Rola świetlicy szkolnej w kształceniu zdolności artystycznych u dzieci

W okresie przedwojennym i wczesno powojennym terminem „świetlica” lub „świetlica szkolna” określano „placówkę przeznaczoną dla dzieci i dorosłych w celu zagospodarowania ich czasu wolnego, działającą kształcąco i wychowawczo przy uwzględnieniu zainteresowań i potrzeb osób uczęszczających tam dobrowolnie” (M. Pelcowa, „Świetlica - miejsce relaksu” w „Edukacja i Dialog” 1990, nr18/19). Obecnie nie jest to placówka dostępna dla wszystkich, organizująca czas wolny według upodobań jej uczestników, lecz przede wszystkim wspomagająca działalność dydaktyczną i wychowawczą szkoły. Według A. Maksymowicz „świetlica to zespół środków i form organizacyjnych prowadzonych w celu racjonalnego gospodarowania wolnym czasem między zakończeniem nauki w szkole, a powrotem ucznia do domu”. Wspomaga i uzupełnia pracę szkoły we wszystkich jej zakresach: opieki, oddziaływania wychowawczego oraz działań dydaktycznych. Zapewnia uczniom odpowiednie warunki do rozwoju psychofizycznego, rozszerza intelektualne możliwości oraz zainteresowania dzieci, sprzyja odpoczynkowi i dobrej zabawie, uczy relacji koleżeńskich oraz rozwiązywania problemów. „Skoro świetlica często musi zastąpić dziecku dom, oddziaływać na nie wychowawczo, to musi także stworzyć takie warunki, ażeby dziecko do świetlicy przyciągnąć oraz dać mu możliwość kulturalnego i wszechstronnego wyżycia się, a więc życie w świetlicy szkolnej musi się odznaczać wielkim bogactwem treści i formy” (D. Wawrzykowska - Wierciochowa, „Świetlice dla dzieci i młodzieży szkolnej”, wydawnictwo „Dobra Książka” 1947).
Współczesna świetlica szkolna powinna być wyposażona odpowiednio do potrzeb swoich wychowanków. Nie powinno w niej zabraknąć przyrządów pozwalających zaspokoić potrzeby ruchowe dzieci oraz różnorodnej pomocy w postaci sprzętu pełniącego funkcje edukacyjne. Ważne jest również zorganizowanie kącika zajęć artystycznych, czyli miejsca przeznaczonego do twórczej aktywności dziecka.
Świetlica szkolna posiada duże możliwości oddziaływania na wychowanków dlatego też bardzo ważna jest rola wychowawcy. To osoba, która powinna posiadać zmysł organizacyjny, odpowiednią wiedzę i umiejętności, a jednocześnie być przyjacielem i doradcą dziecka. Realizując zaplanowane zadania regulować czas trwania wspólnych działań w sposób umożliwiający przeplatanie różnych form, a nawet rodzajów zajęć. Ważnym elementem wzajemnych relacji jest również odpowiednie wykorzystanie metod pracy. Ich właściwy dobór decyduje o atrakcyjności zajęć, wpływa na aktywność twórczą i zainteresowanie tematem, pobudza do myślenia.
J. Podlaski w swojej książce pt. „Formy i metody pracy świetlicowej” wspomina o czterech rodzajach zajęć prowadzonych z dziećmi i młodzieżą w placówkach kulturalno-oświatowych:
o Zajęcia rozwijające horyzonty umysłowe dzieci, (do których powinno należeć czytelnictwo, wycieczki przyrodniczo-krajoznawcze, oglądanie filmów i programów telewizyjnych o charakterze kulturalno-oświatowym),
o Zajęcia praktyczno-techniczne, (obejmujące prace ręczne, majsterkowanie),
o Zajęcia artystyczne - plastyczne, muzyczne, teatralne,
o Elementy wychowania fizycznego i sportu, (gry i zabawy ruchowe, turnieje, konkursy, wycieczki ). J. Podlaski, „Formy i metody pracy świetlicowej”, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa (1972)
Zajęcia rozwijające horyzonty umysłowe to przede wszystkim poznanie literatury o tematyce bliskiej dzieciom: podania i legendy regionalne, baśnie, bajki z morałem, książki o tematyce przyrodniczej, przygodowej i historycznej. Połączenie tej formy z wycieczkami krajoznawczo-przyrodniczymi może ukierunkować wiedzę dzieci, a także rozwijać indywidualne hobby.
Zajęcia praktyczno-techniczne trudno jest realizować w pomieszczeniu świetlicy szkolnej, ponieważ jest to miejsce nieprzystosowane do tego typu zajęć. Można jednak zainteresowania dzieci tą formą skierować na grunt zabawy, np. dziewczynkom zorganizować „Kurs przygotowywania kanapek”, a chłopcom zaproponować prace dekoratorskie z wykorzystaniem papierowych modeli lub konstrukcji przestrzennych z klocków.
Elementy sportu czyli gry i zabawy ruchowe, to nieodłączny punkt programu każdego dnia w świetlicy. Przy sprzyjającej pogodzie większość zajęć można zaplanować i przeprowadzić na boisku szkolnym lub w pobliskim parku osiedlowym - konkursy sprawnościowe czy turnieje piłki nożnej lub ręcznej. Często jednak zajęcia te - zwłaszcza w porze zimowej - odbywają się w sali świetlicy i obejmują głównie zabawy ruchowe z wykorzystaniem śpiewu i gry na instrumentach perkusyjnych oraz konkurencje sportowe, polegające na rywalizacji kilkuosobowych zespołów dziecięcych.
W przypadku zajęć artystycznych wszystko zależy od pomysłowości i inicjatywy wychowawcy. Nie jest prawdą, że potrzebny do prowadzenia tego typu zajęć nauczyciel musi być wykwalifikowaną osobą. „Wszystko zależy bowiem od atmosfery istniejącej w szkole, a ta jest przeważnie dziełem nauczyciela. Wytworzenie właściwej atmosfery polega na umiejętnym pobudzaniu dzieci do spontanicznej i radosnej pracy. (...) Wychowanek inspirowany przez wychowawcę w sposób właściwy jest nie tylko aktywny, ale i twórczy. Wystarczy stworzyć takie sytuacje, aby dzieci miały okazje wyzwolić tkwiące w nich siły twórcze.”( J. Dorman - „Zabawa dzieci w teatr” Centralny Ośrodek Metodyki Upowszechniania Kultury, 1981)
Dziecko przygotowuję się do świata w sposób progresywny, ciągły, dzięki mechanizmom przyswajania i przystosowania. Naśladowanie stanowi istotny czynnik adaptacji świata. Dziecko poznaje otaczającą je rzeczywistość, odtwarza i przyswaja zachowania dorosłych. Dzięki naśladowaniu zdobywa wiedzę i uczy się metod postępowania. Interpretacja wzorców ulega naturalnemu przekwalifikowaniu dzięki wyobraźni. „Ten dynamiczny charakter stosunku miedzy informacjami z zewnątrz i wyobraźnią - stanowią stałą cechę psychiki dziecka. Jego wyobraźnia pracuje w oparciu o materiał zdobyty z rzeczywistości, który następnie zostaje przez dziecko przekształcony w nim samym, z myślą o realizacji własnego wyobrażenia i własnego celu.”( J. Dorman - „Zabawa dzieci w teatr” Centralny Ośrodek Metodyki Upowszechniania Kultury, 1981). Taką możliwość poznawania świata i przystosowania się do niego poprzez aktywne działanie daje dziecku przede wszystkim zabawa z elementami artystycznymi.
Zajęcia artystyczne mogą być realizowane w każdych warunkach pracy artystyczno-wychowawczej, np.: w klasie, w świetlicy, w domu. Nie wymagają one żadnych specjalnych dekoracji ani urządzeń oświetleniowych nagłaśniających. Podstawę tych form stanowi tekst literacki oraz możliwości wokalne i gestykulacyjne uczestników zajęć. Za pomocą możliwości ekspresyjnych własnego ciała, a także dostępnych rekwizytów, dzieci najczęściej w grupie, podejmują próbę wybrania i zainscenizowania charakterystycznych momentów związanych z przedstawioną sytuacją np.: inscenizacja pór roku wiąże się z zakwitającymi wiosną drzewami, charakterystycznymi dla zimy bałwankiem czy choinką. Poprzez takie „gry dramatyczne” dzieci wyrażają swoje problemy, przeżycia dnia codziennego, odreagowują stresy, a także wyrażają swoje uczucia wobec innych uczestników zajęć teatralnych.
Teatralne formy pracy z dziećmi są prowadzone w wieku świetlicach w Polsce. Pani Cecylia Baster ze świetlicy Szkoły Podstawowej nr 34 w Krakowie tak motywuje chęć zainteresowania podopiecznych tą formą: „ Ponieważ zauważyłam, że dzieci lubią zabawę dramatyzowaną i chętnie słuchają głośnego czytania, wprowadziłam do zajęć krótkie inscenizacje na podstawie czytanych tekstów, elementy pantomimy i teatrzyk samorodny. Celem tych zabiegów wychowawczych była chęć wzbogacenia mowy dzieci i wyzwolenie ekspresji twórczej.(...)W czasie pracy nad tekstem staram się kształtować fantazje i wyobraźnie dzieci, ćwiczyć pamięć, a także rozwija zainteresowania czytelnicze”. (C. Baster - „Teatralne formy pracy w naszej świetlicy” w: Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze 1986 nr 5).
Dzieci w trakcie takich zajęć zaczynają zwracać uwagę na prawidłową modulacje głosu zależnie od tego, jakie uczucia ma przykładowe słowo lub zdanie wyrażać. Ciekawe efekty daje również podział dzieci na grupy i czas do przygotowania krótkiej inscenizacji. Często okazuje się, że mimo tej nowej treści każda z grup prezentuje całkiem odmienny scenariusz.
Inna ważną formą, pomocna w rozwijaniu zdolności artystycznych u dzieci przebywających w świetlicy, jest pantomima. Kształci dziecięcą wyobraźnię, uczy odtwarzania uczuć za pomocą gestu, ruchu i mimiki, stanów psychicznych, sytuacji. „Dzieci po wielu ćwiczeniach coraz lepiej zdają sobie sprawę z funkcji gestu, mimiki, ruchu. Gest obok słowa stanowi najbogatszy i najlepszy środek komunikowania myśli. (...) Dzieci potrafią poprawnie analizować i interpretować teksty, rozdzielać role zgodnie z psychofizycznymi predyspozycjami, prowadzić dialog lub monolog, wyodrębniać równolegle toczące się akcje i zaplanować ich miejsce na scenie.”( (C. Baster - „Teatralne formy pracy w naszej świetlicy” w: Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze 1986 nr 5).
Innym przykładem organizowania zajęć artystycznych w celu rozwoju umiejętności i wykorzystania predyspozycji u dzieci w świetlicy jest „praca z baśnią”, jaką prowadzi Pani Adela Szczepaniak z Wiewiórczyna: „Walory wychowawcze baśni dostrzegam przede wszystkim w głębokim powiązaniu z życiem i twórczością ludu, z historią i kulturą narodu, z którego baśni wyrosła(...) Opowiadając baśnie kształtujemy cechy osobowości dziecka takie jak: prawdomówność, odwagę, patriotyzm, pracowitość, uczciwość(...) Baśń, opowiadana w odpowiednim nastroju i klimacie, wpływa na dzieci wychowawczo, niekiedy bardzo trwale, działa bowiem przede wszystkim na uczucia”(A. Szczepaniak - „Baśń w Świetlicy” w: Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze 1988 nr 3).
Dzieci maja swoje ulubione baśnie. Często podejmują próbę przedstawienia krótkiego fragmentu baśni, wcielając się w role bohatera. Wykorzystując ich zapał i gorliwość można zaangażować je do stworzenia teatrzyku kukiełkowego. Nie będzie to dla nich jednocześnie tak stresujące, jak wcielenie się w rolę postaci, wymaga jednak bogatego słownictwa i swobody w wypowiedziach oraz pewnych zdolności manualnych.
Ważna formą rozwoju artystycznych zdolności dzieci jest ekspresja plastyczna – dzieci lubią rysować i malować. Zainteresowane tematem chętnie ilustrują serię przygód ulubionego bohatera, często nawet dopisując inne zakończenie lub dalszy ciąg bajki. Wyobraźnia pozwala także dopowiedzieć nowe dialogi lub skomponować dowcipny wiersz.
Wielki wpływ na aktywny artystyczny rozwój dziecka mają elementy muzyki – śpiewu i gry na instrumentach, z jakimi dzieci stykają się od najwcześniejszych lat. Oprawa muzyczna towarzyszy im w wielu zajęciach – często podejmują próby gry na jakimś instrumencie.
Muzyka jest jednym z elementów tworzących nastrój, wpływa na wzmożenie aktywności i chęci działania, jednocześnie jest formą relaksu. Jeśli towarzyszy inscenizacji teatralnej – jest jej dopełnieniem i sprawia, że przedstawienie nabiera realności, a zarazem uroczystego, odświętnego charakteru. Pani Teresa Smagowicz ze świetlicy szkolnej w Krakowie połączyła elementy śpiewu i tańca z odtwarzanie ról w inscenizacji: „Pierwszym obowiązkiem dzieci było nauczenie się tekstów piosenek – uważałam bowiem, że najpierw muszą opanować śpiew i taniec. Przygotowując układy taneczne starałam się tak łączyć ruch ze śpiewem, by dzieci nie męczyły się, by mogły spokojnie po zatańczeniu i zaśpiewaniu piosenki przejść do inscenizowania bajki. (...) Teraz nasza adaptacja stała się bajką muzyczną w całym tego słowa znaczeniu.”( T. Smagowicz - „Kółko teatralne w świetlicy” w: Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze 1988 nr 3)
Zabawy muzyczne w świetlicy mogą mieć różnorodny charakter – zależnie od warunków, w jakich się odbywają, a przede wszystkim od umiejętności nauczyciela-wychowawcy. Oprócz elementów śpiewu i tańca, w świetlicy rozwijane są zdolności muzyczne dzieci poprzez grę na instrumentach, zabawy muzyczno-ruchowe, odtwarzanie muzyki ruchem lub „malowanie muzyki”, czyli odtwarzanie nastroju za pomocą form plastycznych. Według Ewy Skowrońskiej - Lebeckiej najważniejszym celem procesu dydaktycznego jest „ogólny rozwój dziecka, a wyuczenie go różnych artystycznych umiejętności miłym produktem ubocznym” (E. Skowrońska – Lebecka „Dźwięk i gest” Wydawnictwo „Żak”, Warszawa 1995).
Zajęcia muzyczne proponowane w formie zabawy kształtują ogólną wrażliwość sensoryczną, wszystkie formy ekspresji i umiejętność twórczego myślenia, co stymuluje kształtowanie osobowości dziecka. Chcąc osiągnąć optymalny rozwój artystycznych zdolności dziecka należy więc stosować różnorodne formy zabaw, bo „tylko w zabawie dziecko może rozwijać swoje zainteresowania i uczyć się nie odczuwając jednocześnie przymusu i zmęczenia.” ”(E. Skowrońska – Lebecka „Dźwięk i gest” Wydawnictwo „Żak”, Warszawa 1995). Sytuacja taka jest następstwem tego, że doświadczenie zdobywane przez zabawę trafia do dziecka skuteczniej i trwale zachowuje się w pamięci.


Bibliografia:
1. M. Pelcowa, „Świetlica - miejsce relaksu” w „Edukacja i Dialog” 1990, nr18/19
2. A. Maksymowicz - „Organizacja i metodyka pracy wychowawczej w szkole” (wybrane zagadnienia) Olsztyn: Wydawnictwa WSP, 1979
3. D. Wawrzykowska - Wierciochowa, „Świetlice dla dzieci i młodzieży szkolnej”, wydawnictwo „Dobra Książka” 1947
4. J. Podlaski, „Formy i metody pracy świetlicowej”, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa (1972)
5. J. Dorman - „Zabawa dzieci w teatr” Centralny Ośrodek Metodyki Upowszechniania Kultury, 1981)
6. C. Baster - „Teatralne formy pracy w naszej świetlicy” w: Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze 1986 nr 5
7. A. Szczepaniak - „Baśń w Świetlicy” w: Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze 1988 nr 3
8. T. Smagowicz - „Kółko teatralne w świetlicy” w: Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze 1988 nr 3
9. E. Skowrońska – Lebecka „Dźwięk i gest” Wydawnictwo „Żak”, Warszawa 1995