJALNYCH, KTÓRYCH UKOŃCZENIE UMOŻLIWIA UZYSKANIE ŚWIADECTWA DOJRZAŁOŚCI PO ZDANIU EGZAMINU MATURALNEGO Po 23 gru.2008r
• Załącznik nr 5, PODSTAWA PROGRAMOWA KSZTAŁCENIA OGÓLNEGO DLA ZASADNICZYCH SZKÓŁ ZAWODOWYCH
• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu, z dnia 9 kwietnia 2002 r., w sprawie warunków prowadzenia działalności innowacyjnej i eksperymentalnej przez publiczne szkoły i placówki., (Dz. U. Nr 56 z 2002 r. poz. 506, zm. Dz. U. Nr 176 z 2011 r. poz. 1051)
• Banach Czesław, Nauczyciele przyszłej szkoły
• Banach Czesław, Wartości w systemie edukacji
• Boruch Monika, Wychowanie przez sztukę w ujęciu Ireny Wojnar
• Lęcznarowicz Elżbieta, Małopolski Kurator Oświaty, Europejski wymiar nauczania, prezentacja multimedialna
• Pakiet Edukacyjny Pozaformalnej Akademii Jakości Projektu, Część 4, Ewaluacja w pracy metodą projektu
• Pławecka Katarzyna, "Obym dobrze cudze dzieci uczył"- Punkt widzenia nauczycieli
• Wiśniewski Edward, Organizacja pracy szkół od 1 września 2012 roku, Przyjęte rozwiązania programowe i organizacyjne wynikające z wdrażania nowej podstawy programowej kształcenia ogólnego. Prezentacja multimedialna
• Wojnar Irena , Osobowa tożsamość Europejczyka, Res Humana nr 4/2011, s. 7-10