Przyczyny niepowodzeń szkolnych

I. Pojęcie i klasyfikacja niepowodzeń szkolnych.
Przez niepowodzenia szkolne rozumiemy " proces pojawiania się braków w wymaganych przez szkołę wiadomości i umiejętności uczniów oraz negatywnego stosunku młodzieży wobec tych wymagań".
Wszelkie niepowodzenia dydaktyczne działają ujemnie na postawy uczniów, zniechęcają do nauki, wpływają niekorzystnie na stosunek do otoczenia. Są bezpośrednią przyczyną niepowodzeń wychowawczych.
Niepowodzenia szkolne mogą mieć charakter przejściowy lub względnie trwały. Często niepowodzenia przejściowe są punktem wyjścia dla niepowodzeń względnie trwałych, a te mogą prowadzić do drugoroczności. Pojawienie się drobnych braków w opanowaniu wiadomości jest przyczyną niepowodzeń ukrytych, które nieujawnione w porę prowadzą do niepowodzeń jawnych.

II. Przyczyny niepowodzeń szkolnych.
Efekty pracy i uzyskane wyniki nie zależą tylko od ucznia, składa się na to kilka czynników, takich jak: płeć, inteligencja, zdolności, zainteresowania, nastawienie, motywacja i osoba nauczyciela.
Do zasadniczych przyczyn niepowodzeń szkolnych zaliczyć należy:

1. Przyczyny ekonomiczno- społeczne- to całokształt tych względnie trwały warunków materialnych, społecznych i kulturalnych, które powodują niekorzystną sytuację życiową dziecka w środowisku rodzinnym, szkolnym i pozaszkolnym.
Bardzo złe warunki materialne i mieszkaniowe, rozpad struktury rodziny i zakłócenia jej wewnętrznej atmosfery, niski poziom intelektualny i kulturalny rodziców, niewłaściwa postawa rodziców wobec dziecka, poziom świadomości wychowawczej rodziców, współpraca rodziców lub opiekunów dziecka ze szkołą, brak zrozumienia i zaspokojenia potrzeb dziecka oraz brak zainteresowania jego nauką wpływają na niekorzystne wyniki w nauce i na występowanie niepowodzeń szkolnych.
Nieprawidłową postawą jest również postawa nadopiekuńcza wyrażająca się w wyręczaniu dziecka, usuwaniu wszystkich przeszkód, nie wymaganiu wysiłku od dziecka. Taki uczeń cofa się przed trudnościami, nie potrafi zmusić siebie do wysiłku, nie wiele mu się chce. Równie negatywna postawą jest postawa nadmiernego wymagania, nie licząca się z możliwościami dziecka, stale karząca. Rezultatem takiej postawy bywa lękliwość dziecka, jąkanie się, moczenie nocne, unikanie szkoły, ucieczka w chorobę. Wszystko to nie pozostaje bez wpływu na wyniki w nauce.
Rodzice mogą także mieć niewłaściwy stosunek do samej nauki, lekceważąco odnoszą się do szkoły, nauczyciela. Rodzina może nie zapewnić odpowiednich warunków do nauki, przez brak w niej stabilizacji, rytmiczności życia, spokoju.
W mniejszych miastach i na wsiach istnieją bariery edukacyjne. Tworzą je m.in.: mniejsza liczba szkół, niższy poziom pracy tych szkół, niższy poziom wykształcenia rodziców i ich małe możliwości finansowe, a za tym idzie mniejsza możliwość wysłania dzieci do szkół ponadgimnazjalnych. W dużych miastach, dzięki większemu zróżnicowaniu kulturowemu dzieci mają większe możliwości rozwoju i przejmowania różnych wzorców. Mają też lepszy i częstszy dostęp do kina, teatru, biblioteki innych instytucji kulturalnych.

2. Przyczyny dydaktyczne
a) nieodpowiednie zewnętrzne warunki pracy dydaktycznej nauczyciela:
- różnorodne braki istniejącego systemu szkolnego, nieprzystosowanie szkoły do wymagań współczesnej nauki i techniki,
- nieprzystosowanie programów nauczania do możliwości intelektualnych oraz społecznie uwarunkowanych zainteresowań oraz potrzeb uczniów,
- nieodpowiedni poziom podręczników pod względem merytorycznym i metodycznym,
- niedostateczne wyposażenie szkół i pracowni przedmiotowych w niezbędny sprzęt i pomoce naukowe,
- trudne warunki organizacyjne pracy szkół, nadmierna liczba uczniów w klasie, nieracjonalna organizacja zajęć szkolnych,
b) działalność dydaktyczna nauczyciela:
- błędy metodyczne i wychowawcze wynikające z niedostatecznej znajomości współczesnej teorii pedagogicznej oraz posługiwania się teoria w praktyce,
- błędy oraz usterki metodyczne i wychowawcze wynikające z niedostatecznej znajomości uczniów,
- niedostateczna opieka nad uczniami opóźnionymi w nauce,
- nieprzygotowywanie się do lekcji, zaniedbywanie samokształcenia i podnoszenia kwalifikacji,
c) wadliwa praca ucznia:
- brak odpowiednich warunków do odrabiania pracy w domu,
- niechętny stosunek do nauki, niesystematyczność, lekceważenie obowiązków szkolnych, wagary.
Po rodzinie szkoła i wraz z nią nauczyciele pełnią bardzo ważną rolę w życiu ucznia. Praca nauczyciela w szkole to nie tylko nauczanie, ale i wychowanie.
Przeciętnie zdolny uczeń, pozbawiony w domu podstawowej opieki i jednocześnie nie znajduje zrozumienia w szkole, będzie napotykał na coraz większe trudności w nauce i sprawiał kłopoty wychowawcze. Przyczyny powodujące niepowodzenia szkolne mają charakter sprzężony, stanowią splot różnych uwarunkowań. Ujawniając się najpierw w nauce, przerzucają się najczęściej na zachowanie lub odwrotnie- obejmując zachowanie, przenoszą się na naukę.

3. Czynniki biopsychiczne - to przyczyny tkwiące w dziecku:
- Zaburzenia rozwoju dziecka, np. słaby rozwój umysłowy, wady słuchu, wzroku, wymowy.
- Zły stan zdrowia - zły stan zdrowia odbija się niekorzystnie na jego układzie nerwowym, a tym samym na jego rozwoju umysłowym. Chore dziecko opuszcza lekcje, nie nadąża za programem, co ma wpływ na wyniki nauczania.
- Nadpobudliwość psychoruchowa - dziecko nie potrafi się skupić.
- Różne zakłócenia w rozwoju uczuciowości, motywacji i postaw, a także związane z nimi zaburzenia funkcjonowania społecznego.
- Zaburzona lateralizacja - przewaga jednej ze stron czynnościowych ciała. Może być wczesna - wcześniej się zaczyna, usprawnia się jedna ze stron, silna - zdecydowanie lepiej wykonywać lewą niż prawą, jednostronna - wszystko po jednej stronie.
- Dysfunkcje analizatora słuchowego, wzrokowego i ruchowego - dzieci z zaburzoną analizą i syntezą słuchową słyszą prawidłowo poszczególne dźwięki, ale nie potrafią ich wyróżnić z potoku słów. Zakłócenia korowych funkcji analizatora słuchowego mogą stać się przyczyną nieprawidłowego rozwoju mowy dziecka: zasób słów ubogi, z trudem przyswajane długie i trudne wyrazy, występują trudności w formułowaniu wypowiedzi ustnych i pisemnych, jak również w rozumieniu instrukcji i poleceń słuchowych. Dzieci z zaburzoną percepcją słuchową mają trudności również w pisaniu: opuszczają litery i sylaby, opuszczają końcówki wyrazów.
Istotne znaczenie w procesie nabywania umiejętności pisania i czytania ma analizator wzrokowy. Zaburzenia percepcji wzrokowej często związane są z zaburzeniami procesu lateralizacji. Dzieci mają trudności w rozumieniu czytanego tekstu. Rysunki są ubogie w szczegóły, mają zakłócone proporcje i stosunki przestrzenne. W późniejszych latach nauki utrudniona jest nauka geografii, geometrii, języków obcych.
Do najczęstszych objawów zaburzeń rozwoju ruchowego zalicza się: obniżenie percepcji i szybkości ruchów docelowych (dzieci piszą wolno i brzydko, litery są zbyt małe lub zbyt duże), współruchy (dodatkowe ruchy, niepotrzebne z punktu widzenia celu i efektu wykonywanej czynności), wadliwa regulacja napięcia mięśniowego ( dzieci często łamią przyrządy do pisania, niszczą zeszyty).
- Obniżenie sprawności manualnych - dzieci niezręczne.
- Obniżona sprawność intelektualna dziecka, obniżony poziom inteligencji.
Istotną rolę w wypełnianiu obowiązku szkolnego pełni stan zdrowia, rozumiany jako brak choroby, bycie wypoczętym, niegłodnym.
Jeżeli chodzi o kondycję psychiczną, to jest to problem i możliwości intelektualnych, uzdolnień i także temperamentu i cech charakteru. W pierwszym przypadku mamy do czynienia z bardzo dużym zróżnicowaniem możliwości umysłowych uczniów, od wybitnie zdolnych do niezdolnych lub posiadających wybiórcze możliwości. Jednocześnie należy pamiętać, że rozwój intelektualny przebiega w różnym tempie i czasami trzeba czekać na postępy w nim. Nie można zapominać, że nikt nie jest pozbawiony możliwości rozwojowych, nawet dziecko o obniżonej sprawności intelektualnej. Ważną rolę odgrywają także cechy charakteru, np. wytrwałość, nie cofanie się przed trudnościami.
Do przedstawionego zróżnicowania dzieci i młodzieży w szkole należy dodać, że sposób ich zachowania i reagowania zależy także od fazy rozwojowej, a także od etapu ich życia szkolnego.
Pojawiające się problemy z nauką dzieci wywołują na ogół zniecierpliwienie i niechęć rodziców, którzy przyczyn niepowodzeń szukają głównie w złej woli i lenistwie dziecka. Pogorszenie wyników nauczania wiąże się z narastaniem trudności wychowawczych.
Każdy uczeń podobnie jak każdy człowiek jest kimś innym, o innych możliwościach. Jeśli ma niepowodzenia szkolne to warto, po zebraniu o nim danych, zadać sobie pytanie, co może u niego zawodzić.

III. Zapobieganie niepowodzeniom szkolnym.
Jest wiele metod zapobiegania niepowodzeniom szkolnym. Ich dobór musi być uzależniony od bezpośrednich przyczyn powstawania niepowodzeń.
Znaczącą rolę w przezwyciężaniu niepowodzeń szkolnych odgrywa nauczyciel. Od jego pracy i zaangażowania zależą w dużej mierze wyniki, jakie osiągają uczniowie. Nauczyciel jest i zawsze był najważniejszym czynnikiem wpływającym na rozwój umysłowy ucznia i jago postępy w nauce. Stosując takie formy i metody nauczania, które zaciekawią uczniów nauką. Nauczyciel powinien również zapewnić uczniom napotykającym trudności pomoc w likwidowaniu zaległości w wiadomościach i umiejętnościach, nawiązać współpracę z rodzicami ( wychowawcami prowadzącymi), pedagogiem i psychologiem w celu uzgodnienia sposobu postępowania z uczniem.
Powodem niepowodzeń szkolnych w wielu przypadkach jest niesystematyczność uczniów w nauce. Niekiedy uczniowie pracują intensywnie tylko wtedy, gdy spodziewają się, że będą pytani. Częsta kontrola wiadomości może pobudzić ich do wysiłku umysłowego i zmusić do systematyczności, przyczyniając się do usunięcia zaległości.
Dobrą metodą przezwyciężania niepowodzeń dydaktycznych jest indywidualizowanie wymagań, dostosowanie do możliwości i potrzeb ucznia oraz zorganizowanie zajęć wyrównawczych i kompensacyjnych.
W całym procesie rozwiązywania niepowodzeń szkolnych ważne jest współdziałanie ze sobą całego zespołu nauczycieli.
Literatura:
1. W. Okoń, Słownik pedagogiczny, Warszawa 1975.
2. J. Konopnicki, Powodzenia i niepowodzenia szkolne, Warszawa 1966.
3. Cz. Kupisiewicz, Niepowodzenia dydaktyczne, Warszawa 1965.
4. H. Spionek, Psychologiczna analiza trudności i niepowodzeń szkolnych, Warszawa 1970.