Triangulacja w badaniach pedagogicznych

"Triangulacja w badaniach pedagogicznych"

Triangulacja badań pedagogicznych umożliwia pełniejsze, wielostronne poznanie obiektu poddanego obserwacji, ponieważ wiąże się z ujmowaniem go z różnych perspektyw, w różnorodny sposób. Triangulacja w badaniach pedagogicznych może przyczyniać się do wzbogacenia wiedzy teoretycznej oraz do wzbogacenia danych użytecznych i działań praktycznych.
Termin triangulacja (z łac. triangulum - „trójkąt”) oznacza metodę mierzenia większych obszarów- stosowaną w geodezji, która polega na dzieleniu mierzonego obszaru na przylegające do siebie trójkąty , oraz w nawigacji w celu ustalenia położenia jednego punktu poprzez zastosowanie siatki trójkątów . Określenie „triangulacja” użyli Donald T. Campbell
i Donald Fiske w teorii testów psychologicznych jako metafory kombinacji różnych metod, instrumentów i narzędzi stosowanych w wielu następujących po sobie pomiarach ilościowych .
W metodologii badań jakościowych, a pierwotnie w odniesieniu do metody obserwacji uczestniczącej oraz badań biograficznych, termin ten wprowadził Norman Denzin , widząc
w triangulacji „strategię” polegającą na łączeniu w jednym badaniu różnorodnych, wzajemnie uzupełniających się metod badawczych, technik, materiałów empirycznych, perspektyw teoretycznych oraz obserwatorów.
Denzin wysunął postulat triangulacji w kontekście rozważanych przez siebie zalet stosowania w badaniach jakościowych metody obserwacji uczestniczącej oraz przede wszystkim trudności i ograniczeń poznawczych, jakie niesie ze sobą ta metoda. Ważniejsze
z tych ograniczeń przedstawiają się następująco:
- obserwacja uczestnicząca koncentruje się na obrazie teraźniejszym, co może powodować, że
obserwator nie weźmie pod uwagę przeszłych kontekstów badanych wydarzeń i procesów;
- osoby poddane obserwacji mogą być niereprezentatywne dla badanej społeczności, grupy,
kręgu czy środowiska społecznego;
- obecność obserwatora może spowodować zmianę sytuacji;
- obserwator może się stać „miejscowym”, czyli może za bardzo zidentyfikować się
z uczestnikami obserwacji, z czym wiąże się zjawisko stronniczości.
Mając na uwadze przedstawione ograniczenia oraz słabości danych uzyskiwanych za pomocą obserwacji uczestniczącej, a także w celu przezwyciężenia stronniczych perspektyw oraz stworzenia pełnego obrazu badanych zjawisk Denzin zaproponował wizję jakościowych badań terenowych. Stanowią one swoistą metodologiczną strategię triangulacji, w której łączy się analizę dokumentów, wywiady z respondentami i informatorami, bezpośrednie uczestnictwo oraz obserwacje i introspekcję. Autor ten postulował ponadto powszechne jej stosowanie przez badaczy.

Wykorzystywana jako strategia badawcza, metoda triangulacji pozwala badaczom przezwyciężyć osobiste uprzedzenia i ograniczenia wynikające z przyjęcia jednej metodologii. Dzięki łączeniu różnych metod w jednym badaniu, badacze mogą częściowo pokonać brak dokładności wynikający z zastosowania jednej tylko metody i przeprowadzenia badań tylko przez jednego badacza .

Ponadto Denzin rozróżnia cztery typy triangulacji, które mogą ze sobą współwystępować:

1. Triangulacja źródeł – polega na wykorzystywaniu i porównywaniu danych pochodzących od różnych osób, z różnych miejsc i z różnego czasu np. źródła osobowe, którymi mogą być nauczyciele, uczniowie, rodzice uczniów, czy źródła materialne, którymi mogą być: wypowiedzi ustne, wypowiedzi pisemne, obrazy, filmy.
2. Triangulacja badaczy - wyraża się poprzez porównywanie wyników, do których dochodzi kilku badaczy pracujących na tym samym terenie. Daje to możliwość weryfikacji wyników, co prowadzi do uzyskiwania wiedzy pełniejszej lub do podjęcia nowych badań, które mają przybliżyć badaczy do prawdy. Szczególnie użyteczne może to być w toku badań jakościowych, rozpoznawania, rozumienia, interpretowania stanów wewnętrznych itp.
3. Triangulacja metod - porównuje się dane zebrane za pomocą różnych metod, na przykład ankiety i wywiadu otwartego. Stwarza to szansę pełniejszego poznania, eliminowania błędów poznawczych, niż stosowanie tylko jednej metody. Badacz ma możliwość stosowania metod badań ilościowych, przede wszystkim obserwacji, wywiadu kwestionariuszowego, ankiety, testu, socjometrii, ilościowej analizy dokumentów, ma też możliwość stosowania metod jakościowych, głównie obserwacji uczestniczącej, wywiadu swobodnego, jakościowej analizy treści, metody biograficznej, studium przypadku.
4. Triangulacja teorii - porównuje się interpretacje danych dokonywane w różnych perspektywach teoretycznych. Daje to możliwość głębszego, wszechstronniejszego poznawania oraz budowania fundamentów działalności praktycznej .

Tak pojmowana triangulacja miałaby umożliwić kontrolowanie źródeł danych
w badaniach jakościowych, aby zapobiegać różnym subiektywnym wypaczeniom rzeczywistości przez osoby przeprowadzające badanie.
Chodzi tutaj także o znalezienie sposobu na to, by zagwarantować jak największą rzetelność, trafność, ścisłość i poprawność wyników badań jakościowych, a jednocześnie zapewnić odpowiedni rozmiar i głębię badania .
Na takie spostrzeganie Denzina miało również wpływ tło historyczne - próby kwestionowania naukowego charakteru badań jakościowych. Strategia triangulacji według Denzina jest wyrazem poszukiwania rozwiązań zapewniających uzyskanie całościowego obrazu badanych zjawisk oraz jak najbardziej wnikliwe i krytyczne ich rozumienie.
„Połączenie różnorodnych metod, materiałów empirycznych, perspektyw i obserwatorów
w jednym akcie badawczym jest wiec najtrafniej rozumiane jako strategia, która każdemu badaniu narzuca dokładność, rozmiar i głębię badań” .
Krzysztof Tomasz Konecki twierdzi, że aby ocenić wiarygodność badań jakościowych, należy zastanowić się nad tym, czy wygenerowana z danych empirycznych teoria jest dostosowana do badanych zjawisk, czy jest istotna dla działalności osób badanych oraz czy odnosi się do innych obszarów badawczych. Badanie jakościowe ma być przede wszystkim wiarygodne, czyli jak najpełniej powinno oddawać sposoby i treści doświadczenia świata przez samych badanych .

W ostatnich latach w metodologii nauk społecznych (w tym w pedagogice) zaczęła również rozwijać się tendencja refleksyjna, która stanowi istotne wyzwanie dla problematyki triangulacji. Tendencja ta zwraca uwagę na potrzebę poszerzania granic tradycyjnej metodologii oraz wychodzenia w badaniach pedagogicznych i społecznych poza istniejące ograniczenia. Przykładem jest książka Heinza-Hermanna Krugera, w której najnowszą odmianę teorii pedagogicznej nazywa on pedagogiką refleksyjną, czy pedeutologią refleksyjną Bogusławy Gołębniak .
Koncepcje refleksyjne zdaniem Krugera umożliwiają uchwycenie zmienionych
i zmieniających się warunków makrospołecznych w procesach wychowania i kształcenia. Teoria refleksyjna w odróżnieniu od postmodernistycznej, uwzględnia nie tylko kulturalne, ale także ekonomiczne i polityczne kierunki zmian oraz „jest w stanie zbudować pomost pomiędzy światłymi teoriami a naukowymi badaniami pedagogicznymi” .

Wielu metodologów uważa, że żadna pojedyncza metoda nie jest w stanie uchwycić, wyjaśnić, ułatwić zrozumienia subtelności ludzkiego doświadczenia w jego wielorakich uwarunkowaniach (por. Dróżka, 2010, s.127).

W celu wniknięcia w głębię badanych zjawisk oraz ukazania ich kulturowych i społecznych kontekstów, badacze coraz częściej stosują jakaś formę triangulacji, czyli wykorzystują szeroki zakres wzajemnie powiązanych ze sobą metod, technik, narzędzi badawczych oraz sposobów interpretacji materiałów empirycznych.
Aby poznać, zrozumieć i wyjaśnić fakty oraz zjawiska pedagogiczne należy łączyć modele badań i wykorzystywać możliwości badań ilościowo- jakościowych.

Różnice pomiędzy badaniami ilościowymi i jakościowymi (wg Mieczysława Malewskiego)
Wymiary różnic Badania ilościowe Badania jakościowe
Tradycja metodologiczna Scjentyzm Orientacja humanistyczna
Cel badań Ustalenie ogólnych trendów i zależności między zmiennymi zależnymi i niezależnymi Odkrywanie znaczeń poszczególnych badanych układów społecznych
Rola badacza Badacz jest niezależny od przedmiotu i sytuacji badawczej Badacz wywiera wpływ na badaną rzeczywistość i sam doznaje wpływu
Kategorie pojęciowe Przyjęte a priori (z góry), narzucone przez teorie Naturalne, wyłaniające się
w trakcie badań
Techniki badawcze Testy, pomiary Wywiad, obserwacja, doświadczanie przez uczestnictwo
Narzędzia Sondaże, kwestionariusze Empatia (jaźń)
Wyjaśnienie Sformułowanie problemu i systematyczne testowanie odpowiadających hipotez Pojawiają się w miarę ujawniania się zdarzeń i gromadzenia się danych
Postulowane związki Odnoszenie badań do szerszych układów społecznych (determinizm) Traktowanie myśli i jednostkowych odczuć jako czynników sprawczych
(indeterminizm)
Ważność Prawomocność, powtarzalność i porównywalność danych Niepowtarzalność, wyniki są następstwem interakcji między badaczem i badanymi
Ograniczenia Badanie tylko tego co można zawrzeć w hipotezach i testować przez posiadanie narzędzia Nieporównywalność wyników z uwagi na niepowtarzalność badań
Krytyka Atomistyczne, redukcjonistyczne, wnioski oczywiste, zdroworozsądkowe Niewyraziste, nienaukowe, wyniki oparte na danych anegdotycznych

Badania ilościowe: obiektywne, statystyczne, dedukcyjne i strukturalne
Badania jakościowe: subiektywne, opisowe, indukcyjne i holistyczne.
Przykładowe podziały metod wg różnych autorów:

D. Ary : eksperymentalne, retrospektywne, historyczne i opisowe.
G.J. Mouly: historyczne, sondażowe (sondaż analityczny i opisowy), eksperymentalne, prognostyczne.
A. Janowski: historyczne, sprawozdawcze, eksperymentalne, ewaluacyjne, wdrożeniowe, monograficzne.
J. Nisbet: metody i techniki tworzą spektrum z jednej strony zamknięte eksperymentem,
a z drugiej obserwacją uczestniczącą.
Ich wspólna cechą jest brak kwestionowania przez autorów przynależności poszczególnych metod do paradygmatycznej tradycji.
Stanowisko (sposób) łączenia obu procedur badawczych wyraża się postulatem ich jednoczesnego użycia w procesie badawczym.
Według autorów powyższego stanowiska, pozwala to eliminować ograniczenia każdego podejścia i ukazywać wielowymiarowy obraz badanej rzeczywistości.
Krytycy koncepcji triangulacji są na ogół zgodni, że może być ona użyteczna do pozyskiwania danych na różnorakie sposoby, w celu lepszego ich zrozumienia i podjęcia odpowiednich działań praktycznych. Nie można jednak bezkrytycznie wykorzystywać tego typu informacji do rozstrzygania słuszności twierdzeń czy dochodzenia do „prawd” ogólnych .
Właściwie zaplanowana procedura triangulacji pozwala na utworzenie zbioru danych wzajemnie się uzupełniających. Jak stwierdziły Helen Streubert i Dona Carpenter (1999, s.307) „jeżeli odwołanie się do różnych tradycji filozoficznych i badawczych pomoże znaleźć odpowiedź na stawiane pytanie badawcze, to należy wykorzystywać procedurę triangulacji” . Jednak do badacza należy uzasadnienie dlaczego warto się nią posługiwać, oraz wykazanie,
w jakim stopniu przyczynia się ona do pogłębienia rozumienia badanego zjawiska i ukazania różnych jego uwarunkowań.
Obecnie triangulacja postrzegana jest jako możliwość prowadzenia szerokich, wieloaspektowych projektów badawczych, dających rozumiejący, ludzki i moralny, a nie tylko techniczny wgląd w zachodzące procesy społeczne i pedagogiczne.
Można przyjąć, że triangulacja wychodzi naprzeciw poważnym wyzwaniom stojącym przed badaniami pedagogicznymi, które powszechniej niż dotychczas powinny być przeprowadzane w ramach kompleksowych projektów i planów badawczych, rozwijających
i stosujących w praktyce koncepcję łączenia metod ilościowych i jakościowych .


Należy przy tym pamiętać, że – jak podkreśla Kruger - „zastosowanie metod ilościowych i jakościowych ma sens nie poprzez mieszanie obu podejść badawczych lecz poprzez ich komplementarne uzupełnianie” .